Ubumi Bwabo

Ndatasha pa Fisuma Ifyacitika!

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA DRUSILLA CAINE

Cali ni mu mwaka wa 1933, ilyo fye naupilwe kuli ba Zanoah Caine, abali ni bakolopota nga fintu nali—e kutila kabila wa mbila nsuma uwa nshita yonse. Nali uwa nsansa nga nshi, kabili napangile ukuya na balume bandi mu mulimo babapeele, lelo pa kucite ci, nalekabila incinga—icipe ca mutengo ico nafililwe ukushita, pa mulandu wa mafya ya ndalama ilyo kwali ukubongoloka kwa bunonshi muli ba 1920. Cinshi nali no kucita?

ILYO bacufi banandi baumfwile ubwafya bwandi, batendeke ukufwayafwaya muntu balepoosa ifyela fya kale ifya ncinga, ukumona nga kuti basangamo ifya kupangilako incinga yandi. Ifyela balifisangile kabili balipangile incinga! Ilyo nasambilile ukucofe ncinga, ine na ba Zanoah twali ne nsansa lintu twayambile ulwendo lwa kucofe ncinga mu fitungu fya Worcester na Hereford umwaba abantu balanda iciNgeleshi, ukucitilo bunte kubo twalekumanya.

Nshaishibe ukuti iyi ntendekelo iyayanguka ifi iya citetekelo ikatungulula ku mikalile isuma. Lelo, intendekelo ya mikalile yandi iya ku mupashi, yaimikwe na bafyashi bandi abatemwikwa.

Imyaka ya Bwafya iya Nkondo Ikalamba

Nafyelwe mu December 1909. Tapapitile sana inshita bamayo bapokeleko icitabo ca The Divine Plan of the Ages, kabili mu 1914 abafyashi bandi bansendele mu kutamba filimu ya “Photo-Drama of Creation,” ku Oldham, Lancashire. (Iyi filimu yapangwa na baishibikwa nomba ukuti Inte sha kwa Yehova.) Nangu ca kuti nali umwaice, ndebukisha sana ukuti ilyo twalebwelelamo ku ng’anda nali uwa nsansa pa fyo namwene! Lyena Frank Heeley aishiletendeka ibumba lye sambililo lya Baibolo, ku ncende twaleikalila. Ukusangwa kuli ili sambililo kwalyafwilishe ulupwa lwesu ukulundulula ukumfwikisha Amalembo.

Ukwikala umutende kwapwile mu mwaka ulya wine Inkondo Ikalamba yabalamwike—Inkondo ya Calo iya 1, nga fintu twaishiba pali ndakai. Batata balilembelwe ubushilika lelo tabalelwako. Icilye calondolwele batata ukuti “muntu umusuma sana,” kabili inyunshipepala ya cikaya yatile kwali amakalata ayengi ukufuma kuli “bakanabesa ayatile batata bali bafumacumi abashasumine ukusenda ifyanso.”

Batata tababapeele icipepala ca kukanabimbwamo mu milimo yonse iya bushilika, lelo babapeele fye icipepala ca “Kukanalwako Inkondo.” Mu kwangufyanya, balebapumya, nga fintu balepumya bamayo na ine wine. Mu kuya kwa nshita, bapitulwike mu milimo babapeele, kabili nomba baishilebapa umulimo wa bulimi, lelo abalimi bamo batendeke ukubaliila amasuku pa mutwe no kubalipila indalama ishinono fye kabili limo tabalebalipila. Pa kuti bafwilishe ulupwa, bamayo balebomba kulya bawamisha ifya kufwala (laundry) umulimo uwakosa ku muntu umo uwalebalipila fye indalama ishinono. Lelo, nomba nalishiba fintu ici cali ica kukoselesha kuli ine ukuba na yalya mafya ninshi ncili fye umwaice; calingafwile ukulatesekesha ifintu fyacindama ifya ku mupashi.

Intendekelo Inono

Mu kwangufyanya twakumene na Daniel Hughes, umusambi wa Baibolo uwaswangaana. Alebomba mu mikoti ya malasha mu Ruabon, umushi uwali amakilomita 20 ukufuma ku musumba wa Oswestry uko twakuukile. Abo naleita ati batata ba Dan, baleumfwana no lupwa lwesu, kabili ilyo baleisa mu kutumona, lyonse balelanda pa fya mu Malembo. Tabalelanda fye utumalyashi. Ibumba lya kusambilila Baibolo lyalitendeke mu Oswestry mu 1920, kabili abo naleita ati batata ba Dan bampeele icitabo ca The Harp of God mu 1921. Nalicitemenwe sana pantu calyangwishe ifisambilisho fya Baibolo.

