Bushe Amano ya Buntunse aya Bagriki

Yaliwemye UbuKristu?

Icitabo ca The Encyclopedia Americana cisoso kuti: “Nangu ca kuti abaGriki abasenshi na bena Roma tabatemenwe UbuKristu, kwena bwalikwetemo amano ya buntunse aya baGriki na bena Roma.”

PA BANTU abakwete amano ya kulondolwelamo ifintu abasongele sana ifisambilisho fya “Bena Kristu” “Umutakatifu” Augustine e wakwete icifulo calumbuka icashininkishiwa. Ukulingana ne citabo ca The New Encyclopædia Britannica, “kupitila mu mano” ya kwa Augustine “e mo imipepele yashimpwa pa Cipingo Cipya yatumbinkanishiwe na mano ya pano nse aya baGriki ayashimpwa pa cishilano ca Fisumino fya kwa Plato; kabili kupitila muli aya yene mano iyi mipepele yatumbinkanishiwa yaingilile mu Kristendomu wa mu nkulo sha pa kale isha Roma Katolika na muli buProtestanti Bwalebukuluka.”

Cine cine amano Augustine ashile asambilisha yaletwalilila. Ilyo alelanda pa fyo amano ya buntunse aya baGriki yaambukila Kristendomu, Douglas T. Holden atile: “Amasomo ya fya mipepele aya Bwina Kristu yalitumbinkanishiwa nga nshi na mano ya buntunse aya baGriki ica kuti abasambilishiwa muli yene balemenena sana ku fisambilisho fya baGriki ukucila ku fya Bwina Kristu.”

Abasoma bamo balicetekela nga nshi ukuti ukusonga kwa musango yo ukufuma ku ba mano ya buntunse kwaliwemyeko ubuKristu lintu fye bwatendeke, kumo ne fisambilisho fya buko, no kubulenga ukutemwikwa sana ku bantu. Lelo bushe ifi e fyo cali? Ni shani kabili ni lilali ukusonga kwa mano ya buntunse aya baGriki kwatendeke ukubomba? Bushe cine cine, yaliwemye ubuKristu atemwa yalibukoweshe?

Kuti twaumfwikisha bwino nga twaishiba ifyo ifisambilisho ifingi fyalundulwilwe ukutendeka mu mwanda wa myaka uwalenga butatu B.C.E. ukwisafika mu mwanda wa myaka uwalenga 5 C.E. ukupitila mu kubebeta inumbwilo 4 isho abantu bashaishiba bwino: (1) “ubuYuda bwa ciGriki,” (2) “ubuGriki bwa Cina Kristu,” (3) “ubuKristu bwa ciGriki,” na (4) “Ubwina Kristu bwa mano ya buntunse.”

“UbuYuda bwa ciGriki”

Ica kubalilapo fye, amashiwi ya kuti “ubuYuda bwa ciGriki,” yalaipilika icine cine. Imipepele ya kubalilapo iya baHebere, iyatendekwe na Lesa wa cine, Yehova, tayali na kukoweshiwa ku mfundo sha kupepa kwa bufi. (Amalango 12:32; Amapinda 30:5, 6) Nangu cibe fyo, ukutula fye pa kutendeka, ukutontonkanya ne fibelesho fya mipepele ya bufi, pamo nga filya ifyafumine ku bena Egupti, abena Kanani, na bena Babele, fyalitebelele ukupepa kwasanguluka. Ku ca bulanda, abena Israele balekelele ukupepa kwabo ukwa cine ukukoweshiwa apakalamba.—Abapingushi 2:11-13.

Pa numa ya myaka iingi, lintu Palestine wa pa kale aishile mu kutekwa no Bufumu bwa baGriki ubwa kwa Alekesandere Mukalamba mu mwanda wa myaka uwalenga 4 B.C.E., uku kukowesha kwa kupepa kwa cine kwalibipishe ica kuti na nomba kwalishala kulakowesha imipepele. Alekesandere alembele abaYuda ukube fita mu mulalo wakwe. Ukubombela pamo ukwa baYuda no yu kacimfya wabo umupya kwalisongele nga nshi imipepele ya baYuda. Nomba mu masomo ya baYuda mwasokelele ne fisambilisho fya baGriki. Shimapepo Mukalamba Jason aishibikwa ukuti e watendeke isukulu lya baGriki mu Yerusalemu mu 175 B.C.E. pa kuti alundulule icisambilisho ca kwa Homer.

