Ukubomfya Abana mu Kwampana kwa Bwamba—Ubwafya Ubwandatile Isonde Lyonse
KU ULEMBA LOLENI! MU SWEDEN
Abantunse baletulumushiwa ku musango wa kucenda abana uwa kutulumusha uyo ubukulu ne mibele tafyaishibikwe kale kano fye mu myaka ya nomba line. Pa kufwaya ukumona icingacitwa pa lwa bwene, abeminishi ukufuma ku fyalo 130 balikumene mu Stockholm, Sweden, pa Kukumana kwa kubalilapo Ukwa mu Calo Conse Ukwa Kulwisha Ubukwebo bwa Kubomfya Abana mu Kwampana kwa Bwamba. Uulemba Loleni! mu Sweden na o e ko aali.
ILYO Magdalen aali ne myaka 14, asembelekwe ukwingila incito pamo nga “uwa kutangata abeni” mu cikuulwa ca bwalwa ku Manila, Philippines. Kwena, incito yakwe yasanshishemo ukutwala abeni abaume ku muputule uunono no kubapeela umubili wakwe pa kuti balaale nankwe—abaume 15 cila bushiku e lyo 30 pa Fibelushi. Inshita shimo shimo, lintu alesosa ukuti tengakumamo, umukalamba wakwe uwa ncito aalemupatikisha ukutwalilila. Ilingi line aleinuka pa 04:00 hrs, ninshi nanaka, napopomenwa, kabili aleyumfwa uwa bulanda.
Sareoun aali ni kalume munono umwana wa nshiwa uwaleendauka fye mu misolo ku Phnom Penh, Cambodia. Aishilelwala akaswende kabili aishibikwe ukuti ‘aleenda’ na bena fyalo. Apeelwe umwa kwikala mu cikuulwa ce tempele, uko aali no ‘kulasungwa’ ku wali kale umushimbe mwaume uwa fya mapepo. Nangu cibe fyo, uyu mwaume alecenda kalume kabili alemupekanishisha abena fyalo ku kusendama na bo. Lintu icikuulwa ce tempele umo aleikala cabongolwelwe, Sareoun atendeke ukwikala na lupwa lwakwe umwanakashi lelo apatikishiwe ukutwalilila ukucita bucilende.
Ifi fili fye fya kumwenako fibili pa lwa bwafya bushaibipila ubwalandilwepo pa Kukumana kwa Calo Conse Ukwa Kulwisha Ubukwebo bwa Kubomfya Abana mu Kwampana kwa Bwamba ku kupwa kwa mwaka wafumako. Bushe ici cine cibelesho canene shani? Amakana imyanda ne myanda iya bana e babimbilwemo—mu cine cine, bamo batila amamilioni. Uwalesangwako umo asupawile ubu bwafya ukuti: “Abana balashitwa no kushitishiwa ku kuba bacilende no kulaleta indalama. Balashitishiwa mu kati na ku nse ya calo ukupala ifipe fyabindwa, ukubikwa mu fiyanda fya bacilende no kupatikishiwa ukulatangata impendwa ikalamba iya bakacenda.”
Mu mashiwi yakwe aya kwiswila pa kukumana, cilolo mukalamba uwa mu Sweden, Göran Persson, aitile ici cimusango ukuti “umusoka wakalukisha, uwacilishapo kubipa kabili uwabesha uwa kuselausha.” Uwaleimininako akabungwe ka United Nations atile “kwaba kusansa abana mu nshila shalekanalekana . . . , ca bupumbu umupwilapo kabili e nshila yacilishapo kuba iya musaalula ku nsambu sha buntunse iyatala aibako.” Kwaliko ukulandapo ukwapalako ukwingi ukufuma pa cisebele ukwabamo icipyu pa lwa kubomfya abana mu kwampana kwa bwamba ukupulinkana ukukumana konse ilyo ubukulu bwa ubu bwafya, imibele, ifilenga, ne fifumamo fyalelandwapo.
“Ubu bwafya nabukula ukufika fye mpanga yonse, ukwambukila kwa buko kwa ku nkulo ne nkulo,” e fyasosele ulupapulo lumo. Lumbi na lo lwalondolwele ukuti: “Abana mupepi na milioni umo e basoswa ukuti balengila mu bukwebo bushaba bwa mwi funde ubwa bucilende ubo buletako amabilioni na mabilioni aya madola cila mwaka.” Finshi fifumamo? “Abana balaleka ukuyumfwa ukuti balicindama, ukupendelwako no mucinshi filacepelako na maka ya kucetekela umuntu yalashinshibikwa. Ubutuntulu bwabo ubwa ku mubili no bwa mu nkuntu bulaba mu busanso, insambu shabo shilasuulwa ne nshita yabo iya ku ntanshi ukonaulwa.”