Na kabili kwali ba Pryce Hughes,a abatendeke ukwangalila iofeshi linono ilya Nte sha kwa Yehova mu London. Baleikala no lupwa lwabo lwa mupepi na ku Bronygarth, ku mupaka wa Welsh, kabili bankashi yabo, ba Cissie, bali ni bacibusa ba bamayo.

Ndebukisha ifyo twasekelele mu 1922 ilyo ubwite bwaishile ubwa ‘kusabankanya Imfumu no bufumu bwa iko.’ Imyaka yakonkelepo, nangu ca kuti nali pa sukulu, nalesabankanyako amatrakiti yaibela, ukucilisha trakiti ya Ecclesiastics Indicted mu 1924. Nga naibukisha ilya myaka, mwandi nali ne shuko lya kubishanya na bamunyina na bankashi ba busumino—bamo pali aba ni ba Maud Clarkb na bakabomba banabo ba Mary Grant,c ba Edgar Clay,d ba Robert Hadlington, ba Katy Roberts, ba Edwin Skinner,e kumo na ba Percy Chapman elyo na ba Jack Nathan,f kabili ba Chapman na ba Nathan baile ku Canada ku kwafwilisha bamunyina ukubomba umulimo kulya.

Ilyashi lya Baibolo ilyaletila “Amamilioni Abali no Mweo Lelo Tabakatale Abafwa” lyali bunte bwa pa nshita yayana mu cifulo cesu icishaikulila. Pa May 14, 1922, balupwa ba ba Pryce Hughes, ba Stanley Rogers bafumine ku Liverpool ukwisa ku kulanda ili lyashi ku kamushi ka Chirk akabeela ku kapinda ka ku kuso aka musumba wesu, lyene icungulo cimo cine balandile ilyashi pa The Picture Playhouse mu Oswestry. Ncili nalikwata handibilu bapulintile uwa kubomfya cilya cungulo. Pa nshita yonse iyi, akalibumba kesu akanono katwalilile ukukoseleshiwa na bakangalila benda batatu abaletutandalila—abo twaleita ati abenda inyendo sha fya mapepo—aba bali ni ba Herbert Senior, ba Albert Lloyd, na ba John Blaney.

Inshita ya Kupingulapo

Mu 1929, napingwilepo ukubatishiwa. Nali ne myaka 19, kabili pa nshita imo ine, naliponenwe no bwesho bwine bwine pa muku wa kubalilapo. Nakumenye umulumendo uo bawishi baitumpile mu mashiwi ya fikansa fya calo. Twalitemwana, kabili alinjebele ukungupa. Umwaka wafumineko, icitabo citila Government califumine, e co namupeeleko cimo. Lelo mu kwangufyanya fye calishibikwe ukuti tatemenwe imitekele ya ku muulu, nga fintu umutwe wa ici citabo walesosa. Nalishibe ukufuma ku fyo nalesambilila ukuti abena Israele ba kale balyebelwe ukukanaupa atemwa ukuupwa ku bashatetekela kabili icishinte cimo cine cali no kukonkwa na Bena Kristu. E co, nangu ca kuti calinkosele ukukonka, nalikene ukuupwako.—Amalango 7:3; 2 Abena Korinti 6:14.

Nalikoseleshiwe na mashiwi ya mutumwa Paulo ayatila: “Awe twinenuka mu kucite cawama; pantu ku nshita iiyene tukalobolola, nga tatutompweke.” (Abena Galatia 6:9) Abo naleita ati batata ba Dan abo natemenwe nabo balinkoseleshe ilyo balembele ukuti: “Mu mesho ayanono na yakalamba, ulekonka ifyalembwa pa Abena Roma 8, icikomo 28.” Apatila: “Awe twaishibo kuti abatemwa Lesa, abaitwo mwabela ukupanga kwakwe, ifintu fyonse fibombelako capamo ku kuletako ubusuma.” Tacayangwike, lelo nalishibe ukuti ico napingwilepo cisuma. Muli ulya wine mwaka nalembeshe umulimo wa bukolopota.

Ukuponenwa na Mafya

Mu 1931 twainikwe ishina lipya ilya kuti, Inte sha kwa Yehova, kabili muli ulya mwaka, twakwete kampeni uwaluma uwa kubomfya akatabo akatila The Kingdom, the Hope of the World. Aka katabo kalipeelwe kuli bonse abaitumpa mu mashiwi ya fikansa fya calo, bashimapepo, na bashimakwebo. Icifulo candi ica kushimikilamo calilundilweko ukufuma ku Oswestry ukufika ku Wrexham, ukwalepele bakilomita 25 ukuya ku kapinda ka ku kuso. Tacayangwike ukushimikila kuli iyi ncende yonse.

Pe bungano lya mu Birmingham umwaka wakonkelepo, kwaliko ubwite bwa bakabomba ba kuitemenwa 24. Nangu ca kuti tatwaishibe ifyali no kuba umulimo upya, fwe bapeele amashina ukufwaya ukubomba umulimo twali 24. Elenganyeni ifyo twasungwike lintu twapeelwe umulimo ukubomba babili babili pa kutambika akatabo kamo kene akaleti, The Kingdom, the Hope of the World, ninshi natukobeka mu mukoshi ifipampa fyalesabankanya Ubufumu.

Nalibipilwe ukuti bambi balemona uko nalebombela mu cikuulwa cikalamba ice calici, lelo natalalike umutima ukuti tapali nangu umo uwanjishibe muli ulya musumba. Uo nakumenye intanshi ali munandi wa kale uo naleyangala na o pa sukulu, alisungwike no kusosa ukuti: “Cinshi ulecita pa kuti ukobeke ica musango yo mu mukoshi?” Ici cakukumanya cangafwile ukucimfya ukutiina umuntu kuntu nakwete!

Ukuya ku Ncende Imbi

Mu 1933, naupilwe ku wafwililwe umukashi Zanoah, uwancilileko imyaka 25. Umukashi wakwe uwa kubalilapo ali Musambi wa Baibolo uwapimpa, kabili Zanoah atwalilile no busumino mu mulimo na lintu umukashi wakwe afwile. Mu kwangufyanya fye twakukiile ku England ku cifulo cipya ica mu North Wales, apali bakilomita 150. Twabikile ulupanda pa mupindo wa ncinga apo twasendele ifibokoshi, basutikesi ne fipe fya mutengo ifyo twalongele muli ba basiketi abatwafishe ukusenda bwino lelo twalifikile ku cifulo twaleya! Mu mulimo ulya amacinga yalekabilwa—twaleya ukuli konse, twalefika na mupepi na pa mulu wa Cader Idris, ulupili lwa Welsh ulwalepa mupepi na mamita 900. Ulya mulimo wa kusanga abantu abalefwaya ukumfwe “mbila nsuma iyi ya bufumu” wali wa kulambula icine cine.—Mateo 24:14.

Tapapitile nshita twaebelwe ukuti umuntu uwe shina lya Tom Pryce aleshimikila kuli aba bantu, nge fyo na ifwe bene twalecita. Mu kuya kwa nshita twasangile ba Tom abaleikala ku Long Mountain, mupepi na ku Welshpool—kabili tatwaenekele! Ilyo natampile fye ukucitilo bunte, nabashalikile ulupapulo lwa kubafwilisha ukusambilila Baibolo ulutila Reconciliation. Balilusambilile abene beka, no kulembela kalata ku London ukwipushako ifitabo na fimbi, kabili ukufuma lilya balecincimuka pa kulanda na bambi pa fipya ifyo batetekelemo. Twaipakishe amaawala ayengi ukubishanya mu nsansa, ilingi line ifwe bonse batatu pa kukoseleshanya twalesambilila Baibolo capamo.

Ubwafya Bwaleta Amapaalo

Mu 1934 bonse bakolopota abali mupepi na North Wales balilalikwe ukuya ku musumba wa Wrexham ku kwafwilisha ukusabankanya akatabo ka Righteous Ruler. Ubushiku ubwafumineko ilyo tushilatendeka kampeni waibela, kwaliko ubusanso mu calo. Kwali ukupuulika pa mukoti wa malasha ku Gresford, bakilomita batatu ku kapinda ka ku kuso aka Wrexham, uwaipeye bashimikoti 266. Ukucila pa bana 200 bashele ukwabula bawishi, kabili abanakashi 160 bali bamukamfwilwa.

