Bushe Ifisambilisho fya kwa Origen Fyakumine Shani Icalici?

Ilyo Jerome, uwapilibwile Baibolo wa Latin Vulgate, alandile pali Origen, uwasambilile ifya mipepele mu mwanda wa myaka uwalenga itatu, atile: “Ali e ntungulushi nkalamba iye Calici pa numa ya Batumwa.” Lelo te bonse bacindike Origen muli uyu musango. Bamo bamumwene nge ntulo yabipa iya kusangukila icalici. Ukulingana ne fyo kalemba wa mu mwanda wa myaka walenga 17 alembele, abalelengulula Origen batile: “Ifisambilisho fyakwe fyonse fya fye kabili fibi, fyaba ngo busungu bwabipisha ubwa Nsoka, iyo afwishile mu calo.” Na kuba, imyaka ukucila pali 400 ilyo afwile, Origen bamubilishe ukuti musangu we calici.

CINSHI calengele ukuti bamo batemwe Origen lyene bambi bamupate? Asongele shani ukulunduluka kwa fisambilisho fye calici?

Ukupimpila Icalici

Origen afyelwe nalimo mu 185 C.E. mu Alexandria, umusumba wa ku Egypt. Asambilile nga nshi impapulo sha ciGriki, lelo wishi, Leonides, amupatikishe ukusambilila sana Amalembo nge fyo fye asambilile iciGriki. Ilyo Origen ali ne myaka 17, kateka wa ku Roma abikileko ifunde lya kuti onse uwayalula imipepele yakwe ninshi acita umulandu. Bashi Origen baposelwe mu cifungo pa mulandu wa kuba Abena Kristu. Apo akwete amaka ya bulumendo, Origen apampamine pa kuba na bawishi mu cifungo no kufwila icisumino. Ilyo bana Origen baishibe ico alefwaya ukucita, bamufishile ifya kufwala pa kuti elafuma pa ng’anda. Origen alembele bawishi kalata umo abapapete ati: “Cenjeleni ukuti mwiyalula ifyo muletontonkanya pa mulandu fye wesu.” Leonides alishangile, kabili balimwipeye, ukusha ulupwa lwakwe lulecula. Lelo Origen alilundulwike nga nshi mu masambililo yakwe ica kuti ali na maka ya kwafwa banyina na bamunyina 6 pa kusambilisha ifyali mu mpapulo sha ciGriki.

Kateka alefwaya ukucincintila ukusanduluka kwa buKristu. Apo lilye funde apangile lyakumine abasambi na bakasambilisha, Abena Kristu bonse abalesambilisha ifya mipepele bafulumwike mu Alexandria. Ilyo abantu bashali Abena Kristu bafwaile ukusambilila Amalembo, balombele Origen wacaice ukuti abafwe kabili atendeke ukubomba uyu mulimo no kuumona ngo wafuma kuli Lesa. Abasambi bakwe abengi bafwilile icisumino, bamo ilyo bashilapwa na masomo yabo. Origen alekoselesha abasambi bakwe ukwabula umwenso, nampo bali pa ntanshi ya kwa kapingula, mu cifungo, nelyo ilyo fye bashilabepaya. Eusebius, uwaliko mu mwanda wa myaka walenga ine kabili uwasambilile ilyashi lya kale, ashimika ati ilyo baleya mu kwipaiwa, Origen, “aleshipa pa kubashindika no kubatomona.”

Abengi abashali Abena Kristu bapatile Origen pantu bamupeele umulandu wa kwalula no kwipaisha abanabo. Ilingi alepusuka kwempe ilyo amabumba yamwimine no kufwaya ukumwipaya ukubomfya ulukakala. Nangu apatikishiwe ukubutukila ku fifulo fyalekanalekana pa kufyuka abalwani bakwe, Origen talekele ukusambilisha. Ukushipa no kuipeelesha kwa musango yo kwatemwine Demetrius, shikofu wa ku Alexandria. E calengele no kuti ilyo Origen ali fye ne myaka 18, Demetrius amusonte ukuba umukalamba pe sukulu lya fya mapepo mu Alexandria.

