Ukushikatala Kwalinga Kuti Kwalenga Ubumi Bwenu Ukuwaminako

UKUSUMINISHO kuilumbulwila kwapala shuga muli kofi. Ukusuminisha ukuilumbulwila kwalinga kuti kwalenga ubumi ukuwaminako. Lelo ilintu kuti pambi twaba aba bukapekape ukukuma kuli shuga, ilingi line tulaba aba butani ukukuma ku kusuminisho kuilumbulwila. Mulandu nshi?

“Abantunse tabafwaya ukusuminisho kuilumbulwila,” e fyalembele Arthur M. Melzer, profesa munono pa Michigan State University. “Icayanguka ukucita mu cifyalilwa fye ni . . . mpatila.” E co ukukanasuminisha ukuilumbulwila takwaba mibele yalubana iyakuma fye abanono; ukuumina kumo kwisako fye mu cifyalilwa kuli ifwe bonse pa mulandu wa kuti umutundu wa muntu onse tawapwililika.—Linganyeniko Abena Roma 5:12.

Abakongamina ku Kufwaisha Ukwingila mu Milandu ya Bambi

Mu 1991, magazini wa Time ashimike pa lwa kuumina kumo kulekulilako mu United States. Icipande calondolwele “ababekelwa fye mu kufwaisha ukwingila mu milandu ya bambi,” abaleesha ukupampamika ifipimo fyabo fine pa bumi bwa bonse. Abashilecita ifilefwaikwa balilulunkaniwa. Ku ca kumwenako, umwanakashi umo mu Boston alitamfiwe ncito pa mulandu wa kuti alikeene ukusuba ifya kusubasuba. Umwaume umo ku Los Angeles alitamfiwe ncito pa mulandu wa kuti aali uwainisha. Mulandu nshi uwa mukosela wa kufwaisha ukulenga bambi ukunakila?

Abantu baumina kumo baba abashakondenkana, bakaitemwe, aba bumankonso, kabili abashiteuluka. Lelo bushe abantu abengi tali balibako abashakondenkana, bakaitemwe, aba bumankonso, nelyo fye abashiteuluka? Nga ca kuti iyi mibele yalimbe mishila mu buntu bwesu, tuli no kuba abaumina kumo.

Ni shani pa lwa imwe? Bushe mulaselaushiwa pa fya kulya ifyo umuntu umbi atemwa? Mu kulanshanya, bushe lyonse mufwaya fye ni mwe mwapingula? Lintu mulebomba ne bumba, bushe mwenekela bene ukukonka imitontonkanishishe yenu? Nga ni fyo, kuti cawama nga mwalibikileko tushuga na tumbi muli kofi wenu!

Lelo, nga fintu cacisoswa mu cipande cifumineko, ukukanasuminisho kuilumbulwila kuti kwaishila mu musango wa mpatila yabipisha. Icintu cimo icingalenga ukukanasuminisha ukuilumbulwila ukuluma caba masakamika yacishamo.

“Ukutwishika Kwacishamo”

Abasambilila ukwatuntuka imishobo balifwailishako fimo pa lwa nshita ya ku numa iya mutundu wa muntu ku kufwaya ukwishiba apo impatila ya mushobo yamonekela na ku cifulo yatendekele. Basangile ukuti uyu musango wa kukanasuminisho kuilumbulwila taubako inshita yonse, kabili tawabako mu fyalo fyonse pa cipimo cimo cine. Magazini wa ku Germany uulanda pali sayansi wa cifyalilwa uwa GEO ashimiko kuti ukushenkana kwa mishobo kulemako mu nshita sha mafya lintu “abantu batwishika mu kucishamo kabili bayumfwa ukuti imibele yabo iya mushobo ili pe samba lya busanso.”

Bushe uku ‘kutwishika mu kucishamo’ kwalyanana ilelo? Mu cine cine. Ukucila kale lyonse, umutundu wa muntu ulelolenkana na mafya yalekanalekana. Ubulofwa, imikalile ilebipilako fye, ukufulisha kwa bantu, ukonaikilako kwa mutika wa ozone, imisoka mu misumba, ukukoweshiwa kwa menshi ya kunwa, ukukaba kwa cibulungwa ca calo—umwenso watantalila uwa ifi fyonse ulalundulula amasakamika. Amafya yaletako amasakamika, kabili amasakamika yacishamo yatwala ku kukanasuminisha ukuilumbulwila.

