Tunay na Katalingkasan—Gikan Saen?
“Mayo sa tawong naglalakaw an kakayahan na giyahan an saiyang lakad. Tanosan ako, O Jehova.”—JEREMIAS 10:23, 24.
1, 2. Ano an pagmansay nin kadaklan sa katalingkasan, alagad ano pa an kaipuhan na konsideraron?
DAING duwa-duwa na inaapresyar nindo an tunay na katalingkasan. Boot nindo na magin talingkas na ipahayag an sadiri nindong mga opinyon, talingkas na magdesisyon kun saen asin kun paano kamo mabubuhay. Boot nindong pumili kan saindong trabaho, pumili kan saindong pagkakan, musika, mga katood. May mga gusto kamo manongod sa dakol na bagay, dakula asin sadit. Mayo nin normal na tawo na gustong oriponon nin diktatoryal na mga namomoon, na kakadikit o mayo ngani nin katalingkasan na pumili.
2 Minsan siring, bako daw na boot man nindo nin kinaban na dian an iba saka kamo nakikinabang sa tunay na katalingkasan? Bako daw na boot nindo nin kinaban na an katalingkasan protehido tanganing an buhay kan gabos ikapahayag nin lubos? Asin kun mapupuwede, bako daw na boot man nindo nin kinaban na talingkas sa takot, krimen, gutom, pagtios, polusyon, helang, asin guerra? Tunay na minamawot na marhay an siring na mga katalingkasan.
3. Taano ta pinahahalagahan niato an katalingkasan?
3 Taano ta makosogon an pagmawot nin tawo sa katalingkasan? Sinasabi kan Biblia: “Kun saen an espiritu ni Jehova, yaon an katalingkasan.” (2 Corinto 3:17) Kaya si Jehova iyo an Dios nin katalingkasan. Asin mantang linalang nia kita sa saiyang ‘ladawan asin kaagid,’ tinawan nia kita nin libreng kabotan tangani kitang makaapresyar asin makinabang sa katalingkasan.—Genesis 1:26.
Inabuso an Katalingkasan
4, 5. Paano inabuso an katalingkasan sa bilog na kasaysayan?
4 Sa bilog na kasaysayan minilyon an inoripon, pinadusahan, o ginadan huli ta ginamit sa sala nin iba an libreng kabotan. Isinasaysay kan Biblia na kaidtong mga 3,500 na taon na an nakaagi, “an mga Egipcio pinag-oripon nin makuri an mga aki ni Israel. Asin pinapait ninda an saindang buhay huli sa masakit na pagkaoripon.” (Exodo 1:13, 14) Sinasabi kan The Encyclopedia Americana na kan ikaapat na siglo B.C.E., an mga oripon sa Atenas asin sa duwa pang Griegong siudad mas dakol kisa talingkas na populasyon nin mga 4 sa 1. Sinasabi man kan reperensiang ini: “Sa Roma an oripon sa primero daing diretso. Puwede siang gadanon huli sa pinakasadit na sala.” An Compton’s Encyclopedia nagsasabi: “Sa Roma an trabaho nin mga oripon an pundasyon kan estado. . . . Sa kaomahan an mga oripon parateng nagtatrabaho na nakakadenahan. Pagkabanggi ginagapos sinda asin linalaom sa mahihiwas na bilanggoan, na an kabanga natatalbong sa daga.” Mantang an dakol na oripon dati talingkas, isip-isipa an kapaitan kan nalaglag na mga buhay na idto!
5 Sa dakol na siglo, an Kakristianohan may mapan-aping negosyo nin mga oripon. An sabi kan The World Book Encyclopedia: “Poon kan mga taon nin 1500 sagkod 1800, an mga Europeo ikinarga sa barko an mga 10 milyones na oripon na itom hale sa Aprika pasiring sa Solnopan.” Sa ika-20 siglong ini, minilyon na bihag an pinagtrabaho sagkod na magadan o ginadan sa mga kampo de konsentrasyon na Nazi bilang palakaw kan gobyerno. Kaiba sa mga biktima an dakol na Saksi ni Jehova na nabilanggo ta nagsayuma sindang suportaran an paragadan na gobyernong Nazi.
Kaoripnan sa Falsong Relihiyon
6. Paano inoripon nin falsong relihiyon an mga tawo sa suanoy na Canaan?
6 Yaon man an kaoripnan na bunga nin pangangapot sa falsong relihiyon. Halimbawa, sa suanoy na Canaan, an mga aki iinatang ki Moloc. Sinasabi na may horno sa laog kan dakulang imahen kan falsong dios na ini. Iinaapon an buhay na mga aki sa bukas na mga takyag kan imahen, pasiring sa kalayong nasa ibaba. Pati an nagkapirang Israelita naggibo kan falsong pagsambang ini. Sinasabi nin Dios na ‘pinaagi ninda an saindang mga aking lalaki asin an saindang mga aking babae sa kalayo ki Moloc, bagay na dai Nia ipinagboot sa sainda, ni suminabong man sa Saiyang puso na gibohon an makababaldeng bagay na ini.’ (Jeremias 32:35) Anong pakinabang an itinao ni Moloc sa mga parasamba sa saiya? Haen na ngonyan an mga nasyon na Cananeo asin an pagsamba ki Moloc? Iyan gabos nawara na. Idto falsong pagsamba, pagsamba na basado bakong sa mga katotoohan kundi sa mga kaputikan.—Isaias 60:12.