Twatantike amashina ya bafwililwe, ukubatandalila, no kubashila akatabo. Pa mashina bampeele pali ne shina lya ba Chadwick, abo umwana wabo umwaume uwa myaka 19 afwile. Ilyo nafikile pa ng’anda yabo, umwana umwaume umukalamba, Jack, aletandalila banyina pa kuti engabasansamusha. Uyu mulumendo alinjishibe, lelo talandile. Pa numa, alibelengele akatabo kabili atendeke ukusokota mu katabo kambi ako nashalike kuli wene kale akatila The Final War.

Jack no mwina mwakwe, May, balishibe kuntu naleikala kabili baishile mu kupokako ifitabo na fimbi. Mu 1936 balisumine ukulonganina mu ng’anda yabo mu Wrexham. Pa numa ya myeshi mutanda ukutula apo ba Albert Lloyd babatandalile, icilonganino calipangilwe, kabili ba Jack Chadwick e bali bakangalila wa kutangilila. Pali nomba mu Wrexham mwabe filonganino fitatu.

Ukwikala mu Ng’anda Yakukulika Kuli Motoka

Ukufika pali iyi nshita, twalesendama apali ponse ilyo twalekuka ukufuma ku cifulo cimo ukuya kuli cimbi, lelo ba Zanoah balipingwilepo ukuti nomba yali e nshita iyo twingakwata ing’anda yesu fwe bene, ing’anda twingalakulika kuli motoka ukufuma ku ncende imo ukuya kuli imbi. Abalume bandi balishibishe ukupaale mbao, kabili balikuulile ing’anda iya kukulika kuli motoka. Twainike ilya ng’anda ukuti Elizabeth, ishina ilya mu Baibolo ilipilibula “Lesa Uufusha.”

Ico njibukisha sana cifulo cimo ico twaikeleko—ukwali amabala mupepi na kamulonga. Ici cifulo kuli ine cali kwati ni Paradise! Imyaka twaikele pamo muli ilya ng’anda iyalekulikwa kuli motoka, takwali icatupokele insansa, nangu ca kuti muli ilya ng’anda tatwalebikamo ifipe fingi. Mu mpepo, ifya kufimbana fyaletalala no kukambatila ku fibumba fya ng’anda, kabili kwaleba umume inshita ishingi. Kabili twalesenda na menshi mu ng’anda, inshita shimo uko twaletapa amenshi kwali ukutali, lelo aya mafya twaleyacimfya.

Inshita imo iya mpepo nalilwele, twakwete fye ifya kulya ifinono kabili tatwakwete ne ndalama. Ba Zanoah baikele pa busanshi, banjikete ku kuboko, no kumbelengela Amalumbo 37:25 apatila: “Nali umwaice, nomba ninkota; lelo nshamona uwalungama nalekeleshiwa, nangu bufyashi bwakwe bulepule cilyo.” Ilyo bandolekeshe batile: “Nga cimo tacicitike mu kwangufyanya, tukatendeka ukulalomba, kabili nshilemona ukuti Lesa akasuminisha ica musango yu kucitika!” Lyena pa numa baile mu kucitilo bunte ku bena mupalamano.

Ilyo ba Zanoah babwelele akasuba pa kati mu kumpekanishishako ifya kunwa, basangile enifulupu wabo. Uyu enifulupu alimo amadola 75 ukufuma kuli bashibo. Imyaka imo ku numa ba Zanoah bababepeshe umulandu wa kwiba indalama, lelo basangilwe ukuba aba kaele. Ishi ndalama shali sha kubafuuta pa mulandu. Mwandi shaishile pa nshita yalinga!

Isambililo Ilinonsha, Nangu Talingamoneka Ilisuma pa Kwamba

Limo tulasambilila ifintu nga papite nshita. Ku ca kumwenako: Ilyo nshilaleka isukulu mu 1927, nacitile ubunte ku bana be sukulu banandi na bakafundisha—ukushako fye kafundisha umo, ishina lyakwe Lavinia Fairclough. Apo takwali nangu umo uwalefwaya ukwishiba fintu napekenye ukuti ncite mu bumi bwandi, kabili takwali ukucitila ifintu pamo na ba Fairclough, napingwilepo ukukanabeba ico napangile ukucita. Elenganyeni fintu nasungwike no kutemwa pa numa ya myaka 20 ilyo bamayo banjebele ukuti uyu kafundisha alibwelele ku kutandalila ifibusa fyakwe ifya kale na bana be sukulu ku kubeba ukuti nomba ali ni Nte ya kwa Yehova!