Ku ca kupapa, umwina Samaria umo, ilyo alelemba ilyashi lya kale ilya Baibolo ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga bubili B.C.E., afwaile lyumfwike kwati lyashi lya kale ilyatuntuka ku baGriki. Na kuba, amabuuku yashapuutwamo, pamo nga ya kwa Judith na Tobit, yalanda pa nshimi sha baGriki ishibimbula insuna. Kwaishileba abaYuda abengi aba mano ya buntunse abaeseshe ukuti ubuGriki ne mipepele ya baYuda na Baibolo fiwikishiwe pamo.

Uwalumbuka sana muli aya matukuto ni Philo, umuYuda uwaikeleko mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E. Abomfeshe ifisambilisho fya kwa Plato (uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 4 B.C.E.) ne fya kwa Pythagoras, e lyo ne fya bena Stoiki ukwabule nsambu. AbaYuda balyambukilwe nga nshi ku fisambilisho fya kwa Philo. Pa kusupula uku kutumbinkanya kwa mano ya baGriki mu mikalile ya baYuda, kalemba umuYuda Max Dimont atile: “Pa mulandu wa kuti abaYuda abasoma balisambilishiwe amano ya kwa Plato, aya kwa Aristotle, na ya sayansi wa bena Euclidia, batendeke ukusambilisha Torah ukubomfya inshila ishipya. . . . Basukile baleta amano ya baGriki mu fisambilisho fya baYuda.”

Mu kuya kwa nshita, abena Roma balicimfishe Ubuteko bwa baGriki, no kupoka Yerusalemu. Ici cabeswilile inshila ya kuti nomba baalule ifintu ifikalamba. Ilyo calefika mu mwanda wa myaka uwalenga butatu C.E., ifisambilisho fya ba mano ya buntunse na ya mu fya mipepele abaipeeleshe ku kulundulula no kutumbinkanya imfundo sha kwa Plato fyaishilelondololwa mu musango umo, uyo uwaishibikwa ilelo ku bengi nga Neoplatonism (Ifisumino fya kwa Plato). Iyi nshila ukwabulo kutwishika yali no kusonga ubuKristu bwa busangu icine cine.

“UbuGriki bwa Cina Kristu”

Mu myanda ya myaka iya kubalilapo isano iya nshita yesu, aba mano bamo balefwaisha ukulondolola ukwampana kwaba pa mano ya buntunse aya baGriki ne cine icasokololwa ica mu Baibolo. Icitabo ca A History of Christianity cisosa ukuti: “Abena Kristu aba mano ya buntunse abaishiba ukulondolola imisango ya fintu balelondolola abaGriki abaliko imyaka iingi ilyo Yesu ashilaisa nga bantu abaletukuta mu kukanaishiba ukuti beshibe Lesa, kabili abaleesha ukwelenganya Yesu ukupitila mu kubomfya amano yabo ayapelela no kufwaya ukuisangila ubuKristu mu bumbuulu bwabo.”

Plotinus (uwa mu 205-270 C.E.), uwatangilile aba mano ya musango yo, asangileko imisambilishishe iyashimpilwe umupwilapo pa mfundo sha kwa Plato. Plotinus e watendeke imfundo ya kuti umweo walipusana no mubili. Profesa E. W. Hopkins ashimike pa lwa kwa Plotinus ukuti: “Imisambilishishe yakwe iya fya mipepele yalyambukile nga nshi abaletungilila imfundo sha buKristu.”

“UbuKristu bwa ciGriki” no “Bwina Kristu bwa Mano ya Buntunse”

Ukutendeka mu mwanda wa myaka uwalenga bubili C.E., incenshi abaitunga ukuba Abena Kristu balibombeshe no mukoosha pa kuti imfundo shabo shitemwikwe ku basenshi aba mano. Te mulandu no kusoka kwa kwa Paulo ukwaumfwika ukwa kusengauka “ifya kubwabwata ifyabipa” ne “fya munkanya ifya cintu iciitwa Ukwishiba, lelo takuli Kwishiba iyo,” bakasambilisha ba musango yo batumbinkenye mu fisambilisho fyabo amano ya buntunse aya fishilano fya baGriki aba muli iyo ncende. (1 Timote 6:20) Calemoneka kwati ica kumwenako ca kwa Philo calelangilila ukuti napamo Baibolo ne mfundo sha kwa Plato kuti fyawikishiwa pamo.—Linganyeniko 2 Petro 1:16.

