Bushe Bakalemba ba fye Calici Baletungilila Icine ca Muli Baibolo?

Nampo nga mutila muli Bena Kristu nelyo iyo, napamo aba bantu e balenga ukuti mwishibe Lesa wa muli Baibolo, na Yesu, no Bwina Kristu mu musango mwaishibilamo. Umo aleitwa Uwa Kanwa ka Golde, umbi, Umukalamba. Bonse pamo betwa “ifya kumwenako fyapulamo ifya bumi bwa kwa Kristu.” Bushe ni bani? Bali ba mano kabili bakalemba ba fya mipepele, abasambilile ifya mipepele, kabili aba mano ya buntunse abalengele abaitunga ukuba Abena Kristu ba lelo ukutontonkanya ifyo batontonkanya—aba ni Bakalemba ba fye Calici.

DEMETRIOS J. Constantelos, uwa mwi calici lya Greek Orthodox kabili uwasoma sana ifya mipepele atungile ukuti: “Te Baibolo yeka iyaba cebo ca kwa Lesa. Umupashi wa Mushilo uusokolola icebo ca kwa Lesa te kuti ubomfiwe fye ukulemba icitabo cimo.” Cintu nshi cimbi icingaba intulo yashininkishiwa iya kusokolola kwa bulesa? Constantelos alembele mu citabo cakwe icitila Understanding the Greek Orthodox Church ukuti: “Intambi sha Mushilo na Malembo ya Mushilo [fimonwa] nge ntulo shibili isha kusokolola kwa bulesa.”

Intulo ya shilya “Ntambi sha Mushilo” isanshamo ifisambilisho ne fyalembwa fya Bakalemba ba fye Calici. Aba bali bantu basoma ifya mipepele abalumbuka kabili Abena Kristu abasambilile amano ya buntunse abaikeleko pa kati ka mwanda wa myaka uwa cibili no walenga isano C.E. Bushe basonga shani ifyo abaitunga ukuba Abena Kristu ba lelo basumina? Bushe ifyo balesambilisha fyalefuma mu Baibolo? Bushe icine ca Bwina Kristu ica mukonshi wa kwa Yesu Kristu cifwile ukufuma kwi?

Ilyashi Pali Bakalemba ba fye Calici

Pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E., abaleitunga ukuba Abena Kristu balesosela icitetekelo cabo ku bena Roma balebapakasa na kuli bacisanguka. Lelo, pali iyi nshita kwali abasambilile ifya mipepele abengi abalesambilisha ifyalekanalekana. Ukukansana kwa mipepele pa fyo Yesu ali uwa “bulesa” ne fyo umupashi wa mushilo waba ne fyo ubomba kwalengele amalekano na fimbi. Ukupusana icabipisha na malekano yabipisha pa mulandu wa fisambilisho fya baleitunga ukuba Abena Kristu fyalyambukila na mapolitiki ne ntambi, kabili inshita shimo fyalelenga abantu ukusampa ifipe, ukupondoka, ukulwa inkondo ya bana calo, e lyo ne nkondo fye. Kalemba wa lyashi lya kale Paul Johnson alemba ukuti: “UbuKristu [bwa busangu] bwatendeke ne cimfulumfulu, ukukansana, na malekano kabili e fyo bwatwalilile. . . . Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo no wa cibili AD, pa kati na ku kabanga ka Mediterranean kwaiswile fye ifisambilisho fya mipepele iingi, kabili yonse yalefwaya ukuti yanane. . . . Kanshi, ukufuma fye pa kutendeka, kwali ubuKristu bwalekanalekana ubushasumine muli fimo fine.”

Pali ilya nshita, bakalemba na ba mano abaleti cali fye bwino ukupilibula ifisambilisho fya “Bwina Kristu” ukubomfya amano ya buntunse balifulile nga nshi. Pa kusekesha abasenshi abali abapya mu “buKristu,” bakalemba ba fya mipepele aba musango yu bashintilile sana pa mpapulo sha kale isha ciGriki ne sha ciYuda. Ukutendekela na Justin Martyr (c. 100-165 C.E.), uwalembele mu ciGriki, abaleitunga ukuba Abena Kristu balesambilila sana amano ya ciGriki.