Uko kukanasuminisho kuilumbulwila kumonekela, ku ca kumwenako, uko amabumba ya mishobo ne ntambi batobenkana, pamo nga fintu caba mu fyalo fimo ifya ku Bulaya. Ukulingana na lipoti wa National Geographic uwa mu 1993, ifyalo fya ku Masamba ya Bulaya muli ulya mwaka fyalesunga abantu bakuuka ukufuma ku fyalo fimbi amamilioni 22. Abena Bulaya abengi “balipeshiwe amano pa kufulisha kwa bantu abatulatula fye” abalelando lulimi lumbi, aba lutambi lumbi, nelyo fye imipepele imbi. Kuliko imilandile yafulilako iya kulwisha abafuma ku fyalo fimbi mu Austria, Belgium, Britain, France, Germany, Italy, Spain, na Sweden.

Ni shani pa lwa ntungulushi sha calo? Muli ba 1930 na ba 1940, Hitler alengele ukukaanya ukuilumbulwila ukuti kube lifunde lya buteko. Ku ca bulanda, intungulushi shimo isha bupolitiki ne sha mipepele isha pali lelo shibinda ukuilumbulwila pa kuti shifikilishe ifyo shilefwaya. E fintu caba mu ncende pamo nga Austria, France, Ireland, Russia, Rwanda, na United States.

Sengaukeni Iciteyo ca Kukanayangwako

Nga ca kuti muli kofi wesu muli fye shuga uunono tuleshiba ukuti pali icibulilemo; nga ca kuti shuga afulisha nalyo line tuleshiba pantu mu kanwa mulabipa. E fyo caba na ku kuilumbulwila. Langulukeni ica kukumanya cakonkapo ica mwaume uusambilisha pa koleji limo ilya mu United States.

Imyaka yafulilako iyapitapo, David R. Carlin, Jr., asangileko inshila yayanguka lelo iibomba bwino iya kubalamwinamo ukulanshanya mu kalasi. Alelandako amashiwi ayapekanishiwe ukusonsomba imimwene ya bana bakwe abe sukulu, pa kwishibo kuti bali no kukaana. Icalefumamo caleba kulanshanya kwacincimuka. Mu 1989, nangu cibe fyo, Carlin alembele ukuti inshila imo ine tayalebomba bwino na kabili. Mulandu nshi? Nangu cingati abasambi balekaana cintu kafundisha alesosa, balilekele ukupaasha. Carlin alondolwele ukuti basalilepo inshila “yayanguka iya kusuminisho kuilumbulwila”—imibele ya mutima iya bwanalale, iyabulo kusakamana.

Bushe imibele ya mutima iya kukanasakamana e cimo cine no kusuminisho kuilumbulwila? Nga ca kuti umuntu talesakamana cintu umo aletontonkanya nelyo ukucita, takubako ifipimo nakalya. Icifuma mu kubulisha ifipimo kukanayangwako—ukubulwa ubuseko umupwilapo. Ni shani fintu imibele ya musango yo ingesako?

Ukulingana na Profesa Melzer, ukukanayangwako kuti kwasalangana mu bwikashi ubwapokelela ifipimo fya myendele ifyapusanapusana ifingi. Abantu batendeka ukusumina ukuti imyendele iili yonse yalipokelelwa no kuti fyonse fyashintilila fye pa kuisalila we mwine. Mu cifulo ca kusambilila ukutontonkanya no kupimununa icapokelelwa ne cishapokelelwa, abantu “ilingi line basambilila ukukanatontonkanya nangu panono.” Tababa no bukose ubo bukunta umuntu ukucincintila abashingamusuminisha ukuilumbulwila.

Ni shani pa lwa imwe? Bushe inshita shimo shimo mulasango kuti namupokelela imibele ya mutima iya kukanasakamana? Bushe mulomfwa bwino ukukutika ku milangwe iya bucisenene nelyo iya kapaatulula ka mishobo? Bushe mulasuminisha umwana wenu umupungwe ukutamba bavidio abasumbula ubufunushi nelyo bucisenene? Bushe mutontonkanya ifyo caliba fye bwino ku bana benu ukwangasha ifyangalo fya pa kompyuta ifya lukaakala?

Nga ca kuti kwabako ukuilumbulwila kwacishamo, ulupwa nelyo ubwikashi buli no kulila akalanda apantu takuli uwishiba—nelyo uusakamana—icalungama nelyo icalubana. Shimafunde wa ku United States Dan Coats asokele pa lwa “citeyo ca kusuminisho kuilumbulwila ilintu cili kukanayangwako fye.” Ukusuminisho kuilumbulwila kuti kwatungulula ku kuba uuteuluka; ukuilumbulwila kwacishamo kutungulula ku—kukanayangwako—ku kukanapelulula.

E co, cinshi cintu tulingile ukusuminisho kuilumbulwila, kabili cinshi tulingile ukukaana? Cinshi caba e nkaama ya kubelamo uwashikatala mu kulinga? Ici e calalandwapo mu cipande cikonkelepo.

[Icikope pe bula 23]

Tukuteni ukulaankula ku mibele mu nshila yashikatala