Matatapos Pa daw an Pagkaongis?
KUN nakadalan na kamo dawa pira sanang bareta sa telebisyon, pamilyar na kamo sa pagkaongis. An pagkaongis iyo an dahelan na nasa likod kan gabos na lagduan na pangadan na haros aroaldaw garo baga iwinawalat an madugong marka kaiyan sa kinaban na ini. Poon sa Belfast sagkod sa Bosnia, poon sa Jerusalem sagkod sa Johannesburg, nagagadan an kaherakherak na mga paramasid sana.
An mga biktima parateng bakong kamidbid kan mga nananalakay sainda. An solamenteng “krimen” ninda iyo na tibaad kaiba sinda sa “ibong na lado.” Sa sarong makatatakot na pagbinalosan, an siring na mga paggadan tibaad sarong pamamalos sa nakaaging kabikoan o sarong klase nin “paglinig etniko.” An kada pangyayari nin kadahasan nagpapagrabe sa pagkaongis sa pag-oltanan kan magkaiwal na mga grupo.
An nakapangigirabong pagpabalikbalik na ini nin pagkaongis garo baga nagdadakol. An iriwal nin mga grupo nin magpaparyentes minaputok sa pag-oltanan nin mga tribo, rasa, asin etniko o relihiosong mga grupo. Mahahale pa daw an pagkaongis? Tanganing masimbag iyan, kaipuhan niatong masabotan an mga causa nin pagkaongis, huling dai kita namundag na maongis.
Pagtanom kan mga Banhi nin Pagkaongis
Si Zlata Filipovic, sarong daragitang taga-Bosnia gikan sa Sarajevo, dai pa tataong maongis. Sa saiyang dayari klarado niang isinurat an dapit sa etnikong kadahasan: “Nagpaparahapot ako nin Taano? Para sa ano? Siisay an dapat basolon? Naghahapot ako pero mayo nin simbag. . . . Sa tahaw kan sakong mga kaamiga, sa tahaw kan samong mga katood, sa samong pamilya, igwa nin mga Serbiano asin Croata saka Muslim. . . . Nakikiasosyar kami sa mga marahay, bakong sa mga maraot. Asin sa tahaw kan mga marahay igwa nin mga Serbiano asin Croata saka Muslim, kun paanong igwa man sa tahaw kan mga maraot.”
Sa ibong na kampi, dakol na adulto an nag-iisip kan kabaliktaran. Nagtutubod sinda na igwa sinda nin bastanteng dahelan na maongis. Taano?
Inhustisya. Posibleng an pangenot na nakakapukaw sa pagkaongis iyo an inhustisya asin pan-aapi. Siring kan sinasabi sa Biblia, “an pan-aapi puedeng makaparungaw sa sarong madonong.” (Eclesiastes 7:7) Kun binibiktima o kinokolgan an mga tawo, pasil para sa sainda na makapatalubo nin pagkaongis sa mga nan-aapi. Asin minsan ngani iyan tibaad bakong makatanosan, o ‘karungawan,’ an pagkaongis parateng ipinanonongod tumang sa sarong bilog na grupo.
Mantang an inhustisya, tunay o nasa isip sana, puedeng an pangenot na causa nin pagkaongis, bako sana iyan. An saro pa iyo an daing binabasaran na pagkaanggot.
Daing binabasaran na pagkaanggot. An daing binabasaran na pagkaanggot parateng minagikan sa pagigin ignorante manongod sa sarong etniko o nasyonal na grupo. Huli sa dangog-dangog, tradisyonal na pagkaanggot, o maraot na eksperyensia sa saro o duwang indibiduwal, may mga tibaad iatribwir an negatibong mga kualidad sa sarong bilog na rasa o nasyonalidad. Oras na nakagamot na an daing binabasaran na pagkaanggot, puede kaiyan na butahon an mga tawo sa katotoohan. “Ikinaoongis niato an nagkapirang tawo huli ta dai niato sinda midbid; asin dai niato sinda mamimidbid huli ta ikinaoongis niato sinda,” an komento kan parasurat na taga-Inglatierra na si Charles Caleb Colton.
Sa ibong na kampi, an mga politiko asin historyador tibaad tuyong palakopon an daing binabasaran na pagkaanggot para sa politikal o nasyonalistikong mga katuyohan. Pangenot na halimbawa si Hitler. Si Georg, sarong dating miembro kan mobimientong Hobenes ni Hitler, nagsabi: “An propagandang Nazi tinokdoan kami na ikaongis enot an mga Judio, dangan an mga Ruso, dangan an gabos na ‘kaiwal kan Reich.’ Bilang sarong tin-edyer, nagtubod ako sa sinabi sako. Dai nahaloy, naaraman ko na nadaya ako.” Siring sa Nazing Alemania asin sa ibang lugar, an daing binabasaran na pagkaanggot sa rasa o etniko tinawan nin katanosan kan mga pagpukaw sa nasyonalismo, an saro pang gikanan nin pagkaongis.
Nasyonalismo, tribalismo, asin rasismo. Sa saiyang librong The Cultivation of Hatred, an historyador na si Peter Gay isinaysay an nangyari sa pagputok kan enot na guerra mundial: “Sa pagkaturumang kan dapat na tawan nin kaimbodan dinaog kan nasyonalismo an gabos na iba pa. An pagkamoot sa sadiring nasyon asin pagkaongis sa mga kaiwal kaiyan nagin an pinakamapuersang sarahotan sa karingisan na ibinunga kan ikadesinuebeng siglo.” An nasyonalistikong saboot nin mga Aleman pinagin popular an sarong awit militar na inaapod na “Hymn of Hate” (sa Bicol, “Himno nin Pagkaongis”). An mga parasutsut nin pagkaongis sa Britania asin Pransia, ipinaliwanag ni Gay, nag-imbento nin mga estorya dapit sa Aleman na mga soldados na nanlulupig nin mga babae asin nangagadan nin mga omboy. Si Siegfried Sassoon, sarong soldadong taga-Inglatierra, isinaysay an pinakasumaryo kan propaganda sa guerra nin Britania: “An tawo garo baga linalang tanganing gadanon an mga Aleman.”
Siring sa nasyonalismo, an sobrang pagpaorog sa sarong etnikong grupo o rasa puedeng makapukaw sa pagkaongis sa ibang etnikong grupo o rasa. An tribalismo padagos na pinupukaw an kadahasan sa dakol na nasyon sa Aprika mantang an rasismo dinadamat pa an Solnopan na Europa asin Amerika del Norte. An saro pang nakakapabangang dahelan na puedeng makasalak sa nasyonalismo iyo an relihion.
Relihion. An dakol sa pinakamasakit paontokon na iriwal sa kinaban igwa nin makosog na relihiosong dahelan. Sa Amihanan na Irlandia, sa Tahaw na Sirangan, asin sa ibang lugar, ikinaoongis an mga tawo huli sa relihion na hinihingako ninda. Kaidtong duwang siglo na an nakaagi, nagkomento an autor na taga-Inglatierra na si Jonathan Swift: “Igo an satong relihion tanganing papangyarihon kitang maongis, pero bakong igo tanganing papangyarihon kitang kamotan an lambang saro.”
Kan 1933, inimpormaran ni Hitler an obispo sa Osnabrück: ‘Kun manongod sa mga Judio, ipinagpapadagos ko sana an iyo man sanang palakaw na inadaptar kan Iglesya Katolika sa laog nin 1,500 na taon na.’ An saiyang makaoongis na lagduan na mga pangadan nungkang kinondenar kan kadaklan na namomoon sa iglesyang Aleman. Si Paul Johnson, sa saiyang librong A History of Christianity, nagsabi na “itiniwalag kan Iglesya an mga Katoliko na nagsabi sa saindang testamento na boot nindang soloon an saindang bangkay, . . . pero dai kaiyan ipinangalad sainda an pagtrabaho sa mga kampo de konsentrasyon o gadanan.”
An ibang relihiosong namomoon bako sanang kinonsinte an pagkaongis—kinonsagrar ninda iyan. Kan 1936, sa pagputok kan Guerra Sibil sa España, kinondenar ni Papa Pio XI an ‘talagang satanikong pagkaongis sa Dios’ kan mga Republikano—dawa ngani igwa nin mga pading Katoliko sa kampi kan mga Republikano. Kaagid kaiyan, si Kardinal Gomá, an primado sa España durante kan guerra sibil, nagsabi na ‘imposible an pagpaontok sa guerra kun mayo nin ralaban paagi sa armas.’
Mayo nin tandang nagpapaheling na maiinaan an relihiosong pagkaongis. Kan 1992 an magasin na Human Rights Without Frontiers dinenunsiar an pamumukaw kan mga opisyal kan Iglesyang Griego Ortodokso sa pagkaongis tumang sa mga Saksi ni Jehova. Sinitar kaiyan, kabilang sa dakol na halimbawa, an kaso nin sarong padi na Griego Ortodokso na nag-akusar sa duwang 14 anyos na Saksi. An akusasyon? Inakusar nia sinda sa ‘pagprobar na kombensiron siang liwaton an saiyang relihion.’
An mga Resulta nin Pagkaongis
Sa bilog na kinaban, an mga banhi nin pagkaongis itinatanom asin binabaribian paagi sa inhustisya, daing binabasaran na pagkaanggot, nasyonalismo, asin relihion. An dai malilikayan na mga bunga iyo an kaanggotan, karingisan, guerra, asin kalaglagan. An sinasabi kan Biblia sa 1 Juan 3:15 nagtatabang sa sato na masabotan an pagkaseryoso kaini: “An lambang naoongis sa saiyang tugang paragadan.” Sierto nanggad, kun saen nagdadanay an pagkaongis, an katoninongan—kun igwa man—mayong kasegurohan.
Si Elie Wiesel, sarong nanggana nin Nobel Prize asin nakaligtas na buhay sa Holocaust, nagsurat: “An paninimbagan kan nakaligtas na buhay iyo na magpatotoo sa kun ano an nangyari . . . Kaipuhan mong patanidan an mga tawo na an mga bagay na ini puedeng mangyari, na an karatan puedeng mawaran nin kontrol. An pagkaongis sa rasa, kadahasan, mga idolatriya—nagdadakol pa iyan.” An kasaysayan kan ika-20 siglo nagtataong patotoo na an pagkaongis bakong kalayo na mapaparong na sana.
Mahahale pa daw sa puso nin mga tawo an pagkaongis? An pagkaongis daw perming mapanlaglag, o igwa daw nin positibong lado? Helingon niato.