Umulandu Mwingacetekela Ukusesema kwa ku Baibolo

IMFUMU PYRRHUS iya ku Epirus mu cifulo ca pa kati ka kapinda ka kuso na masamba ya Greece yalekangana sana no Buteko bwa ciRoma. Apantu yalefwaisha sana ukwishiba ifyali no kucitika, yaile ku lufuba lwa ku Delphi. Lelo icasuko yapokelele cali no kumfwika mu nshila shibili ishakonkapo: (1) “We mwana Æacus ndekweba nati ukacimfya abena Roma. Nga waya, ukabwela, tawakafwe mu bulwi.” (2) “We mwana Æacus ndekweba nati abena Roma bakakucimfya. Nga waya, tawakabwele, ukafwila mu bulwi.” Pyrrhus asalilepo ukukonka ulubuko lwa kubalilapo no kuyalwisha abena Roma. Lelo alicimfiwe apakalamba.

Amalyashi ya musango yo yalengele imbuko sha pa kale shisuulwe pa mulandu wa kukanaumfwika no kushokoloka. Lelo ni shani pa lwa kusesema kwa mu Baibolo? Bakalengulula bamo batila ukusesema kusangwa mu Baibolo na ko kwine kwaba nge mbuko. Aba bakalengulula batungo kuti ukusobela kwa mu Baibolo kwali fye kusobela kwa ncenjeshi ukwalecitwa na bantu abacenjela sana kabili abalamuka, maka maka aba mwi bumba lya bushimapepo. Batungo kuti, ukupitila mu kubelesha fye nelyo ukupitila mu kubishanya kumo ukwaibela, aba bantu balemwena libela imilandu imo iyali no kuponako. Ukupitila mu kulinganya imibele yalekanalekana iya kusesema kwa mu Baibolo ne mbuko, tukapangashiwa ukusanga ifyasuko fyalinga.

Ifishinka Ifilangilila Ubupusano

Imbuko shaishibikilwe ku kushokoloka. Ku ca kumwenako ku Delphi, ifyasuko ifyalepayanishiwa tafyaleumfwika. Ici calengele bashimapepo ukwilule fi fyasuko no kupangamo ifikomo ifingelwilwa mu kupusanako. Ica kumwenako pa lwa ici, casuko capeelwe kuli Croesus, imfumu ya ku Lydia. Lintu aile ku lufuba, bamwebele ati: “Nga Croesus aabuka umumana wa Halys, akonaula ubufumu bwa maka.” Lelo, “ubufumu bwa maka” ubwaonawilwe bwali bufumu bwakwe! Lintu Croesus aabwike umumana wa Halys ku kusansa Kapadokia, alicimfiwe kuli Koreshe umwina Persia.

Ukusesema kwa mu Baibolo kwalipusana sana ne mbuko sha busenshi, pantu kwaba ukwalungika kabili ukwaumfwika. Ica kumwenako twingalumbula kusesema pa lwa kuwa kwa Babele, ukwalembwa mwi buuku lya Esaya ilya mu Baibolo. Imyaka 200 ilyo ici tacilacitika, kasesema Esaya asobele fyonse mu kulungika pa lwa kucimfiwa kwa Babele ku bena Madai na bena Persia. Ukusesema kwasokolwele ukuti uwali no kuba kacimfya ni Koreshe, kabili kwasokolwele umungalato wa kukamya umumana uwapala impembwe e lyo no kwingila mu mpongolo shaisuka isha musumba wa malinga. Ifi fyonse fyalifikilishiwe mu kulungika. (Esaya 44:27—45:2) Calisobelwe mu kulungika ukuti mu kupelako Babele takekalwemo.—Esaya 13:17-22.