Origen asukile alumbuka ngo wasoma kabili kalemba walembele ifitabo ifingi nga nshi. Bamo batile alembele ifitabo 6,000, nangu ca kuti nalimo balundileko fye kuli ici cipendo. Alilumbuka sana pali Hexapla alembele, iyali citabo cikalamba ica Malembo ya ciHebere icali mu fiputulwa 50. Origen ateyenye Hexapla mu mitande 6 iyakwete: (1) amalembo ya ciHebere ne ciAramaic, (2) ubupilibulo bwa ciGriki ubwa ayo malembo, (3) ubupilibulo bwa ciGriki ubwa kwa Aquila, (4) ubupilibulo bwa ciGriki ubwa kwa Symmachus, (5) Septuagint ya ciGriki, iyo Origen apitulwikemo pa kuti ilingane sana na malembo ya ciHebere, na (6) ubupilibulo bwa ciGriki ubwa kwa Theodotion. John Hort, uwasoma Baibolo, alembele ati: “Pa kusakanya aya amalembo, Origen alesubila ukuti cikanguka ukumfwa umwalola amalembo ayengi ayengapapusha nelyo ukulufya kabelenga umuGriki nga kwete fye Septuagint.”

“Ukucilamo mu Fyalembwa”

Lelo, icimfulumfulu icaliko mu mwanda wa myaka uwalenga itatu calikumine ifyo Origen alesambilisha Amalembo. Nangu ca kuti Kristendomu e lyo yafyelwe fye, yalikoweshiwe ku fisumino fishili fya mu malembo, kabili amacalici ya iko ayali mu ncende ishingi yalesambilisha ifisambilisho fyalekanalekana.

Origen alisumine fimo pali filya fisambilisho fishali fya mu malembo kabili aletila fyali fisambilisho fya batumwa. Lelo pali fimo ifyo aletwishika. Pali ilya nshita abasambi bakwe abengi baleshomboka na mano ya bantunse. Pa kwesha ukubafwa, Origen abebetele sana amasukulu yalekanalekana ayalesambilisha amano ya bantunse kabili ayalemumunga imintontonkanya ya basambi bakwe. E ico atendeke ukufwaya ukwasuka ifyasuko fisuma ku fipusho fya basambi bakwe pa mano ya bantunse.

Pa kwesha ukuti Baibolo ilingane na mano ya bantunse, Origen ashintilile sana pa kubomfya inshila ya kwilwilamo Amalembo iya kusumina ukuti amalembo yalilanda pa fya ku mupashi ifishasokoloka. Atungile ukuti Amalembo lyonse yalaba ne fyo yalanda ifya ku mupashi lelo te lyonse tufwile ukukonka filya fine filembelwe. Nge fyo uwasoma umo alandile, ici calengele Origen “ukubika muli Baibolo ifisambilisho fyonse ifishili fya mu malembo ifyalingene ne mipepele yakwe, uku ninshi aleitunga (napamo umwine ukumona ukuti ali uwafumaluka) ukuba kapilibula wa Baibolo uwapimpa kabili uwa cishinka.”

Kalata Origen alembele umusambi wakwe ilalanga ifyo aletontonkanya. Origen atile abena Israele bapangile ifipe fya mwi tempele lya kwa Yehova ukubomfya golde ya ku Egupti. Abomfeshe ici ku kutungilile ifyo alebomfya amano ya ciGriki pa kusambilisha ubuKristu. Alembele ati: “Filya fipe abana ba Israele bafumishe mu Egupti fyalibaafwile sana, ifipe ifyo abena Egupti bashabomfeshe bwino, lelo ifyo abaHebere babomfeshe mu mulimo wa kwa Lesa pa kutungululwa na mano ya kwa Lesa.” Pa kusosa ifi, Origen akoseleshe abasambi bakwe “ukufumya ku mano ya baGriki conse ico bengabomfya pa kusambilila nelyo icingabafwa ukuipekanishisha ku buKristu.”

Iyi nshila ya kupilibwilamo Baibolo yalengele ukuti cafye ukwishiba ubupusano pa fisambilisho fya Bwina Kristu na mano ya ciGriki. Ku ca kumwenako, mu citabo cakwe icitila On First Principles, Origen alondolwele Yesu ngo ‘Mwana mwaume uwafyalwa eka, uwafyelwe, lelo uushakwata intendekelo.’ Kabili atile: ‘Ukufyalwa kwakwe kwa muyayaya. Tapokelele umupu wa mweo pa kuti abe Umwana, kabili te pa mulandu wa fyo acitile, lelo pa kuba nga Lesa wine.’

Origen tafumishe ici cisambilisho muli Baibolo, pantu Amalembo yasambilisha ukuti Umwana mwaume uwafyalwa eka uwa kwa Yehova “libeli lya ku cibumbwa conse” kabili “ukutendeka kwa kulenga kwa kwa Lesa.” (Abena Kolose 1:15; Ukusokolola 3:14) Augustus Neander, uwasambilila ilyashi lya kale pa mipepele, ashimika ati Origen atendeke ukusambilisha pa “nkulo ya muyayaya” ukubomfya “amasomo yakwe aya mano ya bantunse mwi sukulu lya buPlato.” E co, Origen apulile mu cishinte cacindama ica mu Malembo icitila: “Te kucilamo mu fyalembwa.”—1 Abena Korinti 4:6.

Apatwa pa Kuba Umusangu we Calici

Mu myaka yakwe iya kubalilapo mu mulimo wakwe uwa kusambilisha, Icilye ce calici ica ku Alexandrine capokele Origen bushimapepo. Nalimo cali fyo pa mulandu wa kuti Shikofu Demetrius afimbile Origen uwalumbwike nga nshi. Origen akuukile ku Palestine, uko abantu batwalilile ukumumona ngo walecingilila ifisambilisho fya Bwina Kristu, kabili atwalilile ukubomba kulya umulimo wa bushimapepo. Na kuba, ilyo “ukusangukila icalici” kwatendeke ku Kabanga, bamulombele ukuti afwe bashikofu abapumbwike ukubwelela kwi calici lyabo. Ilyo Origen afwile mu 254 C.E., abantu batendeke ukukansanina pali wene. Mulandu nshi?

Ilyo ubuKristu bwalumbwike sana, ico icalici lyapokelele nge fisambilisho fye calici lya orthodox tafyalelondololwa bwino. E ico, abasambilila ifya mipepele abakonkelepo tabasumine ifyo Origen aletunganya ne mitontonkanishishe yakwe iyalimo amano ya bantunse. Kanshi ifisambilisho fyakwe fyalengele ukuti mwi calici mwisule fye ukukansana. Pa kwesha ukupwisha ifi fikansa no kubaka umutende, icalici lyapingwile ukuti Origen ali musangu we calici.

Origen talufyenye eka. Na kuba, Baibolo yasobele ukuti kwali no kuba ukupaatuka kwabipisha ukufuma ku fisambilisho fya kwa Kristu. Ubu busangu bwatendeke ukusanduluka ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo, ilyo abatumwa ba kwa Yesu bafwile. (2 Abena Tesalonika 2:6, 7) Bamo abaleitunga ukuba Abena Kristu basukile baicita “ba orthodox,” no kutila ababa mu mipepele imbi “basangu be calici.” Lelo, Kristendomu e wapaasuka nga nshi ku buKristu bwa cine.

“Icintu Iciitwa Ukwishiba”

Nangu ca kuti Origen akwete ifingi ifyo aletunganya, mu mulimo abombele mwaliko ubusuma. Ku ca kumwenako, Hexapla yakwete ishina lya kwa Lesa filya fine lyalembelwe mu malembo ya ciHebere mu filembo fine, ifitwa Tetragrammaton. Ubu bushininkisho bwacindama ubwa kuti Abena Kristu ba kubalilapo balishibe no kulumbula ishina lya kwa Lesa—Yehova. Lelo, umukalamba wa mwi calici lya mu mwanda wa myaka uwalenga isano uwaleitwa Theophilus asokele ati: “Umulimo wa kwa Origen wapala ibala lya maluba ya misango yonse. Nga nasangamo iluba ilisuma kuti nalisaba; lelo nga pali ilikwete ficilasa kuti nalitaluka nge fyo ningataluka umunga.”

Pa kusakanya ifisambilisho fya muli Baibolo na mano ya ciGriki, imipepele ya kwa Origen yakoweshiwe ku filubo, kabili ifyafuminemo fyabipile Kristendomu. Ku ca kumwenako, nangu ca kuti ukutunga kwa kwa Origen ukwalubana kwalikenwe pa numa, imimwene yakwe pa “nkulo ya muyayaya” iya kwa Kristu kwalenga ukuti kube icisambilisho cishili ca mu Baibolo ica Balesa Batatu. Icitabo ca The Church of the First Three Centuries catile: “Ukusala amano ya bantunse [uko Origen atendeke] takwali no kupwa bwangu.” Cinshi cafuminemo? “Icitetekelo ca buKristu calikoweshiwe, kabili ifilubo ifingi fyaingile mwi Calici.”

Origen nga alyumfwile ukukonkomesha kwa mutumwa Paulo no kutaluka kuli ubu busangu pa ku “talukako ku fya kubwabwata ifyabipa ne fya munkanya ifya cintu iciitwa Ukwishiba, lelo takuli Kwishiba iyo.” Lelo, pa kusambilisha ukulingana ne “cintu iciitwa Ukwishiba,” Origen ‘alipumbwike ukufuma ku citetekelo.’—1 Timote 6:20, 21; Abena Kolose 2:8.

[Icikope pe bula 31]

“Hexapla” ya kwa Origen ilanga ukuti ishina lya kwa Lesa lyalebomfiwa mu Malembo ya buKristu aya ciGriki.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 31]

Ukusuminishiwa na Beminishi ba Cambridge University Library, T-S 12.182

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 29]

Culver Pictures