Umubongola—Bushe Walaswa Upwe?

KU ULEMBA LOLENI! MU NIGERIA

TE MULANDU no kulunduluka kwa kusungusha mu fya miti miti ne fya sayansi, umutundu wa buntunse walifilwa ukupwisha amafya yabo ayengi aya kale na kale. E fintu caba na ku kubombesha kwa kufwaya ukucincintila umubongola.

Cimoneka kwati, ifibombelo fyonse e po fyaba ku kubomba uyu mulimo. Badokota balishiba ubumi bwa kashishi katandanya ubulwele bwa mubongola. Ubulwele buleshibikwa bwangu. Imiti ya kubundapa iibomba bwino e ko yaba. Intungulushi sha mu buteko shilafwaisha ukwafwilisha ukubombesha ukuli konse ukwa kucingilila ubulwele. Nalyo line, ubu bulwele ubwacululusha amamilioni ya bantu mu Afrika, Asia, Caribbean, Middle East, na South America, tabumoneka ukupwa.

Umubongola (uwitwa na kabili ukuti kapangi nelyo cilopa) walicululusha umuntu pa makana ya myaka ayengi. Amani yakosa ayasangilwe mu mibili yakangwa iya mu Egypt yalapayanya ubushininkisho bwa kuti ubu bulwele bwalicushishe abena Egypt mu nshiku sha baFarao. Imyanda ya myaka 30 pa numa, ubulwele bumo bwine butwalilila ukucusha Egypt, ukubongolola ubumi bwa mamilioni ya bekashi ba muli cilya calo. Mu mishi imo iya mawilo ya Naelo, pa bantu bonse 10 ninshi 9 balilwala ubu bwine bulwele.

Egypt ni cimo fye ica fyalo 74 nelyo ificililepo uko umubongola wayanana. Mwi sonde lyonse, ukulingana ne fipendo ukufuma ku Cipani Cilolekesha pa fya Butuntulu bwa Bumi (WHO), amamilioni 200 aya bantu balilwala ubu bulwele. Pa balwele ba mutatakuya amamilioni 20, mupepi na 200,000 balafwa cila mwaka. Pa malwele yonse ayapishiwa no tushishi twa mu ncende shakabisha, umubongola wasoswa ukuba uwa bubili ukufuma pa bulwele bwa mpepo ukukuma ku bwingi bwa bantu bwikata no bonaushi bwa mu bwikashi no bwa fya ndalama ubo buletako.

Ubumi bwa Kashishi

Ukumfwikisha umubongola, na muli fyo ukwishiba ifya kuicingilila no kundapa ubu bulwele, kupilibula ukumfwikisha akashishi akalenga bwene. Icishinka cikalamba ni ci: Pa kupusunsuka no kwikalako inkulo shafulilako, aka kashishi kakabila ifintu fibili, ifya mweo fibili umo kengalafumya ifya kulya no kukulilamo. Cimo ni nama iyonsha, pamo ngo muntu; na cimbi caba ni nkola ya mu menshi.

Ciba ni fi. Lintu umuntu uukwete utushishi asundila nelyo anyela mu menshi ya mu cishiba, bemba, umulonga, nelyo umumana, alafumya amani ya tushishi—napamo ukufika kuli milioni umo uwa mani mu bushiku bumo. Aya mani yanono nga nshi ica kuti te kuti yamonwe ukwabula ukubomfya microscope. Lintu amani yakumana na menshi, yalatootwa, ukufumya utushishi tutandanya ubulwele. Utushishi tubomfya amasako yanono pa mibili ya tuko ukusamba ukuya ku nkola sha mu menshi, umo twingila. Mu kati ka nkola, tulasanda pa milungu ikonkelepo ine ukufika kuli 7.

Lintu twafuma mu nkola, tukwata fye amaawala 48 ku kusanga no kwingila mu muntu nelyo mu nama. Nga te ifyo, ninshi twalafwa. Lintu twaingila mu muntu uwishile mu menshi, utushishi tulapeka mu nkanda no kwingila mu mulopa. Ici kuti calenga umuntu ukuifwenawila, nangu cingati ilingi line teshiba ukuti naingililwa. Mu kati ka mulopa, utushishi tulengila mu mpito sha mulopa uya ku cisu nelyo ku mala, ukushintilila pa musango wa tushishi. Mu milungu fye iya kupenda utushishi tulakula ukuba insokanda shikalamba ishilume ne shikota ukufika kuli bamilimita 25 ubutali. Pa numa ya kukumana pamo, akakota kabikila amani mu mulopa wa muntu twabamo, na muli fyo ukubwelela kuntu twacitendekela.

Mupepi na hafu wa mani yafuma mu mubili wa muntu nelyo inama ukupitila mu mafi (umubongola wa ku bula) nelyo mu misu (umubongola wa ku cisu). Amani yambi yashala mu mubili no konaula ifilundwa fyacindama. Ilyo ubulwele bulekoselako, mu mulwele kuti mwaponena ne mpepo, ukufimba kwa lufumo, no kwisulila umulopa. Mu kuya kwa nshita ubu bulwele kuti bwatungulula kuli kansa wa ku cisu nelyo ubulwele bwa libu nelyo imfyo. Ubu bulwele limo limo bulapwisha ubufyashi nelyo ukuleto bulebe. Bambi balafwa.

Ukundapa na Mafya

Pa kucilima ukusalangana kwa ubu bulwele, ifintu mupepi na fine filingile ukucitwa. Nga ca kuti imo iya ishi ncitilo yabombelwapo mu fyalo fyonse, ubulwele kuti bwafumishiwapo.