Ici camoneke sana mu fyalembwa fya kwa Origen (mupepi na 185-254 C.E.), kalemba umuGriki uwafumine ku Alexandria. Icitabo ca kwa Origen icitila On First Principles cali e ca kubalilapo ukulondolwela ifisambilisho fikalamba ifya masomo ya fya mipepele aya baitunga ukuba Abena Kristu mu mano ya ciGriki. Icilye ca Nicaea (325 C.E.), icalefwaya ukulondolola no kushinina ukuti Kristu aba uwa “bulesa” e calengele sana ukuti ifisambilisho fya baleitunga ukuba Abena Kristu fitendeke ukupilibulwa cipya cipya. Cilya cilye cali e kutendeka kwa nshita ilyo amacalici yalefwaya ukulondolola bwino ifisambilisho.

Bakalemba na Bakalanda Basuma

Eusebius wa ku Caesarea, uwalembele ilyo kwali ukukumana kwa kubalilapo ukwa Cilye ca Nicaea, atendeke ukubishanya na Kateka Constantine. Ukucila pa myaka 100 pa numa ya kukumana kwa pa Nicaea, abasoma ifya mipepele, abengi pali bene abalelemba mu ciGriki, balanshanye pa nshita ntali kabili no kukansana ilyo balelundulula icali no kuba icisambilisho cikalamba ica mu Kristendomu, icisambilisho ca Balesa Batatu. Abali abakalamba pali aba ni Athanasius, shikofu washipa uwa ku Alexandria, ne ntungulushi she calici shitatu isha ku Cappadocia, mu Asia Minor, abali ni Basil Mukalamba, munyina Gregory uwa ku Nyssa, na cibusa wabo Gregory wa ku Nazianzus.

Bakalemba na bakashimikila pali ilya nshita balelondolola bwino ifintu. Gregory wa ku Nazianzus na John Chrysostom (ukupilibula “uwa Kanwa ka Golde”) abalelanda mu ciGriki ukusanshako na Ambrose wa ku Milan na Augustine wa ku Hippo abalelanda mu ciLatin bali ni bakalanda bakampuka, abalamwike sana mu mulimo wacindikwe kabili uwaseekele sana mu nshiku shabo. Kalemba wakwete sana amaka pali ilya nshita ni Augustine. Ifyalembwa fyakwe ifya mipepele fyalimumunga bubi bubi ukutontonkanya kwa baitunga ukuba Abena Kristu lelo. Jerome, uwalumbwike sana pali ilya nshita pa fyo asomene nga nshi, e wabombele sana umulimo wa kupilibula Baibolo ya ciLatin Vulgate ukufuma mu ndimi Baibolo yalembelwemo.

Lelo, ifipusho fyacindama ifyo tufwile ukwipusha fya kuti: “Bushe balya Bakalemba ba fye Calici balekonka sana ifyalembwa muli Baibolo? Bushe balebomfya sana ifyalembwa mu Malembo yapuutwamo pa kusambilisha? Bushe ifyalembwa fyabo fisuma ifingatwafwa ukwishiba Lesa mu kulungama?

Bushe Fisambilisho fya kwa Lesa Nelyo Fisambilisho fya Bantu?

Nomba line fye, Methodius, Umukalamba mu Greek Orthodox, uwa ku Pisidia alembele icitabo icitila The Hellenic Pedestal of Christianity pa kulanga ukuti intambi na mano ya ciGriki e fyapangile citendekelo ca fyo abaitunga ukuba Abena Kristu lelo batontonkanya. Muli ici citabo, asumina ukwabula ukushimunuka ukuti: “Mupepi na Bakalemba ba fye Calici bonse balemona ifishinte fya ciGriki nge fyacindamisha, kabili bafifumishe ku mano ya kale aya ciGriki, ukufibomfya nge fya kubafwa ukumfwikisha no kulondolola bwino ifishinka fya Bwina Kristu.”

Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa cisambilisho ca kuti Wishi, Umwana, no mupashi wa mushilo bapanga Balesa Batatu. Pa numa ya kukumana kwa Cilye ca Nicaea, Bakalemba ba fye Calici abengi balisumine nga nshi mu cisambilisho ca Balesa Batatu. Ifyalembwa fyabo ne fyo balelondolola e fyalengele sana ukuti icisambilisho ca Balesa Batatu cibe icisambilisho cikalamba mu Kristendomu. Lelo, bushe icisambilisho ca Balesa Batatu cilasangwa muli Baibolo? Iyo. E co ni kwi Bakalemba ba fye Calici bacifumishe? Icitabo ca A Dictionary of Religious Knowledge cilondolola ukuti abengi batila icisambilisho ba Balesa Batatu “cisambilisho ca bufi icafuma ku bantu abashasumina muli Baibolo, no kucileta mu BuKristu.” Kabili icitabo ca The Paganism in Our Christianity citila: “[Icisambilisho ca Balesa Batatu] conse fye cafuma ku basenshi.”a—Yohane 3:16; 14:28.

Nelyo bebeteni icisambilisho ca bumunshifwa bwa mweo, ukusumina ukuti icintu cimo mu muntu cilapusuka ilyo umubili wafwa. Na kabili, Bakalemba ba fye Calici bali e basolwesolwe mu kutendeka ici cisambilisho mu mipepele ishalesambilisha nangu cimo pa kutila umweo ulapusuka imfwa. Baibolo ilasosa bwino ukutila umweo ulafwa aiti: “[Umweo NW] uubembuka e ukafwa.” (Esekiele 18:4) Cinshi calengele Bakalemba ba fye Calici ukusumina muli bumunshifwa bwa mweo? Icitabo ca New Catholic Encyclopedia citila: “Icisambilisho ca Bwina Kristu ica mweo wa bumupashi uwabumbilwe na Lesa no kubikwa mu muntu ilyo aimitwa pa kupanga icibumbwa icituntulu cafuma ku Bwina Kristu bwa mano ya buntunse. Ni Origen fye uwa ku Kabanga na St. Augustine uwa ku Masamba abasumine ukuti ukutontonkanya ukuti umweo cintu ca bumupashi cisambilisho kabili ca mano ya buntunse icapangilwe pa fyo umweo waba. . . . [Ifisambilisho fya kwa Augustine] . . . ifingi (ukusanshako amabunake) fyafumine ku fisambilisho fya kwa Plato. Kabili magazini wa Presbyterian Life itila: “Bumunshifwa bwa mweo cisambilisho ca ciGriki icapangilwe mu fyakaniko fya kale kabili calundulwilwe no wa mano ya buntunse Plato.”b

Intulo Yashininkishiwa iya Cine ca Bwina Kristu

Pa numa ya uku kubebeta kunono ukwa fya kale pali Bakalemba ba fye Calici, no kwafumine ifisambilisho fyabo, kuti caba bwino ukwipusha ukuti, Bushe Umwina Kristu wa cine alingile ukusumina mu fisambilisho fya Bakalemba ba fye Calici? Lekeni Baibolo yasuke.

Ica kubalilapo, Yesu Kristu umwine alikenye ukubomfya ishiwi lya kuti “Tata” ilyo atile: “Mwiita uwa pano isonde, Tata; pantu Shinwe umo, uwa mu muulu.” (Mateo 23:9) Ukwita shimapepo uuli onse ati “Tata” te ca Bwina Kristu kabili te ca mu malembo. Icebo ca kwa Lesa capwile ukulembwa nalimo mu 98 C.E. ukulekelesha ne fyalembwa fya mutumwa Yohane. E ico, Abena Kristu ba cine tabafwile ukushintilila pa muntu nangu umo nge ntulo ya kusokolola kwapuutwamo. Baba abaibukila ukukanalenga ‘icebo ca kwa Lesa ica fye’ pa mulandu wa cishilano ca buntunse. Ukupyanika icishilano ca buntunse pa Cebo ca kwa Lesa kuti caleta amafya ya ku mupashi. Yesu asokele ukuti: “Nge mpofu itungulula impofu, shonse shibili shikawila mu cilindi.”—Mateo 15:6, 14.

Bushe Umwina Kristu alakabila ukusokolola kumbi ukulundako pa cebo ca kwa Lesa icisangwa muli Baibolo? Iyo. Ibuuku lya Ukusokolola lisoka pa kulundako ku calembwa capuutwamo ukuti: “Ngo muntu alundapo pali ifyo, Lesa akalundapo pali wene ifikunka ifyalembwa mwi buuku ili.”—Ukusokolola 22:18.

Icine ca Bwina Kristu cisangwa mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. (Yohane 17:17; 2 Timote 3: 16; 2 Yohane 1-4) Ukumfwikisha bwino ici cine takushintilila pa mano ya buntunse. Ukukuma ku bantu abaeseshe ukubomfya amano ya buntunse pa kulondolola ukusokolola kwa bulesa, kuti cawama ukubwekeshapo amashiwi ya kwa Paulo aya kuti: “Ali kwi uwa mano? Ali kwi kalemba? Ali kwi uwa fikansa wa bwikashi buno? Bushe Lesa tatumpika amano ya ba pano isonde?”—1 Abena Korinti 1:20.

Na kabili, icilonganino ca cine ica Bwina Kristu caba “lupanda kabili ishintililo ifya cine.” (1 Timote 3:15) Bakangalila ba ciko balabakilila ifisambilisho fyabo mu cilonganino ifya busaka, ukukanaleka ukukowela konse ukusokelelamo. (2 Timote 2:15-18, 25) Tabasunga mu cilonganino ‘bakasesema wa bufi, bakasambilisha wa bufi, na bucaibela bwa konaula.’ (2 Petro 2:1) Ilyo abatumwa bafwile, Bakalemba ba fye Calici basuminishe “mipashi ya kulufya, ne fisambilisho fya fiwa” ukupampamikwa mu cilonganino ca Bwina Kristu.—1 Timote 4:1.

Ifyo ubu busangu bwaleta filamonwa lelo mu Kristendomu. Ifisambilisho fya buko ne ncitilo fyalipusana nga nshi ne cine ca mu Baibolo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 18]

BAKALEMBA BA FYE CALICI ABA KU CAPPADOCIA

Kalemba Kallistos, uuli mushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo, alembele ukuti: “Icalici lya Orthodox . . . lyalicindika sana bakalemba ba mu mwanda wa myaka walenga bune, maka maka balya abo baleita ‘Bashimapepo Bakalamba batatu,’ e kuti Gregory wa ku Nazianzus, Basil Mukalamba, na John Chrysostom.” Bushe aba Bakalemba ba fye Calici balesambilisha ifya mu Malembo yapuutwamo? Icitabo ca The Fathers of the Greek Church cilanda pali Basil Mukalamba aciti: “Ifyalembwa fyakwe filangilila ukuti alyampene sana na Plato, Homer, na basambilila ilyashi lya kale na bakasambilisha ba milandile, kabili imilembele yakwe yapalile iya aba. . . . Basil ali ‘muGriki.’ “ E fyo cali na kuli Gregory wa ku Nazianzus. “Aletontonkanya ukuti ukutunguluka no kupulamo kwe Calici kuti kwalangwa bwino nga lyatendeke ukukonka imyata ya ciGriki.”

Profesa Panagiotis K. Christou alembele pali bonse batatu ukuti: “Nangu ca kuti limo limo balesoka pa ‘mano ayali longolo lwa fye’ [Abena Kolose 2:8] pa kuti balecita umwabela amafunde ya mu Cipingo Cipya, pa nshita imo ine balesambilila sana amano ya buntunse na mafunde yalinga pa mibele ukusanshako fye no kukoselesha bambi ukuyasambilila.” Ukwabula ukutwishika aba bakasambilisha ba mu calici baleti Baibolo fye yeka teti itungilile ifisambilisho fyabo. Bushe filya balefwailisha ubutungulushi kumbi kuti fyapilibula ukuti ifisambilisho fyabo tafyaleumfwana na Baibolo? Umutumwa Paulo asokele Abena Kristu abaHebere ukuti: “Mwilufiwa ku fisambilisho ifyalekanalekana kabili fimbi fimbi.”—AbaHebere 13:9.

[Abatusuminishe]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

CYRIL WA KU ALEXANDRIA—KALEMBA WA FYE CALICI UWAYAFYA

Umo uwayafishe sana pali Bakalemba ba fye Calici ali ni Cyril wa ku Alexandria (c.375-444 C.E.). Uwasambilila ilyashi lya kale pa macalici, Hans von Campenhausen, amulondolwele ngo “waumina kumo, uwa lukaakala, uwa bufi, kabili alecite fi pa mulandu wa mulimo wakwe ne cifulo cikalamba ico akwete,” kabili “talemona icintu nangu cimo nge calungama kano nga cintu ico engabomfya ku kulundako amaka yakwe no bulashi . . . . Incitilo shakwe isha bunkalwe kabili ishabipa tashamusakamike.” Ilyo ali shikofu wa ku Alexandria, Cyril abomfeshe amafisakanwa, umuseebanya, no bukwakwa pa kufumya shikofu wa ku Constantinople pa cifulo cakwe. Batila e walengele imfwa yabipisha iya wasambilila amano ya buntunse uwalumbuka uwe shina lya Hypatia mu 415 C.E. Ukulosha ku fyalembwa fya mipepele ifya kwa Cyril, Campenhausen atila: “Atendeke ukupanga umusango wa fipusho fya busumino ifishalefuma fye muli Baibolo lelo alebikamo ne fyebo fyalinga ifya bambi na fimbi ifyo aleambula ukufuma mu fitabo ifyo abantu abengi bacetekele.”

[Icikope pe bula 19]

Jerome

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian