Ubufunushi—Cinshi Bulecita Kuli Ifwe?
UBUFUNUSHI buleonaula ubumi bwa mamilioni ya bantu. Bulefumya ubuntu mu bafunuka no kuletela abacitwo bufunushi ukukalipwa no bulanda. Napamo mu bumi bwenu mulomfwa ifyo ubufunushi bucita. Nangu fye kwiba ifintu mu mashitolo uku kwaseeka kulaninika umutengo wa fintu mushita. Nga ca kuti mufola ishinono kabili te kuti mukumemo ukushita ififwaikwa fya mu bumi, napamo mulecula ku bufunushi bwa muntu umbi.
Aba Nsala na Balefwa
Bukaitemwe bwa fyalo ubwafunuka, bulacilikila ukubombesha kwa mabuteko ku kwaafwa ababusu bwino bwino. Ku numa mu 1952, sayantisti kabili incenshi mu fya miliile Sir John Boyd Orr atile: “Amabuteko yaliiteyanya ukwikatanya abantu no bukumu ku kulwa inkondo ya calo conse lelo Ifyalo fya Maka tafyaipekanya ukwikatana ku kupwisha insala no bupiina mu calo.”—Food Poverty & Power, icalembelwe na Anne Buchanan.
Kwena, kulabako ukwaafwa ukunono ukupayanishiwa. Lelo ubumi mu cine cine bwaba shani ku babusu, ababa e bafulisha abalekeleshiwa mu bekashi ba pe sonde? Lipoti wa nomba line alondolwele ukuti te mulandu no kufulilako kwa fya kulya mu ncende shimo, “insala no bulwele bwa kondoloka ku nsala ficili filepama icinabwingi ca bekashi ba mu calo ababusu . . . Abantu ba mu calo [ukucila pali bilioni umo] bekala ne nsala cila bushiku.” Uyu lipoti akonkanyapo no kuti: “Ukulundapo, abantu amabilioni yabili balaba ne ‘nsala yasokama’ pa mulandu wa . . . kubulwamo [umulyo] mu filyo balya icingaleta amalwele yabipisha.” (Developed to Death—Rethinking Third World Development) Ifi fipendo mu cine cine e filingile ukulalandwapo sana!
Abatekwo Busha
Abakalamba ba tubungwe twa ba misoka balainonsha abene ukupitila mu konaula ifinakabupalu fyabo ne cintubwingi conse. Imiti ikola, ulukaakala, bucilende, no kuliila pa mutwe mu fya ndalama kulabika amamilioni ya bantu mu busha. Na kabili, Gordon Thomas mu citabo cakwe Enslaved asoso kuti: “Ukulingana na kabungwe ka Anti-Slavery Society [akalwisha ubusha], catunganishiwa ukuti mu calo conse mwaba abasha ukufika ku mpendwa ya mamilioni 200. Pali aba amamilioni 100 bana.” Cinshi icilenga maka maka? Lipoti yalondolola ukuti: “Ukufwaisha kwa kuteka ubusha e bubi bwa muntu ubwatwalilila . . . [Ubusha] bufuma mu lunkumbwa, ubufunushi no kutemwa amaka.”
Aba maka balapokolola abashaba na maka na basansalikwa kabili balepaya abengi. “Pa bena India amamilioni yabili abaleikala mu Brazil lintu abasungu baishile umuku wa kubalilapo, ino nshita napamo ni 200,000 fye e bashalapo.” (The Naked Savage) Mulandu nshi? Umulandu ukalamba waba bufunushi.
Ubupusano Bulekulilako pa Bakankaala na Babusu
The New York Times yashimike ukuti James Gustave Speth, umulashi mu kabungwe ka United Nations Development Program, alondolwele ukuti “abasambashi abatendeke ukumoneka mu calo conse . . . balelonganika ifyuma ifingi no kunonka amaka, ilintu abantunse ukucila pali hafu bashala fye ulweko.” Ubu bupusano buletiinya ubwa pa bakankaala na babusu bulelengwa ukumonekesha kuli aya mashiwi aya kuti: “Pe sonde ilelo pacili paliba abantu abo indalama bafola cila bushiku tashifika ku madola yabili—aba bantu balicila na pa mabilioni yatatu.” Alundilepo no kuti: “Cino calo, icakwata amabumba yabili, ku babusu kuti cafyala ukubulwe subilo, ukukalifiwa, ukufulunganishiwa.”
Uku kubulwe subilo kulengilishiwako pantu abengi abakankaala bamoneka ukukanalangulukilako kabili ukukanaba ne cililishi pa kalanda ka bapiina na ba nsala ituulwe.
Abacula ku bufunushi baba fye mpanga yonse. Ku ca kumwenako, moneni amenso yalemoneka ayapelenganishiwa aya mbutushi ishili mu cifulo muli ukushombokela amaka mu Bosnia, Rwanda, na Liberia. Moneni ukubulwe subilo mu menso ya balefwa ku nsala ilyo ifya kulya mu calo e mo fili ifingi. Cinshi calenga fyonse fi? Ubufunushi—ubwa misango yapusanapusana!
Kuti mwaikala shani ilintu mwashingulukwa na bafunushi abaliila pa mutwe mu bwikashi bwa bulwani ngo bu? Ifipande fibili ifikonkelepo fyalalanguluka ici cipusho.