Ifilenga Fimo Fimo
Fintu nshi fimo fimo ifilengele ubu bwafya ukukula muli iyi nshila ya kutiinya? Calondolwelwe ukuti abana bamo “balapatikishiwa ukwingila muli bucilende pa mulandu wa mibele imo, pa kuti bengalamona aka kulya, ukwaafwako ukusakamana ulupwa, nelyo ukushitamo ifya kufwala ne fipe. Bambi balabelelekwa ku fya maliila fya kucebusha ifilangishiwa mu fya kusabankanishishamo.” Bambi na bo bekatwa fye no kupatikishiwa ukuba bacilende. Ukubotelela kwa mu kwangufyanya ukwa mibele isuma mu ncende fye shonse, pamo pene no kubulwe subilo ukuseekele, fyalilumbwilwe ukuti na fyo e filenga.
Abakashana na balumendo abengi balasanguka bacilende pa mulandu wa kusungwa bubi bubi mu lupwa—ukupumwa no kulaalana kwa pa lupwa pa ŋanda fibalenga ukubutukila mu misebo. Mulya, balasansalikwa ku bacenda abana na bambi, ukusanshako fye, na kuli bakapokola bamo. Ilyashi lyalelanda pali ubu bwafya ilyakwete umutwe wa kuti Abana ba Kwashima lishimika ulwa kwa Katia wa myaka napamo 6, ku Brazil. Lintu kapokola amwikete, amupatikishe ukucita ifishayamo kabili amutiinishe ukuti aali no kwipaya ulupwa lwakwe nga ca kuti alisosele ku mukalamba wa bakapokola. Ubushiku bwakonkelepo alibwelele na baume bambi basano, bonse bene balefwaya ukubatangata mu nshila imo ine iya bucisenene.
Icipani Cikutika ku Mafya ya Bana, ica mu Sweden, caebele abalesangwa ku kukumana ukuti: “Ilyo ukufwailisha pa lwa cilenga bucilende bwa bana kukapwishishiwa, takuli ukutwishika ukuti ukutandalila ifyalo fimbi pa mulandu wa kufwaya [ukwampana kwa bwamba] kuli no kuba ni cimo ica filenga fikalamba.” Ili lyashi lyatile: “Ukwanana kwa cipesha amano ukwa bucilende bwa bana mu myaka yafumako 10 kulengwa mu kulungatika no bukwebo bwa kutandalila ifyalo fimbi. Bucilende bwa bana e ca kucebusha abatandashi mu fyalo fimbi ica nomba line nga nshi ico ifyalo ifipiina filetambika.” “Abatandashi bafwaya ukwampana kwa bwamba” ukufuma ku Bulaya, United States, Japan, na ku fifulo fimbi balenga ukuti ukufwaisha bacilende abana kukule mwi sonde lyonse. Akampani ka ndeke ku Bulaya kabomfeshe icikope calengwa ica mwaice uwiminine mu nshila ya bucisenene ku kucebusha abatandashi bafwaya ukwampana kwa bwamba. Utwampani tupekanya amalendo tulatantikila na batandashi balefwaya ukwampana kwa bwamba amakana na makana cila mwaka.
Cimbi icasanshiwa pa mutande walepa uwa filenga caba kulundulula ukwampana kwa bwamba na baice mu fyalo ifingi ukupitila mu fya kupangapanga ifipya. Icipani ca kusuntinkanya kwa makompyuta, ukusanshako ne fya kupangapanga fimbi ifyalundana na bakompyuta, cashimikwa ukuti e cakulisha pali fyonse ukufuma sana ifikope filangisho bwamba. Ifibombelo fya vidio ifyanaka umutengo mu kupalako fyalilundulula ifikope filangisha abana banono ubwamba.
Ni Bani Abo Bene?
Uucenda abana aaba no lunkumbwa lwa kwampana kwa bwamba ukwapaasuka ku bana banono. Ukulingana ne Cipani Cikutika ku Mafya ya Bana ica ku Sweden, abacenda abana “te kuti ninshi ni balya baya balekota, abaume ba busanku abafwala amakoti nelyo balya aba lubuli. Uucenda abana umwine mwine aba muntu wasoma uwa mushinku wa pa kati, ilingi line uubomba na bana pamo nga kafundisha, dokota, umubomfi wa cintubwingi nelyo shimapepo.”