Na kabili moneni, ukusoka kwaumfwika ukwabilishiwe na kasesema Yona ukuti: “Kucili inshiku amakumi yane, e lyo Ninebe ukawishiwa.” (Yona 3:4) Takuleshokoloka iyo! Ubu bukombe bwali ubwa kucincimusha kabili ubwalungatika ica kuti abena Ninebe mu kwangufyanya “batetekele Lesa, babilile ukuleko kulya, no kufwale nsamu.” Pa mulandu wa kulapila kwabo, Yehova taletele ububi pa bena Ninebe pali iyo nshita.—Yona 3:5-10.

Imbuko shalebomfiwa nge nshila ya kulanga maka ya bupolitiki. Bakateka na bamushika ba bulwi ilingi balesalapo ukwilula imbuko batemenwe ku kulundulula amapange yabo na mabuyo, na muli fyo ukubikako “icifwanikisho ca bulesa.” Nangu cibe fyo, ubukombe bwa kusesema ubwa kwa Lesa tabwalenakilako ku mapange ya bantu.

Natulangilile: Kasesema wa kwa Yehova Natani takwindile ukwebaula Imfumu Davidi iyalufyenye. (2 Samwele 12:1-12) Mu kuteka kwa kwa Yeroboamu ll pa bufumu bwa Israele ubwa mikowa 10, bakasesema babili Hosea na Amose babilishe ubukombe bwaluma ubwa kulengulula imfumu iyapondweke e lyo na bantu ba iko pa mulandu wa busangu bwabo no kusaalula Lesa. (Hosea 5:1-7; Amose 2:6-8) Maka maka ukwalumine sana kwali kusoka kwa kwa Yehova ku mfumu ukupitila mu kanwa ka kwa kasesema Amose ukuti: “Nkemina aba ng’anda ya kwa Yeroboamu ku lupanga.” (Amose 7:9) Aba ng’anda ya kwa Yeroboamu balipaiwe.—1 Ishamfumu 15:25-30; 2 Imilandu 13:20.

Ilingi line, balelipila indalama pa kupokelela imbuko. Abalelipila ishingi balepokelela ulubuko batemenwe. Abaleya ku lufuba lwa ku Delphi balelipila ishingi pa kupokelela ifyebo fya fye, muli fyo baleisusha ifyuma ifingi mwi tempele lya kwa Apollo na mu fikuulwa fimbi. Lelo ukusesema no kusoka kwa mu Baibolo kwena kwalebilishiwa ukwabula ukulipilisha kabili ukwabula akapaatulula. E fyo kwalebilishiwa, te mulandu ne cifulo nelyo icuma ca muntu uwalekupokelela, pantu kasesema wine wine talepoka amafisakanwa. Samwele uwali kasesema kabili kapingula aipwishe mu kufumaluka ati: “Ni mu minwe ya kwa ani napokele ifisakanwa no kufise mpumi yandi?”—1 Samwele 12:3.

Apantu ishi mbuko shalesangwa fye mu ncende shimo shimo, uwalefwaya ukushipokelela alekabila ukwenda intamfu iitali. Abapiina, calebaafya ukufika ku ncende sha musango yo pantu shabelele mu ncende pamo nga Dodona pa lupili lwa Tomarus mu Epirus na Delphi mu citungu ca pa kati ica Greece. Ilingi line, abakankaala na bakateka e baleya mu kwipusha imilungu ku mfuba sha musango yo. Ukulundapo, “ukufwaya kwa milungu” kwalesokololwa fye mu nshiku fye ishinono isha mu mwaka. Yehova Lesa alipuseneko sana pantu aletuma inkombe shakwe isha kusesema ukuya ku bantu ku kubilisha ukusesema uko balekabila ukumfwa. Ku ca kumwenako, muli bunkole bwa baYuda ku Babele, Lesa akwete bakasesema batatu abalebombela abantu bakwe, pamo nga Yeremia mu Yerusalemu, Esekiele kuli bankole, na Daniele mu musumba wa bwangalishi mu Buteko bwa Babele.—Yeremia 1:1, 2; Esekiele 1:1; Daniele 2:48.

