Umutengo wa Amazon—Walifishilisha Ifingi

KU ULEMBA LOLENI! MU BRAZIL

ABENA India ba mushobo wa Irimarai abekala mu lulamba lwa mumana wa mu Peru uwa Napo balitulumushiwe! Baishilemona fye ingalaba shibili ishatanikwapo insalu, ishapusanako nga nshi ku tumato uto bena bakwata utwaepuka, shileisa ukulola ku tumishi twabo. Abaalimo abo bamwenemo ni bakalwa ba mwefu—abapusana ku mikowa yonse intu batalile abamonapo. Pa kucilimushiwa, balya bena India bapashike ukuya ku kufisama e lyo balalengela ukumona kuntu balya bantu ba nkanda yabuuta balesalanganina ku cituntu, ukusampe fya kulya fya mu mushi, no kunine ngalaba shabo na kabili—ninshi balecincishiwa ne tontonkanyo lya kuti balepange lyashi lya kuti lulya lwali e lwendo lwa kupansa ulwa kubalilapo ulwa kulalanyo mutengo, ukufuma ku mpili sha Andes ukufika kuli bemba wa Atlantic.

Muli ulya mwaka, uwa 1542, imishobo ya bena India mu kukonkana yaliculile ku fya kucitika fyapalako ifyalebakankamika ilyo abo aba kupansa aba ku Bulaya, ninshi nabemya ne fisukushilo ne fituli, baleisa mu kwingila mu kati na nkati ka mitengo ya mu South America.

Francisco de Orellana, kapitao wa bena Spain uwaleangalila aba bakacimfya, mu kwangufyanya asangile ukuti ululumbi lwa fyo ifita fyakwe ifyalesampe fipe no kupika abantu lwaendele bwangu ukucile ifyaleenda amato yabo yabili. Imikowa ya bena India abaali ukwaletwala umulonga (mupepi no musumba wa mu Brazil uwa nomba uwa Manaus) ninshi nabaiteyanya ne mifwi balelolela aba bakasansa baleumfwike fyo baali abengi ukucila pali 50.

Kabili abo bena India baali ba malunga, e fyo Gaspar de Carvajal umo mu baleenshe ngalaba asumine. Alandile ukulingana na fintu umwine aimwenene, pantu umufwi umo ukufuma ku bena India waishilemufikila fye pa lubafu. “Acikanaba ca kufwala candi icatikama,” e fyalembele uyu folela, “palya pene nge po nafwilile.”

‘Abanakashi Abaalelwa Kwati Baume Ikumi’

Carvajal akonkenyepo kulondolola icaletuninkisha—nelyo, tutile, icaletangilila—balya bena India bapama. ‘Twamwene abanakashi abaaletangilila abaume pa kulwa pamo nga bakapitao ba canakashi. Aba banakashi baali ababuuta kabili abatali cimo, no mushishi uwalukwa uwapombwa ukushingulusha ku mitwe. Balilunduka kabili, nga nabapakata amata yabo ne mifwi, balwa kwati fye baume 10.’

Tacaishibikwa nampo nga aba bakapansa ba mpanga cine cine bamwene abanakashi nelyo nga “cali fye finshingwa ifiisako nga walwala impepo ya mu mushitu,” ukulingana ne fyasosele umo uwa kulandapo. Lelo kwena nangu fye ukulingana no bulondoloshi bumo, ukufika pa nshita lintu Orellana na Carvajal baleisa mu kufika pa ciito ca mumana ukalamba no kwenda ne ngalaba ukwingila muli bemba wa Atlantic, balisumine ukuti mu lukupu bamwene umusango umbi uwa baAmazon ba ku Fyalo fya ku Masamba, bakalwa banakashi abankalwe abalondololwa mu nshimi sha ciGriki.a

Ili lyashi lya kale ilya baAmazon ba ku America Folela Carvajal alisungiile abana kufyalwa pa kusansha muli lyene ifya kushimika fintu aimwenene umwine pa lwendo lwa kupansa ulwa kwa Orellana ulwasendele imyeshi 8. Kapitao Orellana, wene, aendele ne ngalaba ukuya ku Spain, uko akolobondele muli tonse pa fyo aendele pamo na cintu mu kutemwisha ainike Río de las Amazonas, nelyo umumana wa Amazon. Bwangu bwangu, bakashila ba bamapu aba mu mwanda wa myaka uwalenga 16 balelemba ishina ilipya pali mapu wa South America walondwelwe—ilya kuti Amazon. Kanshi umutengo wa Amazon waishilefishilishe fingi, lelo nomba ulya mutengo muli ifinkunka fya cine cine.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 11]

Pa muulu lwa mu kati: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck