Ukuilumbulwila—Ukufuma ku Kucishamo Ukukaanya Kwene Ukuya ku Kucishamo Ukusuminisha Kwene
IMIMONEKELE yayemba iya Mupokapoka wa Kashmir yalengele uwa mano ya buntunse uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 16 ukupunda ukuti: “Nga ca kuti kwalibako paradise, ni kuno asangwa!” Mu kumonekesha, takweteko icitontonshi ca cali no kucitikako pa numa kuli lulya lubali lwa calo. Mu myaka fye isano iyalekeleshako, abantu mupepi na 20,000 balipaiwa kulya mu mbuli pa kati ka bafwaya ukuiteka na bashilika ba mu India. Inyunshipepala ya mu Germany Süddeutsche Zeitung pali nomba yalondolola cilya citungu ukuti “umupokapoka wa filamba.” Umupokapoka wa Kashmir uletusambilishako isambililo lyayanguka ukumfwa lelo ilyakatama ilya kuti: Ukukaanya ukuilumbulwila kuti kwaonaula icali no kuba paradise.
Cipilibula nshi ukuba uusuminisha ukuilumbulwila? Ukulingana na Collins Cobuild English Language Dictionary, “nga ca kuti ulasuminisha ukuilumbulwila, ninshi ulaleka abantu bambi ukuba ne mibele yabo iya mutima nelyo ukusumina mu fisumino fyabo, nelyo ukucita ifintu mu nshila imo, nelyo cingati taulesuminishako ifyo fintu.” We mibele ulawama we! Mu kushininkisha tulayumfwa abakakuka lintu tuli na bantu abacindika ifisumino fyesu ne mibele ya mutima nangu fye ni lintu ifi fipusene na fintu basuminamo.
Ukufuma ku Kusuminisha Ukuilumbulwila Ukuya Kuli Bumano Kuikwatila
Icapusana no kusuminisha ukuilumbulwila caba kukaanya ukuilumbulwila, ukwaba ne fipimo ifyapusanapusana. Ukukanasuminisho kuilumbulwila kuti kwatampila pa kukaanya imyendele ya umo nelyo inshila ya kucitilamo ifintu mu nshila yaumina kumo. Ukuumina kumo kulalenga ubumi ukubulwamo buseko no kucilikila umo ku kupokelela imfundo shipya.
Ku ca kumwenako, umuntu waumina kumo kuti akalifiwa lintu amona umwana munono uwacincimuka. Uwacaice kuti aumfwo bunaŋani pa lwa kukutumana kwa umucilile umushinku. Nga ca kuti umuntu wasakamanisha aipushiwa ukubombela pamo no muntu watemwa ukupansa inshila shipya, bonse babili kuti bafilwa ukubombela pamo. Cinshi cilenga ukuyumfwa muli iyi nshila? Pantu, mu ca kucitika cimo na cimo, umo alafilwa ukusuminisha umubiye ukuilumbulwila nelyo ukulumbulula imibele yakwe.
Uko bashilesuminisha ukuilumbulwila, ukuumina kumo kuti kwasanguka impatila, iyaba kupata ibumba, umushobo, nelyo imipepele. Icacilanapo kubipa pa mpatila ni bumano kuikwatila, ubwingamonekela mu lupato lwabipisha. Ififumamo fiba bulanda no kusuumyo mulopa. Tontonkanyeni cintu ukukanasuminisho kuilumbulwila kwaleteleko mu Nkondo sha Mushilo! Nangu fye ni lelo, ukukaanya ukuilumbulwila e kwalenga ukukansana mu Bosnia, Rwanda, na ku Middle East.
Ukusuminisho kuilumbulwila kufwaya ukushikatala, kabili ukusungilila ukushikatala kwalinga tacaba icayanguka. Twaba kwati kacela ka mu nkoloko, akapeeleela ukuya uku no ku. Inshita shimo shimo, tatusuminisha sana ukuilumbulwila; inshita shimbi, tulacishamo kusuminisho kuilumbulwila.
Ukufuma ku Kusuminisho Kuilumbulwila Ukuya ku Kubulwe Fishinte fya Mibele Isuma
Bushe kuti cacitika ukucishamo kusuminisho kuilumbulwila? Shimafunde wa mu United States Dan Coats, ilyo alelanda mu 1993, alondolwele ulwa “kushokana pa lwa bupilibulo ne mipaka ya kuilumbulwila.” Cinshi cintu apilibwile? Uyu shimafunde alilishike ukuti mu kubepesha ukuilumbulwila, bamo “balalekelela fye ukukakatila ku mibele isuma—ukukuma ku cawama ne cabipa, icalungama ne cishalungama.” Abantu ba musango yu bayumfwa ukuti ubwikashi tabwakwata insambu sha kupingula icaba imyendele isuma ne caba imyendele yabipa.
Mu 1990, politishani umwina Britain Lord Hailsham alembele ukuti “umulwani wabipisha uwa mibele isuma tali ni mfundo ya bumukanalesa, ukusumina ukuti Lesa ni nkaama, ukutemwe fikwatwa, ubufunushi nelyo fyonse fimbi ifyo batila e filenga. Umulwani wine wine uwa mibele isuma aba kukanasumina mu cili conse.” Ukwabulo kutwishika, nga ca kuti tatwasumina mu cili conse, tatukwata ifipimo fya myendele yalinga na muli fyo kuti twasuminisha icili conse. Lelo bushe caliba fye bwino ukusuminisha imisango yonse iya myendele?
Kafundisha mukalamba uwa pa sekondari limo ilya mu Denmark atile tacaba bwino iyo. Alembele cipande ca mu nyunshipepala mu kubangilila kwa ba 1970, ukuilishanya pa lwa kusabankanya kwa mu nyunshipepala ukwa mafilimu ya fikope filangisha ukwampana kwa bwamba pa kati ka nama na bantu. Uku kusabankanya kwalisuminishiwe pa mulandu wa kuti Denmark “ilasuminisha ukuilumbulwila.”
Mu kumonekesha, amafya yalemako lintu takuliko ukusuminisha sana ukuilumbulwila lelo nangu fye ni lintu ukusuminisha ukuilumbulwila kwacishamo. Mulandu nshi cabela icakosa nga nshi ukusengauka ukucishamo no kuba abashikatala bwino bwino? Mukwai kuti mwabelenga icipande cikonkelepo.
[Icikope pe bula 21]
Ukukuntukilwa mu kucishamo ku filubo fya bana banono kuti kwabo kwa busanso kuli bene
[Icikope pe bula 22]
Ukusuminisha icili conse abana balecita takuli na kubapekanishisha ku kubombe milimo ya mu bumi