Ifya Kwikala mu Calo Caisulamo Ubufunushi

“KUTI napusuka shani?” James Scott alolenkene ne co cipusho lintu mu kupelelwa alubile mu mpili sha Himalaya. Ali mu busanso bwa kuuminina ku menshi makasa nelyo ukufwa ku nsala. Aibukishe ukuti alimonako abantu mu kucimfyanya kwa karate “uko baleya balebongoloka, ulupumo lumo na lumo ukubapwisha umupampamina wabo, ukufikila . . . babongoteka.” Atile: “E fyo nayumfwile ilyo nalefunga zipu wa pa mufuko wa kulaalamo no kulya imfula yabuuta buyefya buyefya. Umupampamina wandi walibongolweke kabili ukufwaisha kwa kubo mumi kwalifumine muli ine. Nshatala njumfwapo uwacimfiwa nga filya nayumfwile.”—Lost in the Himalayas.

Abengi ilelo, bapala uyu mwaume, mu nshila imo—abamaninkishiwa mu calo icatekwa no bufunushi. Kuti muleyumfwa ukuti muleya mulebongoloka no kucimfiwa. Banono abantu abengalubukako umupwilapo ku fifumamo ilyo line ifya bufunushi. Ukushintilila fye na kuntu mwikala muno calo, amafya mulolenkana na yo yakaba ayapusana apakalamba—ifyo ubufunushi bucita ku bantu ba mu fyalo ifipiina calipusanako nga nshi ku fintu bucita ku bantu bekala mu fyalo ifikankaala. Nangu ni fyo, te mulandu na mafya yengabako, napamo kuti mwasambilila ifya kwikala ukwabula ukutentuka lwa ku mubili, mu nkuntu, na lwa ku mupashi ukufikila ukupokololwa kukese. Kuti mwacita shani? Ukupitila mu kukonka ukupanda mano ukwayanguka ukwapeelwa ne ncenshi pa fya mikalile.

Mu kupanda amano kwabo mwaba ifishinka fibili ifyapulamo. Ica kubalilapo ca kusengauka ukulenga imibele ibipile kale kale ukubipilako. Icitabo ca The Urban Survival Handbook cisoso kuti: “Amapange yenu yafwile ukuba ya kusengauka ukuisansalika kushikabilwa . . . no kucefyako ukucenwa kufuma muli fyo mushingasengauka.” Ica cibili—kabili napamo icakatamisha—cikumine ku mibele ya mutima. “Imibele ya muntontonkanya ilakabilwa nga nshi pa kupusunsuka nga fintu fye ukushipikisha kwa ku mubili no bwishibilo na fyo fikabilwa,” e fisosa icitabo ca The SAS Survival Handbook.

Bombesheni Ukufika Apo Mwingapesha

“Mu maminiti ayali yonse 22 umo alepaiwa mu United States, umo alebilwa mu masekondi ayali yonse 47 na umbi ukucenwa icabipisha mu masekondi ayali yonse 28,” e fishimika Staying Alive—Your Crime Prevention Guide. Mu mibele yaba nge yo, kuti mwacita shani? Ica kubalilapo mwingacita, kwesha ukusengauka ukuisansalika nelyo ukuba icinakabupalu ca kushukila. Beni abapempwila kabili abashilimuka. Bombesheni ukufika apo mwingapesha ku kucefyako ubusanso.a

Ku ca kumwenako, mwilenga imibele yenu ukubipilako ukupitila mu kuba impusu mwe bene. The New York Times ishimiko kuti amaperesenti 18 aya bena Amerika balasumina ukuti balibapo ifinakabupalu fya ba bufumfuntungu—ukubafinsha amakana ya madola ku bantu bapondama abafwayafwaya ifinakabupalu fyasansalikwa. Ilingi line ifinakabupalu fiba bakoloci kwati ni mukamfwilwa umo uwa myaka 68 uwaibilwe amadola 40,000. Ici calengele ukuti kube umutwe ukalamba uwa kuti: “Aba Kufutika nga Bamona uwa Mfwi, Ninshi ni Ndalama.”

Lelo tapali umulandu wa kuti mube icinakabupalu icabulo kwibukila, icapelelwa ukupembelela fye ukuliilwa pa mutwe. Icitabo ca Staying Alive citusoko kuti: “Cenjeleni ku mimbulu mu fya kufwala fya mpaanga.” Nakulubantu umo uwa myaka ya bukulu 70 alyumfwilile uku kupanda amano. Alyebelwe ukulembeshako inshuwalansi ukuti balemulipilila ifya cipatala fyonse, pa madola fye 10 cila mweshi. Ili lyashi litila: “Ico fye uyu Nakulubantu aali no kucita, kulipilila libela kuli uyu walesombola amadola 2,500.” Talipile. Ukupitila mu kutuma foni ku kampani ka mainshuwalansi, asangile ukuti uyu mwaume ni kafutika. “Ilintu alelafyalafya uku alemwitulwila tii muli kapu pa muku wa cibili, na bakapokola balifikile no kumwikata.”

Mu kupanda amano kwapeelwa mu Baibolo mwalibako icitontonshi ca kuti muli no kubombesha ukufika pantu mwingapesha ku kuicingilila. “Uwapelwa amano atetekele cebo conse; lelo uwacenjela amwensekeshe nyantilo shakwe.” (Amapinda 14:15; 27:12) Abengi balasuula Baibolo ukuti ya kale kabili taibomba. Lelo ukupanda amano kwa iko ukusuma kuti kwamwaafwa. Imfumu ya mano Solomone yalembele ukuti: “Mu cintelelwe ca mano [pamo nga yasangwa mu Baibolo] mwaba nga mu cintelelwe ca ndalama; lelo ukwishiba kulaafwa ni mu kuti amano yalenga cibinda wa yako ukuba no mweo.”—Lukala Milandu 7:12.

Ababelenga Loleni! abengi balisanga ukuti e fyo caba. Ku ca kumwenako, bamo balisangako ukucingililwa eyefilya ukupitila mu kupunda lintu basanswa kuli bamwikata kama nelyo aba lukaakala bambi, mu kumfwana ne calumbulwa pa Amalango 22:23, 24. Bambi balikonka ukupanda amano kwa mu Baibolo ukwa kusengauka icili conse “icikowesha atemwa umubili wabo nelyo umupashi.” (2 Abena Korinti 7:1, The Twentieth Century New Testament) Muli fyo baliicingilila kuli bakashitisha ba fwaka ne miti ikola, abainonsha abene ukupitila mu konaula ubutuntulu bwa bantu. Ababelenga abengi na kabili balisengauka ifiteyo fya bashimapepo abapepesha pa TV abafwayafwaya indalama na bapolitishani abafunukila amaka. (Moneni umukululo, pe bula 7.) Belengeni Baibolo. Pambi mukapapa ubwingi bwa kwaafwa ukwingabomba uko ipeela.

Sengaukeni Ukwingililwa no Bufunushi

Kwena, kwaliba ubusanso na bumbi ubufuma ku bufunushi—mwe bene kuti mwasanguka abafunuka. Ici cikalenga mukapusumune imibele ya buntu mwakwata iyo iimulekanya ku nama. Pa kulondolola imibele ya bukwebo iili nomba ni wafwa wafwa, washala washala umo bashimakwebo baleshukila icili conse ku kumwenamo, uubebeta umo ayambwilwe ukuti atile: “Inkumba mu cine cine shilemwenamo. Icipimo ca bufunushi . . . nacicilamo fye.” (The Midas Touch) Ne nkumba shabapo eyefilya kuli aba bafunushi ba mu bukwebo! Mu kushininkisha balemoneka ukusuula ukupanda amano kusuma ukwapeelwe na Yesu Kristu ukwa kuti: “Cenjeleni, muibake ku lunkumbwa lonse.”—Luka 12:15.

Yesu Kristu afundile muli yo nshila pantu alishibe ifyo mwingayonaula mwe bene nga ca kuti ubufunushi bwamufyambata. Ulunkumbwa lwa fikwatwa—e lyo na kabili, ukwabulo kutwishika, ulunkumbwa lwa kukwata amaka nelyo ifya kwampana kwa bwamba—kuti kwaba kufwaisha kwingamufimbilikisha mu bumi, ukumupoka inshita iili yonse nelyo ukufwaisha mwingakwata ukwa kusakamana abantu bambi no kusakamana ifya ku mupashi. Anthony Sampson mu citabo cakwe ica The Midas Touch, asoso kuti “indalama shalisenda imbali shingi isha mipepele.” Mu nshila nshi? Indalama shisanguka lesa. Ifyashala fyonse fituulwa pa cipailo ca bufunushi no bunonshi. Ico bafwaisha sana bunonshi. Ilyo ubunonshi bwafulilako, e lyo ciwamisha. Mu cishinka, nangu ni fyo, te mulandu no bwingi bwa nshita mwingalubula, ukufunukila ifikwatwa takwakatale akwikushiwa mu kukumanina. Lukala Milandu 5:10 asoso kuti: “Uwatemwa silfere takaangile silfere, no watemwe fyuma takaangile cibwesha.” Mu musango umo wine, “uwatemwa” amaka, ifikwatwa, nelyo ifya kwampana kwa bwamba takatale ekushiwa, nangu fifule shani.

Te Kwesha Ukunenuka Ukuti Takwakabe Ukupokololwa

Inshila imo iyakatama iya kwikalilamo yaba kusungilila imimwene iyabamo isubilo kabili iya kucetekela. Inshita shimo tapali ico mwingacita ku kusengauka ifilengwa na bafunushi. Ku ca kumwenako, abalefwa ku nsala ilingi line tapali ifyo bengacita ku kusengauka akalanda bali na ko. Nangu ni fyo, te kwesha ukunenuka; te kwesha ukucimba. “Calyanguka ukuilekelesha, ukubongoloka no kuyobeka mu kuililila akalanda” lintu mwasansalikwa ku mibele ya bulwani nelyo iingaleta ubusanso, e fisosa icitabo ca The SAS Survival Handbook. Te kwesha ukulekelela amatontonkanyo ya kufuupula ne nkuntu. Kuti mwasunguka fintu mwingashipikisha. “Abaume na banakashi balilangishe fyo kuti bapusunsuka mu mibele iyayafisha nga nshi,” e fisosa icitabo cimo cine. Bacitile shani ifyo? Cisoso kuti, bapusunswike “pa mulandu wa mupampamina wabo uwa kufwaya ukupusuka.” Beni aba mupampamina ukukanacimfiwa ne yi micitile ya bufunushi.

James Scott, uulumbwilwe ku numa, kwi pele pele alipokolwelwe ukufuma mu cali no kuba e nshishi yakwe iya mu Himalaya. Alondolwele ukuti ukushomboka kwakwe ukwa kupusunsuka kwalimusambilisheko isambililo limo ilyakatama. Isambililo nshi? “Takwaba ubwafya mu bumi ubwayafya ica kuti tawingalolenkana na bo,” e fyo asosele. Tim Macartney-Snape, uwabelesha mu kunina impili uwapapushiwe pa kuti James Scott alipuswike pa nshita yalepa ica kuti alisangilwe umutuntulu, na o alisambilileko cimo. Atile: “Ilyo lyonse kuliko akabuutubuutu ke subilo, te kwesha ukunenuka.” E co, te mulandu nangu imibele ingamoneka iyabipisha shani, nga wanenuka ifintu fibipilako fye. Te kwesha ukunenuka ukuti takwakabe ukupokololwa.

Lelo bushe kwalibako “akabuutubuutu ke subilo” akali konse, ishuko lya cine ilili lyonse ilya kupokololwako ku calo cayandatilwa no bufunushi? Bushe kukatala akuba abakatufumishapo abafunushi abalebongolola uno planeti no konaula ubumi bwa mabilioni ya bantu? Mu cishinka, kwaliba icilolelo cashininkishiwa ica kupokololwako. Langulukeni ifyasuko fya mu Baibolo mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 7]

Ukusoka kwa Baibolo Ukwa pa Nshita Yalinga

Amapinda 20:23 “Fya muselu kuli Yehova ifilingilo ifyacilana; ne ca kulingilo kufina ica kufutika tacawama.”

Yeremia 5:26, 28 “Mu bantu bandi mwasangwa ababifi; balaalilila ngo kulaalilila kwa ba citeyo, bateye citeyo, baikata abantu. Baliina, balikumbilika; kabinge bacilako ku kucite milandu ya bubi, ukulubulwila tabalubulwila, tabalubulwile nshiwa, ukulenge milandu ya shiko iwame, nangu kupingwila ababusu ubupingushi.”

Abena Efese 4:17-19 “E ico ndesosa no kushimikila muli Shikulu, nati, mwilaenda ifyo Abena fyalo benda mu buwelewele bwa mitima yabo, aba amano yabo yayaluke mfifi, pa kuba abanunuka ku mweo wa kwa Lesa, pa mulandu wa kukanaishiba ukuli muli bene, pa mulandu wa buumununu bwa mitima yabo; abo pa kuba abakunkuma baipeela kuli bucilende, ku kubomba no lunkumbwa ukukowela konse [no bufunushi, NW].”

Abena Kolose 3:5 “E ico mulenge fifwe ifya filundwa fyenu ifya pano nse: ubulalelale, ukukowela, umufimbila, ulwinso, bucilende, ulunkumbwa (e kupepo tulubi).”

2 Timote 3:1-5 “Lelo ishibe ci, ukuti mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Pantu abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba miiya, aba miponto, aba bucintomfwa ku bafyashi, abashitootela, abashashila, abaumalala, abatalama, aba lwambo, ababulo kuiteka, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma, bashikamfutu, bacintalika, abatuumikwa, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa; abantu abakwate mimonekele ya bukapepa, lelo abakaana amaka ya buko. Ku babe fi talukako.”

2 Petro 2:3 “Mu lunkumbwa lwabo bakamunonka ku fyebo fya malele: abantu abo ukusekwa kwalibateyamina ukufuma ku kale, ne ca kubonaula tacishipula.”