7. Anong maraoton na kaugalean an kabtang kan relihiyon na Aztec?
7 Kaidtong mga siglo na an nakaagi sa Amerika Sentral, an mga Aztec oripon nin falsong relihiyon. May personal na mga dios, an mga puwersa nin naturalesa sinamba bilang dios, an laen-laen na gibo-gibo sa pan-aroaldaw na buhay may kanya-kanyang dios, an mga tinanom may sadiring dios, pati an mga paghuhugot may dios. An librong The Ancient Sun Kingdoms of the Americas nagsasaysay: “An gobyerno nin Aztec na Mejico inorganisar poon sa itaas paibaba tanganing masusteniran, asin sa siring mapabahaw an boot, kan mga kapangyarihan na dai naheheling paagi sa pinakadakol na puso nin tawo na mahihimong ikatao sainda. Dugo an inomon kan mga dios. Tanganing makakua nin angay na mga biktimang bilanggo bilang atang sa mga dios, daing ontok an saradit na guerra.” Kan idedikar an sarong dakulang templong piramid kan 1486, rinibong biktima “an nalilinya nin raya-raya na naghahalat na itiyaya sa ibabaw kan gapo sa pag-atang. An saindang puso dinudukot asin iiniitaas nin kadikit na panahon sa aldaw” tanganing pabahawon an boot kan dios na aldaw. An The World Book Encyclopedia nagsasabi: “Kun beses kinakakan kan mga parasamba an mga kabtang kan bangkay nin sarong biktima.” Pero, an mga gibong idto dai nakapagligtas kan Imperyong Aztec o kan falsong relihiyon kaiyan.
8. Ano an sinabi nin sarong giya sa pamamasyar manongod sa modernong pangadan na mas grabe pa kisa nangyari sa mga Aztec?
8 Sarong beses may mga bisita na namamasyar sa sarong museo na duman may ipinaheheling na mga pading Aztec na dinudukot an puso nin sarong barobata. Kan ipaliwanag kan giya an nasa eksibit, may nagkapira sa mga bisita na napahagunok. Dangan sinabi kan giya: “Narisa ko na dai nindo nagustohan an kaugalean kan mga Aztec na iatang an mga barobata sa paganong mga dios. Pero, sa ika-20 siglong ini, minilyon na barobata an iinatang sa dios nin guerra. Mas marahay daw iyan?” Sarong katunayan na sa guerra an relihiyosong mga namomoon sa gabos na nasyon nag-aarang nin kapangganahan asin binibendisyonan an mga hukbo minsan ngani an magkakarelihiyon parateng nasa magkalaban na lado na naggagaradanan.—1 Juan 3:10-12; 4:8, 20, 21; 5:3.
9. Anong gibo an minakua nin mas dakol na buhay nin kaakian kisa arin pa man na iba sa kasaysayan?
9 An pag-atang kan mga aki ki Moloc, sa mga dios na Aztec, o sa guerra nalalabihan kan paggadan sa dai pa namumundag na mga omboy sa mga aborsion, mga 40 o 50 milyones kada taon sa bilog na kinaban. An bilang na ipinakua sa nakaagi sanang tolong taon mas dakol kisa sanggatos milyones na nagadan sa gabos na guerra sa siglong ini. Taon-taon, makapirang doble sa gabos na ginadan sa 12 taon na pananakop na Nazi an mga omboy na ipinakukua. Sa nakaaagi pa sanang mga dekada rinibong doble sa gabos na iinatang ki Moloc o sa mga dios na Aztec an mga omboy na ipinakua. Pero an dakol (kun bakong an kadaklan) sa mga nagkakaigwa nin aborsion, o mga nan-aaborsion, may relihiyon.
10. Ano an saro pang paagi na an mga tawo oripon nin falsong relihiyon?
10 Inooripon man nin falsong relihiyon an mga tawo sa ibang paagi. Halimbawa, dakol an nagtutubod na an gadan nabubuhay sa kinaban nin mga espiritu. An sarong resulta nin siring na falsong paniniwala iyo an pagkatakot asin pagsamba sa gadan na mga apoon tanganing mag-ako nin mga pakinabang daa hale sa sainda. Ipinaooripon kaini an mga tawo sa mga parasantiguwar, patagolainan, asin klerigo na hinahagadan na tabangan daa an mga nabubuhay na pabahawon an boot kan mga gadan. Marahay na ihapot, May paagi daw na makatalingkas sa siring na kaoripnan?—Deuteronomio 18:10-12; Eclesiastes 9:5, 10.
[Ritrato sa pahina 4, 5]
Sa bilog na kasaysayan may mga ginamit sa sala an saindang libreng kabotan tanganing oriponon an iba