Nga fintu mwingenekela, ico balefwaya ukonaula cine ca mu Baibolo. Bakasambilisha abaitungile ukuba Abena Kristu baeseshe ukulanga abantu ukuti ubuKristu bulomfwana ne cisambilisho ca humanism ica baGriki na bena Roma. Clement wa ku Alexandria na Origen (aba mu mwanda wa myaka uwalenga bubili no wa butatu C.E.) basangwile Ifisumino fya kwa Plato ukuba e mufula apashintilile icaishilesanguka “Ubwina Kristu bwa mano ya buntunse.” Ambrose (uwa mu 339-397 C.E.), shikofu wa ku Milan, alisambilishiwe amano yashika aya baGriki, aya Bena Kristu kumo na ya basenshi, maka maka aya mu fitabo . . . ifyalembelwe na Plotinus umusenshi uwasumine mu Fisumino fya kwa Plato.” Alyeseshe ukupayanishisha abaLatin abasoma ubuKristu ubwatuntwike mu mano ya baGriki na bena Roma. E fyacitile na Augustine.

Ilyo papitile umwanda wa myaka umo, Dionusi uwa mu cilye cikalamba ica Areopagi (uo kabili baleita ati Dionusi wa kupashanyako), nakalimo uwali mushimbe mwaume uwaipeelesha ku fya mapepo uwa ku Suria, aeseshe ukutumbinkanya amano ya buntunse aya Fisumino fya kwa Plato ne fisambilisho fya mipepele ifya baitunga ukuba Abena Kristu. Ukulingana ne citabo cimo ica encyclopedia, “imbali ishingi isha fisambilisho ne mipepele ifya Bena Kristu ba mu nkulo sha pa kale fyafumine mu fyalembwa fyakwe ifyalimo Ifisumino fya kwa Plato ifyaishibikwa bwino . . . ifyo nomba fyaletako ifisambilisho fyalekanalekana ifya mipepele no musango waibela uwa kuipeelesha ukufika na kuli lelo.” Mwandi iyi yali misuula ya kapela makufi ku kusoka kwa mutumwa Paulo ukwa kutaluka ku “mano ayali longolo lwa fye, umwalole cishilano ca bantu”!—Abena Kolose 2:8.

Ifisambilisho Ifibotelesha

Calimonwa ukuti “Abena Kristu abasumina mu Fisumino fya kwa Plato balicindike ifyasokololwa na Lesa kabili bamwene amano ya buntunse aya kwa Plato nge ca kubaafwa icawamisha mu kumfwikisha no kubakilila ifisambilisho fya mu Malembo ne cishilano ce calici.”

Plato umwine alishininkishe ukuti kwalibako umweo uushifwa. Cimo pa fisambilisho fya bufi ifyapulamo icasokelele mu mipepele ya “Bena Kristu,” ca kuti umweo taufwa. Te kuti tusose nangu panono ukuti cali fye bwino ukupokelela ici cisambilisho pa mulandu fye wa kuti ukucite co kwalengele ubuKristu ukutemwikwa ku bengi. Lintu aleshimikila mu Atena, umo abantu batemwishishe ifishilano fya baGriki, umutumwa Paulo tasambilishe pa lwa mweo mu nshila abasumine mu Fisumino fya kwa Plato basambilishishemo. Lelo, asambilishe icisambilisho ca Bwina Kristu ica kubuuka, nangu ca kuti abaGriki abengi abalemukutika calibakosele ukusumina fintu alandile.—Imilimo 17:22-32.

Lelo Amalembo yalipusanako na mano ya buntunse aya baGriki, yena yalangilila bwino bwino ukuti umweo te cintu ico umuntu akwata lelo waba e muntu wine. (Ukutendeka 2:7) Pa mfwa, umweo ulafwa. (Esekiele 18:4) Lukala Milandu 9:5 itwebo kuti: “Aba mweo bantu abaishibo kuti bakafwa, lelo abafwa bantu abashaishiba kantu nangu kamo, kabili takwaba cilambu kuli bene; pantu iciibukisho cabo calabwa.” Icisambilisho ca kuti umweo taufwa tacabamo mu Baibolo.

Icisambilisho na cimbi ica bufi cakumine ku cifulo Yesu akwete ilyo ashilaisabo muntunse, icifundisho ca kuti alilingene na Wishi. Icitabo ca The Church of the First Three Centuries cilondolola ukuti: “Icisambilisho ca kuti kwaba Balesa Batatu . . . catuntwike ku ntulo iyapusanininako fye kuli ilya ukwatuntuka Amalembo ya baYuda na Bena Kristu.” Ni kwi cafumine? “Abalundulwile ici cifundisho no kucileta mu buKristu, ni balya beta ukuti Bakalemba abasumine mu Fisumino fya kwa Plato.”

