Ukumoneka Ukufuma ku Calo ca Bulayo

Gerasa Apo UmuYuda no Mwina Hela Bakumene

UMUTUMWA Paulo alembele ukuti pa kati ka lubuto lwa cine ulwa kwa Abrahamu, “tamuli muYuda nangu mwina Hela.” (Abena Galatia 3:26-29) Ee, uko kuntu ukupokelelwa kuli Lesa kwakuminweko icikulilo ca luko nelyo ulutambi tacali mulandu.

Ayo mashiwi kuti yamoneka ayalinga ku Bena Kristu basalanganine ukushinguluka icitungu ca cina Roma, ukupala icitungu ca Galatia, uko kwatobenkene abaYuda, abena Hela, abena Roma, na bantu ba cikaya. Lelo ni shani ku lwa mbali sha Israele ine, imbali ukupala Gileadi?

Ico citungu caba ku kabanga ka Yordani, pa kati ka Bemba wa Mucele (Wafwa) na Bemba wa Galili. Mupepi na pa cifulo ca pa kati ica ici cibwandashi cafunda, umumana wa Yaboke witulwila mu Yordani. Icikope cili pa mulu cilelanga fimo ifya fitantala fya kucebusha ifya Gerasa, nomba iitwa Jerash, iyo yali mupepi na Yaboke wa pa mulu.

Inshila ya pa kale iya bukwebo pa kati ka kapinda ka ku kuso na kapinda ka ku kulyo iyaleitwa “inshila ya mfumu” yacilingenye Gileadi. Ashifuma fye ku Harani, Yakobo no lupwa lwakwe mu kumonekesha baendele muli iyi nshila ukuya ku Yaboke. Ashashele na malaika kabili akumenye Esau mupepi na pantu Gerasa yali no kukuulwa. (Ukutendeka 31:17-25, 45-47; 32:22-30; 33:1-17) Pa nshita ya pa numa, abena Israele baselele ukufuma ku kapinda ka ku kulyo ukuya ne nshila ya mfumu lintu balelola ku Calo ca Bulayo. Imikowa ibili na citika yaikele ku kapinda ka ku kuso na ka ku kulyo aka Yaboke ukukonka inshila ya bukwebo.—Impendwa 20:17; Amalango 2:26, 27.

Bushe abena Hela baliibimbilemo muli iyi ncende, nga ni fyo, shani? Ee, baliibimbilemo lintu Alekesandere Mukalamba acandile icitungu. Ukulingana ne cishilano, apanshiile Gerasa abakokole mu fita fyakwe. Panono panono, ukusonga kwa ciHela kwabele ukwapampamikwa. Imisumba ikumi yalelamwa ku kabanga ka Yordani na Bemba wa Galili yapangile ukupuminkana kwaishibikwa pamo nga Dekapoli. Kuti pambi walimona ilyo ishina muli Baibolo, iicita lipoti ukuti “yalemukonka [Yesu] amabumba yakalamba ayafumine ku Galili na Dekapoli na Yerusalemu na Yudea na kwi shilya lya Yordani.” Gerasa wali umo uwa misumba ya cina Dekapoli.—Mateo 4:25.

‘Cali lubali lwe pange lya kwa Alekesandere ukusalanganya abantu ba ciHela mu mbali shonse isha buteko. Suria wa pe samba [ukusanshako Dekapoli], ukucilisha, pamo nga cimo ica fifulo fya pa kati ifya nkondo, capokelele impendwa ya bena Hela ikalamba. Ukufika kuli buno bushiku tapali ulubali lwa calo ca ku kabanga ulwingalangisha ifitantala fya cina Hela ifyafulishe fyo kabili ifya kucebusha ukupala icalo cabela ku kabanga ka Yordani. Imisumba ya cina Hela yalangishe, ukwimikwa umupwilapo ukwa fyaimikwa fya cina Hela ne myata ukwa pa mulu fye—amatempele yayemba ku milungu ne milungu yanakashi iya cina Hela, ifiyanda fya fyangalo, umwa kusambila mwa cintubwingi, ukusefya kwa pa mwaka ukwa fyangalo, kabili mu milandu iingi amasukulu ya fya mano ya buntunse na masukulu ya pa mulu.’—Hellenism, kuli Norman Bentwich.

Nga ca kuti watandalila ifitantala fya Gerasa, ukasanga ubushininkisho bwakumanina ubwa ico. Mupepi na ku bwingililo bwa ku kapinda ka ku kulyo, kwalibako insaka ya cintengulusha, nelyo umushiika wa cintubwingi, icilemoneka mu cikope. Mu kupalishako ukasungushiwa ku fifulo fya kusambilamo, amatempele, ifiyanda fya fyangalo, ne fikuulwa fya cintubwingi, ifingi ifya fyene ifyasuntinkanishiwa ku misebo iyasebwa bwino iyatantamamo inceshi. Ku nse ya musumba, kuti wamona amabwe ya kwishibisha intamfu nelyo imipaka ukukonka inshila ya pa kale iyo yasuntinkenye Gerasa ku misumba imbi iya cina Dekapoli na ku fyabu fya Mediterranean.

Nelyo fye ni pa numa Roma yacandile Gerasa mu 63 B.C.E., ukusonga kwa cina Hela kwalitwalilile. Kuti waelenganya ifyo uku kusonga kwali no kwambukila abaYuda abaleikala mu Gerasa na cilya citungu. Icitabo Hellenism cilandapo ukuti: “Panono panono lelo mu kuba no kushininkisha abaYuda batampile ukusambilila imfundo sha butotelo isha bantu babashingulwike, no kumona Amalembo pe samba lya kusongwa ne sho imfundo.”

Ilintu Yesu pambi tashimikile muli uyu musumba, aalingile mu musumba wa Gerasa, uyo pambi uwatanunukile kuli Bemba wa Galili. Atamfishe ifiwa ukufuma mu mwaume muli cilya citungu, ukufisuminisha ukwingila muli bakapoli. (Marko 5:1-17) Mu kupalako, abasambi bakwe aba kubangilila bashimikile ku baYuda mu misumba ya cina Dekapoli, kabili pa numa ya 36 C.E., imbila nsuma yali no kwakanwa na bena Hela mu Gerasa. Nampo nga umuntu uwalepokelela ubuKristu aali ni kabelesha wa buYuda uwakosa, umuYuda wasangulwa umwina Hela, nelyo umwina Hela, kuti apokelelwa kuli Lesa wa cine pamo ngo lubali lwa lubuto lwa ku mupashi ulwa kwa Abrahamu.

[Mapu pe bula 24]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Dion

Gerasa (Jarash)

Philadelphia (Rabbah)

King’s Road

Salt Sea

Jerusalem

Jordan

Jabbok

Pella

Scythopolis (Beth-shean)

Gadara

Sea of Galilee

[Abatusuminishe]

Ukushimpwa pali mapu yalengelwe na Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Icikope pe bula 24]

Ici cikope caliba mu mimonekele ikalamba muli Kalenda ya Nte sha kwa Yehova iya 1992.

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 25]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.