Ubwafya Buli fye Isonde Lyonse

UKWIPAYA cipipya wa bana ba mu misebo mu Brazil kuli ca kumwenako na cimbi ica fintu abana bashifwaikwa bengacenwa inshita iili yonse. Amalyashi ukufuma kuli cilya calo yatila abana abengi nga nshi balepaiwa cila mwaka.

Kwaliba ukusansa abana ukwa bukatu mu Dunblane, ku Scotland na ku Wolverhampton, ku England na mu misumba imbi iikalamba. Ku ca kumwenako, elenganyeni ifyaculile Maria umwina Angola uwa myaka ya bukulu 12 uwaiketwe kama kabili alimite. Pa numa ya ico alipatikishiwe ukwenda intamfu ya bakilomita 320, icafuminemo ukuti apaape umwana uushilakumanya imyeshi. Aka kanya kalifwile pa numa ya milungu fye ibili. Maria na o alifwile ilyo papitile umulungu umo ku kulwala na ku nsala.

Mu 1992, ilyashi lya United Nations Children’s Fund (UNICEF) lyasosele ukuti “‘ukulwisha abana’ e cintu citendeke mu mwanda wa myaka uwalenga 20.” Ukulingana ne llyashi ilya ba UNICEF ilya mu 1996 lyalondolwele ukuti bamo batila ‘inkulo sha balwani ba bana, e kuti abana ba balwani, shifwile ukukufiwa.’ Uulanda pa fya mapolitiki alondolwele ati: “Pa kupwisha bakwindi abakulu, mufwile ukwipaya bakwindi abana.”

Mu myaka fye 10 iya nomba line, abana baipaiwa mu bukatu bafika ku mamilioni yabili. Bambi amamilioni yane balilemanikwe, ukupofula, nelyo ukonaulwa bongobongo ku tupata, ukwesha ukwikala abomi capamo na bambi abengi nga nshi abashakwata ukwa kwikala pa mulandu wa nkondo. Te ca kupapa kanshi ukuti ilyashi limo lyakwete umutwe wa kuti: “Ifimonwa fya Kutiinya Ifya Fintu Inkondo Icita Ubukatu ku Bana.”

Ubu bukatu bucitwa pa bana bonaula abantunse, ubushinino bwa kuti abana bali mu bwafya, te mu fyalo fye fimo fimo lelo mwi sonde lyonse. Kabili abana abengi abacendwa balifutukwa no kufutukwa.

Ukufutukwa ku Bantu Bacetekele

Ukufutuka umwana kuti kwasha ifibukisho fyabipisha maka maka nga ca kuti uwacite fi mufyashi, cibusa, nelyo kafundisha. Ubwingi bwa bana bacendwa no kusungwa buluku buluku ku bafyashi kuti bwamonwa ku bantu ubwingi abatumine amafoni ku programu wa pa mulabasa uwatungulwilwe na Oprah Winfrey uwa ku United States uwitwa “Scared Silent: Exposing and Ending Child Abuse.” (Abaikala Umutalalila mu Mwenso: Ukusansalika no Kupwisha Ukucenda Abana) Kangalila wa uyu programu Arnold Shapiro ayambwilwe muli magazini uwa Children Today ukuti atile: “Abengi abaletuma amafoni bali bana banono, abali no mwenso, abalefwaya ukubapusushako ku kukalipwa kwa kupumwa no kucendwa.”

Uyu programu alyafwile nga nshi mu kwishibisha abantu ukuti abacenda abana te bamukukulu fye abalulumba. Shapiro asondwelele ukuti na kuba “ukupuma ukwingi no kucenda kucitwa na bafyashi na balupwa bapalamisha.” Ukusapika kumbi kushininkishe uku kusanga kabili na ko kulangilile fyo ifibusa fya lupwa ifyacetekelwa kuti fyalibelesesha kabela umwana no lupwa pa kuti ku ntanshi fingesacenda umwana. Ukufutuka kwa kutulumusha nga nshi kwaba kulaalana kwa pa lupwa.

Icintiinya na cimbi ku bana mwi sonde lyonse caba kucendwa kuli balya batemwa ukucenda abana. Magazini wa Trends & Issues in Crime and Criminal Justice alondolola ukuti: “Ukucenda abana kubimbamo ifintu ifibi ngo kwikata umwana kama, ubuulungani ne milandu ya kulangisha ifikope fya bana abali ubwamba.”

Amalyashi ya kutulumusha aya bacenda abana yaleumfwika mwi sonde lyonse. (Moneni umukululo pe bula 7.) Abacendwa ni bakalume na bakashana. Balabelelekwa ku finangwa fya bantu, balacendwa kabili ukubatiinya nelyo ukubapeela ifingi ku kubakoselesha ukwikalilila mu “kalabu.” Abapanga ukucite fi fintu fye shiku bantu bacindikwa mu bwikashi kabili inshita shimo na bakapokola baleshiba icilecitika no kubacingilila balabacingilila na kwi funde.

Ukucenda abana kuli bashimapepo na ko kuleimye ntulubundi. Amalyashi mwi sonde lyonse yalangilile fyo ukucenda abana kuli bashimapepo kufulile, kabili inshita shimo kucitilwa mwi shina lya kwa Lesa. Ku ca kumwenako, shimapepo wa ku Anglican uwasangilwe no mulandu wa kucenda uwa myaka 10 amwebele ukuti “Lesa alelandila ukupitila muli wene [e kuti shimapepo], no kuti icili conse acita nelyo icacita [uyo kalume] Lesa alicitemenwe na muli fyo cali fye bwino.”

Mu Australia, ilyashi lyalelanda pa fyaba mu citabo ca kuti The Battle and the Backlash: The Child Sexual Abuse War calanda pa lwa kucenda abana kuli bashimapepo na bambi abacetekelwa. Casosele ukuti cimoneke fyo utubungwe twabimbwamo twayangwa sana ku kucefyako ukonaulwa kwe shina lya tuko no kuicingilila mu cifulo ca kucingilila abana.

Ififumamo Ifyabipa

Umwana acetekela umuntu umupwilapo. E co nga ca kuti afutukwa, cilonaula umuntontonkanya wa mwana icine cine. Ulupapulo lwa kuti Child Abuse & Neglect lutila: “Abantu ne fifulo ifyo kale ifyalemonwa nge fyacingililwa nelyo ifya kwafwilisha nomba fimonwa nge fya busanso no kutiinya. Umwana nomba amone fyo icili conse kuti camucitikila kabili tapali uwingalesha ifintu fimo.”

Pa mulandu wa uko kucenda, kabili ukwingi kwacitika pa myaka iingi, abana bamo balakwata amafya mu kwikala na bantu bambi kabili no kulwala umuntontonkanya nga bakula. Uku kubafutuka kulonaula abana nga nshi pantu umwana balamushukila pantu fye munono. Nalyo line abana abengi abacendwa tabasosa—e cilenga abacenda abengi ukuicetekela nga nshi.

Mu myaka ya nomba line, ubushinino bwa kucenda abana mwi sonde lyonse bulefulilako, ilelo ubo bushinino nabufulisha ica kuti tabwingakaanwa nelyo ukusuulwako. Lelo abengi balasumine fyo ukufumyapo ukucenda abana ni ncito yakaakata. E co kulaba ifipusho nge fi: Bushe cine cine kuli uwingacingilila abana besu? Ni shani fintu fwe bafyashi twingacingilila ubupyani Lesa atupa no kusakamana abana banono abengasanswa inshita iili yonse? Ni kwi abafyashi bengasanga ubwafwilisho?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

Ukulonsha Incitatubi pa Intaneti

Imyeshi inono iyapitapo, mu kulonsha kumo ukwakulisha ukwa pa Intaneti ukwa kwesha ukwikata abacenda abana, bakapokola mu fyalo 12 bapikite mu mayanda ya bo baletunganya 100. Ukufuma fye ku kabungwe kamo aka bacenda abana aka ku United State, basangile ifikope 100,000 ifya bana banono abali ubwamba.

Tifitifi wa ku Britain uwaangalile uku kulonsha kwa pa Intaneti ukwa myeshi isano atile: “Ifikope fyasangilwe kuti fyaselausha umuntu mutuntulu uuli onse.” Fyali fya bakalume na bakashana, bamo aba myaka ibili iya bukulu. Bakapokola ba ku Belgium batile ifikope fya pa Intaneti “e fikope fyabipisha ifya bana banono abali ubwamba. . . . Calibipisha ica kuti abantu batendeke ukucenda abana babo pa kuti icikope cabo cicile fyonse fine.” Umwaume umo asungile ifikope aikopele ilyo alelaala no mwipwa wakwe mu mupatikisha no kufibika pa kompyuta wakwe.

Pa baiketwe pali na bakafundisha, basayantisti, uusambilila ifye funde, uusambilila ifya budokota, umukalamba wa bashikautu, umubomfi wa fya ndalama, na profesa wa pa yuniversiti.

[Icikope pe bula 6]

Akapata kalemanike ukuboko kwa kulyo ukwa uyu kalume

[Abatusuminishe]

Icikope ca UN/DPI icakopelwe na Armineh Johannes

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 7]

Icikope ca ba ILO/J. Maillard