Ibumba lya ku Sweden lyapayenye ica kumwenako ca kwa Rosario, umukashana wa myaka 12 umuFilipino uwacendelwe ku mutandashi uwalefwaya ukwampana kwa bwamba, dokota ukufuma ku Austria. Alimucendele ica kuti kwi pele pele umukashana alifwile.
Carol Bellamy, intungulushi ikalamba mu cipani ca UNICEF (United Nations Children’s Fund) ku Geneva, alondolwele ifyakonkapo ukukuma ku mukashana wa myaka 12 umuFilipino: “Ilingi line baba ni balya bene abakalamba abaseekeshiwa ukulasakamana abana no kubacingilila e batwala pa ntanshi no kulundulula ici cibelesho cishingasuminishiwa. Kwalibako bakafundisha, badokota, bakapokola, bapolitishani, na bashimapepo bamo ababomfya ififulo fyabo na maka ku kucenda abana banono.”
Imipepele Yalibimbwamo
Inkombe ukufuma kwi Calici lya Roma Katolika pa kukumana kwa mu Stockholm yabilishe ukuti ukubomfya abana mu kwampana kwa bwamba kwaba “musoka wacilishapo kukankamika” kabili kwaba “ca kufumamo ca kupondamika kukalamba kwa mibele isuma no kubotelela kwa fyakatamikwa.” Nalyo line, Icalici lya ciKatolika lyalyambukilwako apakalamba ku fibelesho fya musango yo muli bashimapepo ba liko bene.
Muli Newsweek iya pa August 16, 1993, icipande ca mutwe wa kuti “Abapatili no Kucenda” cashimike pa lwe “shiku lyabipisha muli bashimapepo mu lyashi lya muno nshiku ilye Calici lya ciKatolika mu United States.” Calondolwele ukuti: “Ilintu abapatili mupepi na 400 balipeelwapo imilandu ukutula mu 1982, abaya ku calici bamo balatunganya ukuti abapatili mupepi na 2,500 balicendapo abana nelyo abapungwe. . . . Pa mbali ya kubasendela indalama, ili ishiku lyaliseebanya icalici apakalamba nga nshi—kabili no kunenuna amaka ya liko aya kufunda imibele isuma.” Imipepele imbi ukupulinkane calo conse ili mu mibele imo ine.
Ray Wyre, iciŋombe pa lwa milandu ikumine ukwampana kwa bwamba mu United Kingdom, aebele abalekumana mu Stockholm pa lwa bakalume babili abacendelwe icabipisha ku mupatili. Kalume umo pali nomba alimikako icipani ca kusakamana abana bacendwa ku bapatili, e lyo uyu umbi ena atendeka fye ukucenda abana.
Mettanando Bhikkhu, uwasoma ifya buBuddha ukufuma ku Thailand, ashimike ukuti “imicitile imo iya mu buBuddha na yo ine naikwatako umulandu pali ubu bukwebo bwa kubomfya abana mu kwampana kwa bwamba ku Thailand mu mbali shafulilako. Mu mishi ya ku Thailand, abashimbe baume abaipeelesha ku fya mapepo balimwenamo mu ndalama isho abana bapatikishiwa ukwingila muli bucilende baleta ku bwikashi.”
Cinshi Cingacitwa?
Dokota Julia O’Connell Davidson, uwa ku Leicester University ku United Kingdom, alombele abalekumana ukulandapo pa filanda ababomfya abana mu kwampana kwa bwamba mu kulungamika incitilo yabo. Aba abacenda ilingi line bakomaila pa kubulwa bumusangwela na bucisenene ku bana, ukulondolola ukuti umwana alikowela kale no kukantaikwa. Ababomfya abana mu kwampana kwa bwamba bambi mu nshila yanyonganikwa kabili iya bufi batunga ukuti incitilo yabo tayakafumemo ububi ubuli bonse kabili batila umwana alimwenenemo.
Ibumba lyalelanda pa kutandala kwa kufwaya ukwampana kwa bwamba lyatubulwile ukucincintila ici cibelesho ukupitila mu filesambilishiwa mu masukulu. Ukulundapo, ifyebo ifilesenuka ukubomfya abana mu kwampana kwa bwamba filingile ukufika ku balendo ukupulinkana ulwendo lwabo lonse—ilyo bashilaima, pa lwendo, na lintu bafika.
Ukukuma ku fya kumfwaninamo fya muno nshiku, ibumba lyatubulwile ukuti ifyalo filingile ukupayanishiwilwa ubutungulushi pa fya kufumyamo ifintu ifyonaula abacaice. Catontonkanishiwe ukwimikako icipani icileimininako ifyalo fyafulilako ku kwampanya imibombele muli ulu lubali. Ibumba limbi lyatubulwile ukuti ifikope fya pa kompyuta ifilangisha ubwamba no kukwata fye ifikope fya bana bali ubwamba fyonse filingile ukuba mulandu ukalamba mu fyalo fyonse, mu kuba no kukanda ukwalondololwa mu mafunde.
Cinshi cintu abafyashi bengacita? Ibumba lyalelanda pa mulimo wa fya kusabankanishishamo amalyashi lyatubulwile ukuti abafyashi bafwile ukupokelela icishingamo ca kucingilila abana babo. Lyalondolwele ukuti: “Abafyashi tabafwile fye ukutungulula abana ilyo balekula ku kupokelela ifilesabankanishiwa lelo balingile ukupayanya ifyebo fyalundwako, ubulondoloshi ne fyebo fyalekanalekana ku kunenunako ukwambukila kwa fya kusabankanishishamo amalyashi no kwaafwa umwana ukukula mu kuba no mucetekanya.”
Programu wa pa TV ya mu Sweden ilyo alelanda pa lwa kukumana akomaile pa kukabila kwa kuti abafyashi balesopa bwino abana babo no kubeshibisha amasanso. Nangu cibe fyo, yapandile amano ati: “Te kusoka fye abana pa lwa ‘abakoloci bakowela,’ pantu muli iyo nshila abana bakulatiina fye abaume ba cikoloci, aba busanku, ilintu umuntu wingacita icintu ca musango yo kuti pambi afwele fye yuniformu umusuma nelyo suti wa busaka. Muli fyo, basokeni pa lwa bantu abashaishibikwa abalangisha ukubatemwisha.” Kwena, abana balekabilwa ukusokwa—no kucincishiwa ukusoselela ku balashi—pa lwa muntu uuli onse uulebekataula mu nshila yalubana, ukusanshako fye na bantu baishiba.
Ukupikulula fye Kweka
Ico abalekumana mu Stockholm bashatubulwile ni nshila ya kucimfishamo ifilenga ukubomfya abana mu kwampana kwa bwamba. Ifi filesanshamo imibele isuma iilebotelela lubilo lubilo mu ncende fye shonse; akaso kaingilishiwako no lunkumbwa lwa fya ku mubili; ukubulwa umucinshi ku mafunde yapangilwa ukucingilila abantu ku lufyengo; imisuula yaingilishiwako ku butuntulu, ubucindami, no bumi bwa bambi; ukubongoloka kwa mitantikile ya lupwa; ukwanana kwa bupiina pa mulandu wa kufulisha kwa bantu, ukubulwe ncito, ukukuukila ku matauni, no kukuuka kwa bantu ukuya ku ncende shimbi; umusoobolola ku balendo ne mbutushi; ukufulisha kwa miti ikola na makwebo yaingilishiwako aya iyi ine miti; ne mimwene, ifibelesho, ne fishilano fya mipepele ifyapaasuka.
Nangu cingati ukubomfya abana mu kwampana kwa bwamba lyaba lyashi lya kutulumusha, ububifi bwa musango yo tabusungusha ababelenga Baibolo mu kusakamanishisha. Mulandu nshi? Pantu tuleikala nomba mu cintu Baibolo ita “inshiku sha kulekelesha” kabili, ukulingana ne Cebo ca kwa Lesa, tuli mu “nshita ishayafya.” (2 Timote 3:1-5, 13) E co bushe kuti kwabako umulandu wa kupapila icilengele imibele ukulundulukila ku kubipo kucila?
Nangu cibe fyo, Baibolo ilondolola ukupikulula kweka fye ku mafya yashaikulila aya muno calo—ukusangulula kwa mupwilapo kuli Lesa Wa maka yonse. Mu kwangufyanya akalangisha amaka yakwe no kufumyapo bonse pe sonde abashikonka ifishinte fyakwe ifyalungama pamo pene na mafunde: “Abatambalala bakekala mu calo, na ba mpomfu bakashalamo; Lelo ababifi bakaputulwa mu calo.”—Amapinda 2:21, 22; 2 Abena Tesalonika 1:6-9.
“Abakaputulwa” bakasanshamo bonse abalenga abana ukuba bacilende na bantu babotelela abacenda abana. Icebo ca kwa Lesa cilondolola ukuti: “Nangu ba bulalelale . . . nangu bacende, nangu ababembuka na baume banabo [nelyo na bakalume] . . . tabakapyane ubufumu bwa kwa Lesa.” (1 Abena Korinti 6:9, 10) Cilundako kuti “abaselausha . . . na ba bulalelale” bali no kufwa “imfwa ya cibili”—ubonaushi bwa ciyayaya.—Ukusokolola 21:8.
Lesa ali no kusangulule sonde no kuletamo imicitile ipya kabili iyabamo ubulungi, “imyulu ipya ne calo cipya.” (2 Petro 3:13) Lyene, muli cilya calo cipya ico Lesa akaletako, abantu babotelela, abapaasuka tabakatale na kabili abaliila aba kaele amasuku pa mutwe. Kabili aba kaele tabakatale abatiinishiwa na kabili, pantu “tapakabe na wa kututumya.”—Mika 4:4.
[Amashiwi pe bula 28]
“Umusoka wakalukisha, uwacilishapo kubipa kabili uwabesha uwa kuselausha.”—cilolo mukalamba uwa ku Sweden
[Amashiwi pe bula 29]
“Cila mulungu, amamilioni 10 ukufika ku mamilioni 12 aya baume balaya kuli bacilende abacaice.”—The Economist, London
[Amashiwi pe bula 30]
Ukutandala kwa kufwaya ukwampana kwa bwamba ni cimo ica fintu fikalamba ifilenga bucilende bwa bana mu fyalo ifipiina
[Akabokoshi pe bula 29]
Ukutandala kwa Kufwaya Ukwampana kwa Bwamba—Mulandu Nshi?
(Imilandu imo iilenga abatandashi bafuma ku fyalo fimbi ukuibimba mu kwampana kwa bwamba na baice)
(1) Pa mulandu wa kuti umutandashi teshibikwa, ici cimulenga ukukwatisha ubuntungwa ukucila buntu akwata ku mwabo
(2) Pa mulandu wa kukanaumfwikisha ululimi lwa cikaya, abatandashi mu kwanguka kuti balufiwa no kutontonkanya ukuti ukulipila indalama pa kwampana kwa bwamba no wacaice kwalisuminishiwa nelyo ukuti ni nshila ya kwafwilamo abana banono ukutalushako ubupiina
(3) Imibele ya mutima iya musoobololo wa mushobo ilenga abatandashi ukucenda bambi abo balemona ukuti nababacila
(4) Abatandashi balayumfwa abakankaala lintu bamona ukuti indalama shifwaikwa pa kwampana kwa bwamba mu fyalo ifipiina shinono fye
[Akabokoshi pe bula 31]
Ifikulile ubu Bwafya mwi Sonde Lyonse
(Ifyakonkapo fili kutunganya kwa balashi ba buteko no tubungwe twalekanalekana)
Ku Brazil: Abana banono abali bacilende mupepi na 250,000
Ku Canada: Amakana na makana aya bakashana abapungwe balesangulwa bacilende ku mabumba ya bukwebo bwa bacilende
Ku China: Abana abasangulwa bacilende ukufuma pali 200,000 ukufika kuli 500,000. Mu myaka ya nomba line mupepi na bakashana abena China 5,000 balibelelekwa ukwabuka umupaka no kushitishiwa ukuba bacilende mu Myanmar
Ku Colombia: Impendwa ya bana banono abacendwa mu misolo ya mu Bogotá yalifushiwa ukufika ku miku isano mu myaka yalekeleshako 7
Ku Bulaya bwa ku Kabanga: Abana baba mu misolo 100,000. Abengi balatwalwa mu fikuulwa fya bacilende ku Bulaya bwa ku Masamba
Ku India: Abana banono 400,000 balibimbwa mu bukwebo bwa bucilende
Ku Mozambique: Ifipani fipeelo bwafwilisho fyapeele abashilika ba kubakilila umutende aba United Nations umulandu wa kucenda abana
Ku Myanmar: Abakashana na banakashi 10,000 balatwalwa ku fikuulwa fya bacilende mu Thailand cila mwaka
Ku Philippines: Abana banono 40,000 e babimbwamo
Ku Sri Lanka: Abana banono 10,000 aba myaka 6 ukufika pa 14 baba mu fikuulwa fya bacilende e lyo 5,000 aba myaka 10 ukufika ku 18 balaibombela abene mu fifulo fikalako abatandashi
Ku Taiwan: Abana banono 30,000 e babimbwamo
Ku Thailand: Abana banono 300,000 e babimbwamo
Ku United States: Abalashi bashintililwapo batila abana banono ukucila pali 100,000 balibimbwamo