Inkoko—Shalitemwikwa Kabili Shalifula

KU ULEMBA LOLENI! MU KENYA

INKOKO nalimo e fyuni fyafulisha pano isonde. Ukulingana ne fyo batunganya, batila shalicila pa mabilioni 13! Inkoko shalitemwikwa ica kuti cila mwaka abantu balya bakilogramu ukucila pa mabilioni 33 aba nkoko. Na kabili, banankoko babikila amani nalimo amabilioni 600 cila mwaka.

Mu fyalo ifikankaala, inkoko shalifula kabili tashakosa umutengo. Kale, abalesala mu United States balailwe ukuti bonse bakalalya inkoko nga ca kutila fye basala umuntu uwaleiminina ukuba kateka. Lelo, pali ndakai, inkoko te cilyo cacindama filya cali kale, atemwa te cilyo ca bakankaala aba ncepela. Bushe cali shani pa kuti ifi fyuni fyaibela fifule fi no kutemwikwe fi? Bushe cili shani mu fyalo ifipiina mwena? Bushe na mo mwine bakaipakishako aya mabwenge?

Uko Inkoko Shatuntuka

Inkoko shatuntuka ku nkoko iyakashika iya mu mishitu ya ku Asia. Umuntu asukile aishiba ukuti te kuti cimwafye ukuteka inkoko. Pantu, nalimo pa myaka 2,000 iyapita, Yesu Kristu alandile ifyo nankoko alonganya utwana twakwe mu mapindo yakwe. (Mateo 23:37; 26:34) Ici cilangililo cilanga ukuti inkoko shalishibikwe ku bantu bonse. Lelo cali ni mu myaka ya ba 1800 e lintu ubukwebo bwa kushitisha inkoko ishingi na mani ayengi bwatendeke.

Pali lelo inkoko munani uwatemwikwa nga nshi. Mu mayanda ayengi nga nshi—ukubikako na mu matauni—bateka inkoko isha kulya ne sha kushitisha. Na kuba, finono ifiteekwa ifingasanda nge nkoko mu ncende ishingi kabili ishalekanalekana. Mu fyalo ifingi baliteka inkoko ishaibela ishikula bwino mu ncende shimo kabili ishikabila imisungile iyaibela. Pa nkoko sha musango yu paba: inkoko sha Australorp isha ku Australia; inkoko sha Leghorn ishaseeka, ishatuntuka ku Mediterranean lelo ishatemwikwa nga nshi mu United States; kwaba na New Hampshire, Plymouth Rock, Rhode Island Red, na Wyandotte, shonse ishi e sho bateka mu United States; kabili kwaba ne nkoko sha Cornish, Orpington, na Sussex, isha ku England.

Inshila sha mano ya sayansi isha bulimi shalenga umulimo wa kuteke nkoko ukuba ubutukushi bumo ubwa balimi buleenda bwino nga nshi. Mu United States bashibulimi babomfya inshila ishaibela isha kulishishamo inkoko ne sha kusungilamo inkoko mu fitele, pamo ne miti ya kucingilila ku malwele. Abengi batila ishi nshila sha kuteekelamo inkoko ishingi sha bunkalwe. Lelo ico tacalenga ukuti abateka inkoko baleke ukufwaya inshila shisuma isha kuteekelamo inkoko. Inshila ishipya nomba kuti shalenga umuntu umo ukuteka inkoko ukufuma pali 25,000 ukufika kuli 50,000. Ni mu myeshi fye itatu inkoko shikula ukufika ku cipimo ca kushitishiwa.a

E Kufuma Inama

Nga mwaya ku hotela, ku ng’anda ya kuliilamo atemwa konse uko bashitisha ica kulya, nangu cibe shani kuti mwasanga inkoko pa ca kulya ico bashitisha. Na kuba, amatuuka ayengi aya fya kulya aya mwi sonde lyonse yashitisha fye nkoko. Kwaba abantu abengi abacili balabomfya inkoko pa mitebeto ikalamba. Kwaba imipikile yaibela iya nkoko mu fyalo fimo, pamo nga ku India. Mukwai inkoko iyo beta lal murgi, iyo babikamo impilipili shakashika; ne yo beta kurgi murgi, iya kutanta; ne yo beta adrak murgi, iya kubikamo spaisi wa ginger, yalinunkila nga nshi!

Nga cinshi calenga ukuti inkoko itemwikwe fi? Cimo icalenga ca kuti, finono ifya kulya ifyumfwika bwino nga babikamo utwa kuwamya umunani utwalekanalekana. Bushe kuti mwafwaya yaipikwa shani? Bushe kuti mwafwaya ukuisalula, ukoca, ukuikanga, ukuipika panono panono ku mafuta mu mpoto iya kupikwapo, nelyo ukwipika iya muto? Kupukuleni fye icitabo icilanda pa kwipika, nalimo kuti mwamonamo inshila ishingi isha kwipikilamo inkoko ishingalenga yanunkila.