Ilingi line imbuko shalelandwa mu bumfisolo pa kuti uwapokelela shene engashiilwila mu nshila iingamuwamina. Lelo ukusesema kwa mu Baibolo kwena ilingi kwalebilishiwa ku cintubwingi pa kuti bonse bengomfwako ubukombe no kumfwikisha muntu bulolele. Kasesema Yeremia abilishe imiku iingi ku cintubwingi mu Yerusalemu, nangu cingati alishibe ukuti intungulushi na bekashi aba mu musumba tabatemenwe ubukombe bwakwe.—Yeremia 7:1, 2.

Ilelo, imbuko shimonwa nge lyashi lya kale. Tashibomba ku bantu abekala mu nshita shesu ishaibela. Takwaba imbuko ishilanda pa nshita yesu nelyo iya ku ntanshi. Ukusesema kwa mu Baibolo kwalipusanako sana pantu kufuma mu ‘cebo ca kwa Lesa ica mweo, kabili icaluma.’ (AbaHebere 4:12) Ukusesema kwa mu Baibolo ukwafikilishiwa kale kulangilila fintu Yehova aleumfwana na bantu kabili kusokolola imbali shacindama isha mifwaile yakwe ne mibele. Na kabili, ukusesema kwa mu Baibolo ukwacindama kuli no kufikilishiwa nomba line. Pa kulondolola ifisungamine, umutumwa Petro alembele ukuti: “Imyulu ipya [Ubufumu bwa ku muulu ubwa buMesia] ne calo cipya [ubwikashi bwa bantunse abalungama] e fyo tulolela, umwaikalo bulungami, umwabele cilayo cakwe.”—2 Petro 3:13.

Uku kulinganya kunono ukwa kusesema kwa mu Baibolo ne mbuko sha mipepele ya bufi kuti kwalenga musondwelele nga fintu icitabo ca The Great Ideas casondwelele ati: “Nga twamona apapela ukusobela kwa bantunse, kuti twatila bakasesema abaHebere bamoneka ukuba abaibela. Bapusanako na bakabuka abasenshi nelyo bakasobela, . . . pantu tababomfya amalele nelyo ifisoko fya kwishibilako inkama sha bulesa. . . . Ukupusana no kubuka, ukusesema kwabo ukwingi kulomfwika. Cimoneka kwati bena balefwaya ukusokolola, te kufisa iyo, amapange ya kwa Lesa pa milandu imo pamo nga intu Umwine afwaya abantu ukumwena libela ubutungulushi bwakwe.”

Bushe Mukacetekela Ukusesema kwa mu Baibolo?

Kuti mwacetekela ukusesema kwa mu Baibolo. Na kuba, kuti mwalenga Yehova no kufikilishiwa kwa cebo cakwe ica kusesema fyaba ifintu fyacindama mu bumi bwenu. Ukusesema kwa mu Baibolo te calembwa ca fyebo fishibomba ifya kusobela ukwafikilishiwa kale. Ukusesema ukwingi ukusangwa mu Malembo nomba kulefikilishiwa nelyo kuli no kufikilishiwa nomba line. Nga twamona ifyacitike kale, kuti twacetekela umupwilapo ifyo kuli no kufikilishiwa na ko kwine. Apantu ukusesema kwa musango yo kutonta ku nshita shesu kabili kubimbamo ubwikashi bwesu ubwa ku ntanshi, kuti catuwamina ukwangwako kuli kwene.

Cine cine kuti mwacetekela ukusesema kwa mu Baibolo ukusangwa pali Esaya 2:2, 3 ukutila: “Mu nshiku ishikakonkapo, e mo lukalimbo lupili lwa ng’anda ya kwa Yehova pa muulu wa mpili, no kusumbulwo kucilo tupili. . . . bakayako na bantu na bantu abengi, no kutila, Endeni, natunine tuye ku lupili lwa kwa Yehova, . . . ukuti atulange imibele yakwe, no kuleka twende mu nshila shakwe.” Ilelo, imintapendwa ya bantu balepokelela ukupepa kwasumbulwa ukwa kwa Yehova kabili balesambililo kwenda mu nshila shakwe. Bushe mukekatisha ishuko lya kusambilila ifingi pa lwa nshila sha kwa Lesa no kumwishiba bwino ne mifwaile yakwe pa kuti mwingenda mu nshila shakwe?—Yohane 17:3.

Tulekabila ukucitapo cimo bwangu pa lwa kufikilishiwa kwa kusesema kumbi ukwa mu Baibolo. Pa lwa nshita ya ku ntanshi iipalamishe, kemba wa malumbo aseseme ati: “Incitatubi shikafitwa, . . . Pashala panono, e lyo umubifi takabepo.” (Amalumbo 37:9, 10) Cinshi muletontonkanya cingacitwa pa kusengauka ubonaushi bwa babifi ubuleisa, ukusanshako na bapumya ukusesema kwa mu Baibolo? Ilumbo limo line lyasuko kuti: “Abalolela Yehova, bene bakapyaninine calo.” (Amalumbo 37:9) Ukulolela Yehova cipilibula ukucetekela umupwilapo mu malayo yakwe no kulenga ubumi bwesu ukumfwana ne fipimo fyakwe.—Amapinda 2:21, 22.

Bushe ubumi bukaba shani lintu abalolela Yehova bakapyaninina icalo? Na kabili, ukusesema kwa mu Baibolo kusokololo kuti ku ntanshi abantunse ba cumfwila bali no kwikala bwino sana. Kasesema Esaya alembele ukuti: “E lyo yakashibulwa amenso ya mpofu, na matwi ya bankomamatwi yakakomonwa; e lyo uwalemana amolu akacilauka nge nsebula, no lulimi lwa kwa cibulu lukaula. Pantu mu matololo e mwalepuka mwatula amenshi, ne milonga yafuma mu fiswebebe.” (Esaya 35:5, 6) Umutumwa Yohane alembele aya mashiwi ya kukoselesha ati: “[Yehova] akafuute filamba fyonse ku menso yabo, ne mfwa tayakabeko kabili iyo; takwakabe kabili ukuloosha nangu kukuuta nangu kucululuka; pa kuti ifya ntanshi nafiya. Kabili uwaikala pa cipuna ca bufumu atile, . . . Lemba: pantu ifyebo ifi fya cishinka kabili fya cine.”—Ukusokolola 21:4, 5.

Inte sha kwa Yehova shalishiba ukuti Baibolo yaba citabo ca kusesema ukwashintililwapo. Kabili shilasuminishako ukukonkomesha kwa mutumwa Petro ukutila: “Twakwate cebo ca kusesema caikashiwo kucila. Kuti cawama nga mwayangwako; cileaka nge nyali umwafiita, busuke buce Ubushiku, no lutanda lwa lucelo lutule mu mitima yenu.” (2 Petro 1:19) Tulesubila nga nshi ukuti mukakoseleshiwa ku masubilo yashaiwamina aya ku ntanshi ayo ukusesema kwa mu Baibolo kwakwata!

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 6]

ULUFUBA LWA KU DELPHI lwalilumbwike mu Greece wa pa kale.

Namapepo, aleikala pa kafuba no kubuka Icushi icikola calelenga namapepo ukuwilwa

[Ifikope]

Icushi icikola calelenga namapepo ukuwilwa

Cishimikwa ukuti ifyebo ifyo alelanda fyalekwata ukusokolola ukwalefuma ku mulungu Apollo

[Abatusuminishe]

Akafuba: Ukufuma mu citabo ca Dictionary of Greek and Roman Antiquities; Apollo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Icikope pe bula 7]

Ukusobela ukwalebilishiwa pa lufuba lwa ku Delphi takwali ukwashintililwapo

[Abatusuminishe]

Delphi, Greece

[Ifikope pe bula 8]

Kuti mwacetekela umupwilapo ukusesema kwa mu Baibolo pa lwa calo cipya