Cinshi Ulupato Lukulile fi?

KU ULEMBA LOLENI! MU GERMANY

“CINSHI”—lishiwi ilipi, lelo ilikabila icasuko. Ku ca kumwenako, ici cipusho calekabila ukwasukwa lintu calembelwe pa kalipepala kakakiilwe ku maluba na ku filubi fya baice ifyabikilwe mupepi ne sukulu mu Dunblane, Scotland, mu March 1996. Inshiku fye ishinono mu kubangilila, umwaume aingile mu kati ke sukulu no kupika abana 16 ukusanshako na kafundisha wabo ukubapikila imfwila. Alicenene na bambi abengi e pa kuipaya na o. Ukwabulo kutwishika, icalengele cali lupato—aliipatile, alipatile bambi, no kupata ubwikashi bonse mu cinkumbawile. Abafyashi bafwililwe ne fibusa na mamilioni ya bantu ukushinguluke calo balepushako icipusho cimo cine ukuti, ‘Cinshi? Nga cinshi abana ba kaele bafwila muli iyi nshila?’

Mufwile mwalimona ukuti mwi sonde mwalisula ulupato pa fya cabe cabe fye, ulwa kuti tamwaishiba no ko lwafuma. Na kuba, pa milandu yalekanalekana, napamo mwaliculako ku lupato. Na imwe limbi mwalipushapo amuti, ‘Cinshi?’—ukucila fye na pa muku umo.

Ulupato Ulusuma no Lubi

“Ulupato” lulondololwa ukuti “bulwani bwakulisha no kutalukako.” Kwena, caliba fye bwino ukuba no “bulwani bwakulisha no kutalukako” ku fintu fya busanso nelyo ifingonaula ifibusa. Nga ca kuti bonse baali no yu musango wa lupato, mu cine cine icalo kuti cawama ukwikalamo. Ku ca bulanda, nangu cibe fyo, abantunse bashapwililika batemwa ukupata ifyalubana pa milandu yalubana.

Ulupato lwabipa lwashimpwa pa kupingwila libela, ubumbuulu, nelyo ukukanaebwa bwino kabili ilingi line icilenga “mwenso, icipyu, nelyo ukukalifiwa,” e fisosa ubulondoloshi bumo. Apantu tapaba umulandu wine wine, ulu lupato taluletako ifisuma kabili libili libili lwimyako icipusho ca kuti, ‘Cinshi?’

Ifwe bonse twalishiba abantu ababa ne mibele nelyo ifibelesho ifitukalifya limo limo kabili abo tusanga ukube cayafya ukumfwana na bo. Lelo ukukalifiwa no kufwaisha ukucena abantu fintu fibili ifyapusana. Kanshi kuti catwafya ukumfwikisha umulandu umuntu engapatila amabumba ya bantu bonse fye, ilingi line abantu abo ashaishiba no kwishiba. Limbi kuti bapusana nankwe mu fya mapolitiki, nangu bapepa kumbi, nelyo baba mu mushobo umbi, lelo bushe uyo e mulandu wa kubapatila?

Nalyo line, ulupato lwa musango yo e ko lwaba! Mu Rwanda ulupato lwalengele abaHutu na baTutsi ukwipayane cibi mu 1994, ukulenga kalemba wa lyashi umo ukwipusho kuti: “Ni shani fintu ulupato lwakule fi lwaiswile mu calo cacepesha nge ci?” Ku Middle East, ulupato e lwalenga ukusansa kwa tupondo pa kati ka baAlabu na bena Israel abapimpila amapolitiki. Ku Bulaya ulupato lwalengele ukuti iyali Yugoslavia ipasangane. Ukulingana ne lyashi limo ilyalembelwe mu nyunshipepala, mu United States mweka “amabumba yaluminisha ulupato mupepi na 250” yalekubanya imfundo sha kulwishe mishobo imbi. Cinshi ulupato lukulile fi? Nga cinshi kanshi?

Ulupato lulashikama nga nshi ica kuti nangu lintu ukukansana kwaletelweko kwapwishishiwa, lwena lulashala. E mulandu wine kwabelako ubwafya mu kusungilila umutende no kuleka inkondo mu fyalo mulwikwa inkondo libili libili kabili umwafulisha utupondo. E mulandu wine icipangano ca mutende ico basainishenye ku kupwa kwa 1995 mu Paris icalelondolola ukuti umusumba wa Sarajevo ube fye umo ukutungululwa na Bosnia kabili Herzegovina wa bena Croatia cishabombele. Abena Serbia abengi abaleikala kulya batendeke ukufuma mu musumba ne mishi yashingulukako pa mulandu wa kutiina icilandushi. Pa numa ya kushimiko kuti abantu balesampa no koce fikuulwa balefumamo, magazini wa Time asondwelele ukuti: “Sarajevo nabamwikatanya; lelo abantu bekalamo bena tababekatenye.”

Nga ca kuti abantu bapatana baikalako mu mutende ninshi uyo mutende wa cimbepa fye, ukupala fye indalama sha cimbepa. Ukwabula icintu cine cine ica kuutungilila, kuti wapasangana pa tumilandu fye utunono. Pali lelo ulupato nalukula mu calo nomba ukutemwa kwena te sana. Cinshi?

[Amashiwi pe bula 4]

Ulupato lwabipa lwashimpwa pa kupingwila libela, ubumbuulu, nelyo ukukanaebwa bwino