Incitilo ya kubalilapo ili kufumya inkola mu menshi. Inkola e shikabilwa pa kuti utushishi tukule. Nga ca kuti takuli inkola, te kuti kubeko umubongola.

Umulimo ukalamba waba wa kupangako sumu uwaluma nga nshi ku kwipaya inkola ukwabula ukukowesha ifilengwa na lesa. Muli ba 1960 na ba 1970, ukwesha kwa kukufya inkola kwalitungulwike pa kwipaya inkola shonse mu menshi ayashaifulila. Kwalibako ukubombesha pa Theodor Bilharz Research Institute mu Egypt ku kusangako molluscicide (umuti wa kwipailako inkola) uyo uushonaula imisango imbi iya bumi. Dokota Aly Zein El Abdeen, presidenti wa aka kabungwe ka bakasapika, ukukuma kuli uyo muti atila: “Uli no kulapooswa mu menshi, ayabomfiwa ukutapililako ifilimwa, ayo abantu ne nama banwako, kabili umwikala isabi, e co tulekabila ukushininkisha umupwilapo ukuti takuli icili conse pali ifi icikambukilwako.”

Incitilo ya bubili ya kwipaya utushishi mu bantunse. Ukufika pa kati ka ba 1970, ukundapa kwasanshishemo imiti iyakwete ifya kufumamo fyabipa ifingi na mafya. Ilingi line, ukundapa kwalekabila inshindano ishikalipa nga nshi. Bamo baleilishanya ukuti umuti walibipilepo ukucila fye no bulwele bwine! Ukufuma lilya, imiti ipya, pamo nga praziquantel, yalipangwako iibomba bwino ukundapa umubongola, kabili uyu wa kunwa fye.

Nangu cingati iyi miti yalitunguluka mu ncende umo usangwa mu Afrika na South America, ubwafya bukalamba ku fyalo ifingi waba mutengo. Akabungwe ka WHO mu 1991 kalilishike ukuti: “Ifyalo fyapumwa ne cikuko fyalifilwa ukukonkanyapo imibombele ishaikulila iya kucefyako [umubongola] pa mulandu wa mutengo wa muti uushaikulila; umutengo wa uyu wine muti ilingi line ulacila pa bwingi bwa ndalama shibikwa pa mbali ku fipani fisakamana ubutuntulu bwa bumi ifya mu Afrika.”

Nangu fye ni kuntu imiti ipeelwa ku balwele apa fye, abantu abengi tabaya ku kundapwa. Mulandu nshi? Umulandu umo wa kuti abafwa kuli ubu bulwele banono nga nshi, e co abantu bamo tababumona ukuba ubwafya bukalamba. Umulandu umbi wa kuti ilingi line abantu tabeshiba ifishibilo fya bulwele. Mu mbali shimo isha mu Afrika, ukusunda umulopa (icishibilo cikalamba ica ubu bulwele) kwaliseeka nga nshi ica kuti kumonwa fye ukuti lubali lwa lyonse ulwa kukula ukufika ku bukalamba.

Incitilo yalenga butatu ya kufumya amani mu menshi. Nga ca kuti ifimbusu fyaimbwa mu nshila ya kuti takulebako ukukowesha imilonga ne fishiba fya mu mushi kabili nga ca kuti uuli onse uulefwaya ukupembesuka aleya ku fimbusu, ubusanso bwa kulwala umubongola kuti bwacefiwa.

Ukufwailisha kwa mu fyalo fyonse kulanga ukuti ubulwele bulabwelelako pa nshi pa numa ya kupayanyako amenshi ya mu mipaipi no kwimbako ifimbusu, lelo te kutila ifi nga fyabako ninshi mwacingililwa calala capwa. “Nga ca kuti umuntu fye umo apoosa ubusali mu menshi ubulwele bulatwalilila ukubako,” e fyasosa sayantisti Alan Fenwik, uwasapika pa lwa mubongola pa myaka ukucila pali 20. Na kabili kwalibako ubusanso bwa mipaipi yatulika iipisha ubusali bwakowela ukubutwala mu menshi.

Incitilo yalenga bune ya kutalusha abantu ku menshi yalimo utushishi. Ici na co tacayanguka nga fintu cilemoneka. Mu fyalo ifingi babemba, imilonga, ne mimana ifipayanya amenshi ya kunwa filabomfiwa fye na ku koowamo, ukutapilila ifilimwa, no kucapilamo ifya kufwala. Abalondo baba mu menshi cila bushiku. Kabili lintu akasuba ka mu ncende shakabisha kalotoka, te kuti muleshe abana ukoowa mu menshi.

Lisubilo Nshi Ilya Nshita ya ku Ntanshi?

Takuliko ukutwishika ukuti abantu bafumaluka no tubungwe balebombesha na maka ku kulwisha ubu bulwele kabili kwalibako ukulunduluka kukalamba. Bakasapika balebombela fye na pa kupangako umuti wa kuicingilila ku mubongola.

Nangu ni fyo, tacilemoneka ukuti ubulwele kuti bwafumishiwapo. Dokota M. Larivière muli magazini wa ciFrench uwa fya cipatala uwa La Revue du Praticien alondolola ukuti: “Te mulandu no kutungulukako . . . , ukwabulo kutwishika ubulwele bwena bucilipo.” Nangu cingati abantu umo umo kuti baicingilila no kundapwa, ukundapa ubu bulwele bwa mubongola mu fyalo fyonse te kuti kusangwe ukufikila icalo cipya ica kwa Lesa cikese. Baibolo yalaya ukuti mulya “umwikashi wa mu calo takasose, ati, Nindwala.”—Esaya 33:24.

[Icikope pe bula 15]

Lintu baingila mu menshi yakowela, abantunse kuti basenda utushishi utulenga ubulwele bwa mubongola