Pa mulandu wa kutila inkoko shisangwa mu fyalo ifingi, shalinakako umutengo. Abasoma pa fya kulya fya mulyo balitemwa inkoko, pantu yalikwata amaprotini, amavitamini, no mulyo uwacindama ku mibili ya bantu. Lelo, inkoko tayakwata sana umulyo uupeela amaka, amafuta ayatikama, e lyo na mafuta ya misango imbi.

Ukuliisha Ifyalo Ifipiina

Na kuba, te mu fyalo fyonse umwaba inkoko ishingi. Ubu bwafya bukulu pantu lipoti wa bakasapika ba Council for Agricultural Science and Technology, atile: “Abantu pano calo bali no kulundwako nalimo ukufika ku mabilioni 7.7 mu mwaka wa 2020 . . . Lelo, abantu abengi (amapesenti 95) bali no kulundwako mu fyalo ifipiina.” Aya mashiwi yalesakamika nga nshi pantu pali nomba kuli abantu nalimo amamilioni 800 abalecula ku bulwele bwa nsala!

Lelo, incenshi ishingi shitila inkoko kuti shabomba bwino ku kuliisha abantu abali ne nsala, kabili kuti shalenga abateka inkoko ukukwatako indalama isho bakabila nga nshi. Ubwafya bwa kuti ukuteka inkoko ishingi kuti cayafya kuli bashibulimi abapiina. Pantu, mu fyalo ifipiina bateka inkoko mu mafarmu ayanono, aya mu mishi atemwa mu nkungu ya mayanda. Kabili muli ifi fyalo, ilingi line tabasungila inkoko mu fitele ifyacingililwa bwino. Akasuba inkoko shiyendela fye no kuisalila ifya kulya, no kuya ingila ku citele nga bwaila, limo limo shilaala ku miti atemwa mu fitele fya cela.

E ico kanshi, inkoko ishingi isho bateka ifi shilafwa—shimo shifwa ku cikuko ca nkoko ica Newcastle kabili shimbi shifwa lintu shaikatwa ku nama atemwa ku bantu. Bashibulimi abengi tabaishiba ukuliisha bwino inkoko shabo, kabili tabakwata indalama sha kushilishishamo bwino, tabaishiba ukushipangila ifitele fisuma, atemwa ukushicingilila ku fikuko fya nkoko. E ico balitendeka ukusambilisha bashibulimi mu fyalo ifipiina. Icipani ca Food and Agriculture Organization ica United Nations, pali nomba line catendeke umulimo wa myaka isano “uwa kwafwilisha abapiina mu Afrika ukupitila mu kuteka inkoko ishingi.”

Kwena tatwishibe ifikatumbukamo mu matukuto yasuma aya musango yo. E ico, abantu abekala mu fyalo ifikankaala nalimo kuti bapapa ukuti icilyo icaseeka nga nshi pamo nge nkoko kuti caba icayafya ukushita ku cinabwingi ca bantu ba pano isonde. Ku ba musango yo, ukusosa ukuti ‘abantu bonse bakalalya inkoko’ kuti camoneka kwati ciloto fye.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 32]

Ukupekanya Bwino Inkoko

“Inkoko iibishi kuti yakwata utushishi utulenga amalwele, pamo nga salmonella bacteria, e ico calicindama ukubikako amano pa kuipekanya. Lyonse mulesamba ku minwe, mwasamba ica kuputwilapo, umwele ne fya kuseselako inkoko ukubomfya amenshi ayakaba aya sopo ilyo mushilapekanya inkoko na pa numa ya kupekanya. Kuti cawamapo ukubomfya ica kuputwilapo icingasambwa mu menshi ayakaba sana . . . kabili, nga kuti cabomba, bomfyeni ica kuputwilapo ku kuputwilapo fye inkoko. Ilyo tamulaipika inkoko iikwete aisi, sungululeniko aisi yonse.”—Ukufuma mu citabo ca The Cook’s Kitchen Bible.

[Ifikope pe bula 30]

Imisango imo iya nkoko ni White Leghorn, Gray Jungle Fowl, Orpington, Polish, na Speckled Sussex

[Abatusuminishe]

All except White Leghorn: © Barry Koffler/www.feathersite.com

[Ifikope pe bula 31]

Kuli ukutukuta ukwesha ukwafwa abalimi ba mu fyalo ifipiina ukuluminisha ukuteka inkoko

[Icikope pe bula 31]

Mu United States, inkoko ishingi shitekelwa ukulya