Ilyo twakumene, nalimulondolwele umulandu nshamwebele bwangu ulwa cisumino candi ne fyo nalepanga ukucita mu bumi. Alikutike mu mutalalila no kusosa ukuti: “Lyonse nalefwaisha icine. E cali ubuyo bwandi!” Ici cacitike cali lisambililo kuli ine—ukukanaleka ukucitilo bunte kubo nakumanya no kukanapingula ifyo umo ankulako ku mulimo wa kushimikila.

Inkondo na Imbi—Ne Fyalencitikila pa Numa

Ifishibilo fya nkondo fyatendeke ukulamoneka na kabili ilyo imyaka ya ba 1930 yalepalamina. Dennis munyinane untu nacilileko imyaka 10, balimulubwile ku kubomba umulimo wa bushilika pa kuti engatwalilila ukubomba incito ya ku mubili. Tatemenwe icine, e co abena mwandi na ine twaipwishe bapainiya bali uko aleikalila ba Rupert Bradbury na baice babo ba David ukumutandalila. Balimutandalile no kusambilila Baibolo pamo nao. Dennis abatishiwe mu 1942, kabili atampile umulimo wa bupainiya, no kusontwa ukuba kangalila wenda mu 1957.

Umwana wesu umwanakashi, Elizabeth, afyelwe mu 1938, kabili pa kuti tukumanishe ifyo ulupwa lwesu lwalekabila, ba Zanoah balikushisheko ing’anda yesu iiyalekulikwa kuli motoka. Mu 1942, ilyo Eunice umwana umwanakashi uwa cibili afyelwe, calilinga ukuti tufwaye ing’anda. E co ba Zanoah balilekele bupainiya pa myaka inono, kabili twakuukile ku ng’anda iinono lwa mupepi na ku Wrexham. Pa numa, twaileikala mu Middlewich iyapalamine ne citungu ca Cheshire. Umulume wandi uwatemwikwa afwilile uku kwine mu 1956.

Abana besu abanakashi babili baishileba bakashimikila ba nshita shonse, kabili bonse babili balyupwa ifyupo ifisuma. Eunice no mwina mwakwe, uuli ni eluda, balitwalilila ukubomba bupainiya bwaibela mu London. Umulume wa kwa Elizabeth nao ni eluda mu cilonganino, kabili ca nsansa ukuba nabo, ukuba na beshikulu, e lyo ne fishikulula fyandi fine abekala mupepi na ine mu Preston, Lancashire.

Ndatasha ukuti ndenda ukufuma pa ng’anda yandi ukuya ku Ng’anda ya Bufumu iyabela kwi shilya lya musebo. Mu myaka ya nomba line, nalibishanyapo ne bumba ililanda ici Gujarati, nabo bakumanina pa Ng’anda ya Bufumu imo ine. Ukusambilila ululimi takwayanguka pantu pali nomba amatwi yalikomako panono. Inshita shimo cilankosela ukukutikisha no kumfwikisha amashiwi ayengi ayalandwa, nga filya cangukila abacaice. Lelo ndashipikisha.

Ncili ndashimikila pa mayanda ku bantu no kutungulula amasambililo ya Baibolo mu ng’anda mu mwandi. Ilyo ifibusa fisa mu kuntandalila, lyonse ndaba ne nsansa ukulanda pa fyo napitilemo kale. Ndatasha pa mapaalo yasuma ayo napokelela inshita nabishanya na bantu ba kwa Yehova mupepi ne myaka 90.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 25]

Handibilu uwalesabankanya ilyashi lya Baibolo naumfwile pa May 14, 1922, ilyaleti “Amamilioni Abali no Mweo Lelo Tabakatale Abafwa”

[Icikope pe bula 26]

Ninshi ndi na ba Zanoah mu 1933 pa numa fye ya kuupana

[Icikope pe bula 26]

Natwiminina pa ng’anda yesu iya kukulika kuli motoka iyaleitikwa “Elizabeth,” iyo umwina mwandi apangile