Cine cine, mu kupita kwa nshita na lintu Bakalemba be Calici basongelwe sana ne Fisumino fya kwa Plato, nomba abasumina ukuti kwaba Balesa Batatu balikwete apa kushintilila. Amano ya buntunse aya Fisumino fya kwa Plato aya mu mwanda wa myaka uwalenga butatu yamoneke kwati yalibafwileko ukuwikishanya mu cintu icishingawikishiwa, ukucilumbula, ukuleka Lesa wabamo batatu ukumoneka nga Lesa umo. Ukupitila mu mano ya buntunse batile kuti cacitika ukukwata abantu batatu muli Lesa umo ukwabula ukwalula umusango wabo cila muntu!

Nangu cibe fyo, icine ca mu Baibolo, cilangilila apabuta ukuti Yehova eka fye e Lesa Wa maka yonse, ukuti Yesu Kristu Mwana Wakwe uwabumbwa uushalingana nankwe, no mupashi wa mushilo maka Yakwe ayabomba. (Amalango 6:4; Esaya 45:5; Imilimo 2:4; Abena Kolose 1:15; Ukusokolola 3:14) Icisambilisho ca kuti kwaba Balesa Batatu caba kusaalula Lesa umo fye uwa cine kabili cilapelenganya abantu, cilabatalusha kuli Lesa uo bashingomfwikisha.

Cimbi ico Ifisumino fya kwa Plato fyalefwaya ukonaula lisubilo lya Bena Kristu ilya myaka ikana limo ilyashimpwa pa Malembo. (Ukusokolola 20:4-6) Origen e waishibikwe sana mu kusuusha abasumine mu myaka ikana limo. Mulandu nshi alwishishe sana ici cisambilisho ca mu Baibolo icaumfwika bwino ica kuteka kwa kwa Kristu ukwa myaka ikana limo? Icitabo ca The Catholic Encyclopedia cayasuka ukuti: “Icalengele ukuti Origen akaane ukuwila ku basumine mu myaka ikana limo, mulandu wa kuti ififundisho fyakwe fyashimpilwe pa Fisumino fya kwa Plato.”

Icine

Ifi fisambilisho fyonse ifyo abantu balundulwile ifilumbwilwe pa muulu tafilanda pa cine nangu panono. Ici cine caba fisambilisho fyonse ifya Bwina Kristu ifisangwa mu Baibolo. (2 Abena Korinti 4:2; Tito 1:1, 14; 2 Yohane 1-4) Baibolo e citabo ceka fye icabako umo twingasanga icine.—Yohane 17:17; 2 Timote 3:16.

Nangu cibe fyo, Satana Kaseebanya uwaba mulwani wa kwa Yehova, umulwani wa cine, uwa bantu, no wa bumi bwa muyayaya, “inkomi ya bantu” kabili ‘wishi wa bufi’—alibomfya inshila shalekanalekana isha kufutika ukuti asundule icine. (Yohane 8:44; linganyeniko 2 Abena Korinti 11:3.) Pa fibombelo fya maka Satana Kaseebanya abomfya paba ne fisambilisho fya ba mano ya buntunse aya baGriki abasenshi, umo na kuba umumonekela ukutontonkanya kwakwe, ku kwesha ukwalula ifyaba mu fisambilisho fya Bwina Kristu no musango wa fiko.

Ukutumbinkanya ifisambilisho fya Bwina Kristu na mano ya buntunse aya baGriki ifishumfwana kwaba kwesha kwa kusundula icine ca mu Baibolo, ukucipeelula ukuti ciiba na maka ya kwalula abafuuka, abafumaluka, na bantu abengasambilishiwa abafwaya icine. (1 Abena Korinti 3:1, 2, 19, 20) Na kabili kulakowesha ukusanguluka kwa fisambilisho ifyaumfwika bwino ifya mu Baibolo, ukuti abantu bemona ubupusano bwaba pa cine no bufi.

Pa mulandu wa kutungululwa no Mutwe wa cilonganino, Yesu Kristu, ififundisho fya cine ifya Bwina Kristu fyalibweshiwa. Ukulundapo, abantu bafumaluka abafwaya icine kuti baishiba icilonganino ca cine ica Bwina Kristu ukwabulo bwafya ukupitila mu fisabo fya ciko. (Mateo 7:16, 20) Inte sha kwa Yehova baliba abaitemenwa kabili balafwaisha ukwafwa aba musango yo ukusanga amenshi ya cine icishasundulwa kabili balafwaisha no kubaafwa ukwikatisha ubupyani bwa mweo wa muyayaya ubo Shifwe, Yehova atambika.—Yohane 4:14; 1 Timote 6:19.

[Icikope pe bula 11]

Augustine

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 10]

Ifyalembwa fya BaGriki: Ukufuma mu citabo ca Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma