Bushe Ulupato Lukatala Alupwa?

NGA ca kuti walitambako ku malyashi ya pa televisioni, ufwile walishiba pa lwa lupato. Ulupato e cishinte caba ku numa ya kwipayaululwa uko mupepi na cila bushiku kumoneka ukusha umulonshi wa kuko. Ukufuma ku Belfast ukufika ku Bosnia, ukufuma ku Jerusalem ukufika ku Johannesburg, bansangwapo bashama balepaiwa.

Ilingi line ifinakabupalu tafishibikwa ku babasansa. “Umusoka” wabo uba fye wa kuti nakalimo baba ku “lubali lumbi ulwa kulwishanya.” Mu kupusana kwa kutulumusha, imfwa sha musango yo kuti pambi shaba kukandwa ku buluku bwacitilwe ku numa nelyo umusango umo uwa ‘kwipayaululwa kwa kufwaya ukulofya umukowa umo.’ Ulukaakala lwabwekeshiwapo ululi lonse ulucitwa lubomba ku kuputilisha ulupato pa kati ka mabumba yapatana.

Ulu lupato lwatwalilila ulwa kutulumusha lulemoneka ukwingilishiwako. Ukuumana kwa mu lupwa kulecitika pa kati ka mitundu, imishobo, na mabumba ya mikowa nelyo imipepele. Bushe ulupato lukatala alunukulwa? Ku kwasuka ico cipusho, tulekabila ukwishiba icilenga ulupato, apantu tatufyalwa na lo.

Ukubyala Imbuto sha Lupato

Umukashana wacaice uwa ku Bosnia, Zlata Filipovic, ukufuma ku Sarajevo, talati asambilile ukupata. Mu katabo kakwe aka kulembamo ifya kwibukisha alemba busaka busaka pa lwa lukaakala lwa mikowa ati: “Lyonse ndepusha ukuti Mulandu nshi? Lwa nshi? Ni ani ashingamwa? Ndepusha lelo takwaba casuko. . . . Pa bakashana banandi, pa fibusa fyesu, mu lupwa lwesu, kwaliba abena Serbia na bena Croatia na baShilamu. . . . Tubishanya na basuma, te babi iyo. Kabili paliba abasuma pa kati ka bena Serbia na bena Croatia na baShilamu, nge fyo kwabako fye na babi.”

Pa lubali lumbi, abakalamba abengi batontonkanya mu kupusanako. Basumina ukuti balikwata imilandu iingi iya kukwatila ulupato. Milandu nshi iyo ine?

Ulufyengo. Nakalimo ifilenga ulupato ifikalamba lufyengo no lumanimani. Nga fintu Baibolo isosa, “ulumanimani lulengo wa mano ukubo watumpa.” (Lukala Milandu 7:7) Lintu abantu balulunkanishiwa nelyo ukusungwa mu bunkalwe, cintu caanguka ukulundulula ulupato ukulola ku babacito lumanimani. Kabili nangu fye pambi cingaba icabulwamo amano, nelyo “ubushilu,” ilingi line ulupato lulungikwa kwi bumba lyonse.

Ilintu ulufyengo, ulwa cine cine nelyo ulwa kwelenganya fye, pambi e lwingaba e ca kulenga cikalamba ica lupato, te lweka fye lwabako. Cimbi ni mpatila.

Impatila. Ilingi line impatila ituntuka ku bumbulu ukulosha kwi bumba limo ilya mukowa nelyo uluko. Pa mulandu wa maŋumfuŋumfu, ubulwani bwa cishilano, nelyo ica kukumanya cimo icabipa mu kuba no muntu umo nelyo babili, bamo kuti balangisha imimwene yapusanako ku mushobo onse nelyo uluko. Nga ca kuti fye impatila yalimbe mishila, kuti yapofwisha abantu ku cine. “Twalipata abantu bamo pa mulandu wa kuti tatwabeshiba; kabili tatwakabeshibe pantu twalibapata,” e fyalondolwele kalemba umuNgeleshi Charles Caleb Colton.

Pa lubali lumbi, bapolitishani na bakalemba ba lyashi lya kale, kuti pambi ku mufulo balundulule mpatila pa mulandu wa bupolitiki nelyo buluko. Hitler aali e ca kumwenako cikalamba. Georg, uwali kale icilundwa ca kabungwe ka Hitler Youth, atila: “Ukukubanya kwa ciNazi intanshi kwatusambilishe ukupata abaYuda, lyene abena Russia, kabili mu kukonkapo ‘abalwani ba buteko bwa Reich’ bonse. Pamo ngo mupungwe, nasumine ico naebelwe. Pa numa, naishileishiba ukuti nalitumpaikwe.” Nga fintu cali mu Nazi wa ku Germany kabili na kumbi, impatila ya mushobo nelyo iya mukowa yalipeelwe nsambu ku kutungilila buluko, intulo na imbi iya lupato.

Buluko, akapaatulula ka mutundu, na kapaatulula ka mushobo. Mu citabo cakwe The Cultivation of Hatred, kalemba wa lyashi lya kale Peter Gay alondolola icacitike pa kutendeka kwa nkondo ya calo iya kubalilapo ati: “Mu bulwi bwa mabumba ya kulwishanya buluko bwabele ubwakosa ukucila amabumba yonse yambi. Ukutemwa kwa umo ukwa calo cakwe no lupato ku balwani ba ciko kwashinine ukuba e tontonkanyo lyakulisha ku lupato lwa mutatakuya ulwa mu mwanda wa myaka uwalenga ikumi limo na pabula.” Ukuyumfwa kwa buluko ukwa bena Germany kwashikile ulwimbo lwa bulwi ulwaishibikwe nga “Icimbo ca Lupato.” Gay alondolola abalundulwile ulupato mu Britain na France, ifyo bamumungile amalyashi pa lwa bashilika ba ku Germany ukuti baleikata abanakashi no kubacita ubucende bwa kwikata kama no kwipayaula utucece. Siegfried Sassoon, umushilika wa ku England, alondolola itontonkanya lya kukubanya kwa nkondo ya mu Britain ati: “Cilemoneka ukuti, umuntu abumbilwe ku kulofya abena Germany.”

Ukupala buluko, ukuininikisha kwacilamo ukwe bumba limo ilya mukowa nelyo umushobo kuti kwaafwilisha ukulundulula ulupato ku mabumba yambi aya mikowa ne mishobo. Akapaatulula ka mutundu katwalilila ukuluminisha ulukaakala mu fyalo ifingi ifya mu Africa ilintu akapaatulula ka mushobo kacili kapama Amasamba ya ku Bulaya na North America. Ica kusangwilako amalekano na cimbi ico cingabombela pamo na buluko caba mipepele.

Imipepele. Ukukansana kwabipisha ukwingi ukwa mu calo kwakwatamo imibele yakosa iya mipepele. Ku Northern Ireland, Middle East, no kuli konse kumbi, abantu balapatwa pa mulandu wa ko bapepa. Ukucila pa myanda ya myaka ibili iyapitapo, kalemba wa lyashi umuNgeleshi Jonathan Swift alembele ukuti: “Twalikwata imipepele yakumanina ku kutulenga aba lupato, lelo tayaba iyakumanina ku kutulenga abatemwana.”

Mu 1933, Hitler aishibishe shikofu wa ku Osnabrück ati: ‘Ukulosha ku baYuda, ncili ndetwalilila fye ne cishinte cimo cine ico Icalici lya Katolika lyabomfya pa myaka 1,500.’ Ukwipayaulula kwakwe ukwa ku mufulo ukwaisulamo ulupato takwasenwikwe ku ntungulushi ishingi isha mipepele mu Germany. Paul Johnson, mu citabo cakwe A History of Christianity, alemba ukuti “Icalici lyatamfishe baKatolika abalondolwele mu fya cishale fyabo ukuti bafwaile ukocewa . . . lelo talyababindile ukubombela mu nkambi sha kucushiwilwamo nelyo isha kwipailwamo.”

Intungulushi shimo isha mipepele shafiko kutali mu kutekelesha ulupato—shalishisha ulupato. Mu 1936, pa kutendeka kwine kwa Nkondo ya Bana calo iya bena Spain, Papa Pius XI asenwike abaletungilila imitekele ya Ripabuliki ‘nga bapatile Lesa mu cine cine mu nshila ya busatana’—nangu cingatila kwaliko bashimapepo ba ciKatolika ku lubali lwa Ripabuliki. Mu kupalako, Kardinala Gomá, shikofu mukalamba uwa ku Spain mu kati ka nkondo ya bana calo, atungile ukuti ‘icibote cali no kubako fye ukupitila mu kulwisha kwa kubomfye fyanso.’

Ulupato lwa mipepele tapaba apo lumoneka ukuti lukabala alutontoloka. Mu 1992 magazini wa Human Rights Without Frontiers asenwike inshila intu abalashi be Calici lya Greek Orthodox baleluminisha ulupato ukulwisha Inte sha kwa Yehova. Magazini aloseshe, pa kati ka fya kumwenako fimo ifingi, ku mulandu wa kwa shimapepo wa Greek Orthodox uwalwishishe mu cilye Inte shibili isha myaka fye 14. Mulandu nshi wapeelwe? Abapeele umulandu wa ‘kwesha ukumwalula ukufuma ku mipepele yakwe.’

Ifya Kufumamo fya Lupato

Mu kusaalala kwa calo, imbuto sha lupato shilebyalwa no kutapililwa ukupitila mu lufyengo, impatila, buluko, ne mipepele. Ifya kufumamo fishingasengaukwa fyaba icipyu, ukukaluka, inkondo, no bonaushi. Ubulondoloshi bwa Baibolo pali 1 Yohane 3:15 butwaafwa ukumona ubucindami bwa ici ukuti: “Onse uwapata munyina ni ntalamisoka.” Mu cine cine, uko ulupato lutemfuma, umutende—nga wingabako—untu wabulo kucingililwa.

Elie Wiesel, uwanonkele icilambu ca Nobel kabili kapusunsuka wa Kayofi, alemba ati: “Icishingamo ca kwa kapusunsuka kwikalilo bunte ku cacitike . . . Ulingile ukusoka abantu ukuti ifi fintu kuti fyacitika, ukuti ububifi kuti bwalekelelwako. Ulupato lwa mushobo, ulukaakala, ukupepo tulubi—ficili filatemfuma.” Ilyashi lya kale ilya mu mwanda wa myaka uwalenga 20 lipayanya ubushinino bwa kuti ulupato te mulilo uwingashima.

Bushe ulupato lukatala alunukulwa ukufuma mu mitima ya bantu? Bushe ulupato lyonse lwaba ulwa konaula, nelyo bushe kwalibako ulubali lwawamapo? Natumone.