Ku Mabe ya Bana

Chira Hongladarom, dairekita wa kabungwe ka Human Resources Institute aka ku Thailand atile: “Abana nomba balebomfiwa mu kupanga ifipe na mu bulimi, balemonwa nge fipe fya kupangilamo indalama mu cifulo ca kumonwa nge miti ikula.”

ILYO mukashitila umwana wenu icilubi na kabili, mukebukishe ukuti napamo capangilwe ku bana banono ku cifulo ca pa kati ka kapinda ka ku kulyo na kabanga aka Asia. Ilyo umwana wenu akalaangasha umupila wa ku makasa na kabili, mukatontonkanye pa cishinka ca kuti napamo uwalebila uyu mupila ali mukashana wa myaka itatu, uo pamo na banyina ne nkashi shakwe shine bapoka amasenti 75 cila bushiku. Ilyo mukashita kapeti, mukatontonkanye ukuti napamo yabililwe kuli bakalume ba myaka 6 ababomba amaawala ayengi cila bushiku mu mibele yabipisha nga nshi.

Bushe ukucita abana ubusha kwaanana shani? Cinshi kulecita ku bana? Cinshi cingacitwa pa kukalulula ubu bwafya?

Ifyo ubu Bwafya Bwaanana

Ukulingana na kabungwe ka International Labor Organization (ILO), impendwa ya bana baingila incito abakwata imyaka pa kati ka 5 na 14 mu fyalo ifipiina itunganishiwa ukuba amamilioni 250.a Citunganishiwa ukuti amapesenti 61 aya bene baba mu Asia, amapesenti 32 mu Afrika, na mapesenti 7 ku Latin Amerika. Na mu fyalo fyatumpuluka mu fya kupangapanga mwaliba ukucita abana ubusha.

Ku kapinda ka ku kulyo aka ku Bulaya, abana abengi balabomba, pamo nga mu bulimi, na mu tumilimo tunono. Pali ndakai, ukucita abana ubusha nakufula ku Eastern na Central Europe pa numa ya kufuma ku cikomyunizimu no kwalukila ku cikapitolizimu. Mu United States, impendwa yaishibikwa iya bana babomba mu mibele yabipa yaba amamilioni 5.5, lelo iyi mpendwa tailesanshamo abana abengi abashilakumanisha imyaka 12 abaingila incito ukwabula ukukonka ifunde ababomba mu mibele yabipa kabili nga babomfi abalebeshi nelyo aba pa nshita imo mu mwaka pa mafarmu yakalamba. Mulandu nshi iyi minshipendwa ya bana banono bengilila incito?

Ifilenga Ukucita Abana Ubusha

Ubupiina. Ulupapulo lwa The State of the World’s Children 1997 lwatile: “Icilelenga sana abana ukwingila incito ya kunasha kabili iingabepaisha bupiina. Ku ndupwa ishipiina, indalama shinono isho umwana abapeela lintu afola nelyo imilimo abomba pa ng’anda ku kuleka abafyashi bakwe baleya ku ncito kuti fyabapusushako ku nsala.” Ilingi, abafyashi ba bana baba mu sha ncito tababomba nelyo tabakwata incito yalondoloka. Balafwaisha indalama. Lelo mulandu nshi bengishisha abana babo isha ncito mu cifulo ca bafyashi. Ni pa mulandu wa kuti abana kuti balipilwa ishinono. Pa mulandu wa kuti abana bacumfwila sana kabili tabaafya, abengi balacita ifyo babeba, ukwabula ukulwishanya na babengisha incito. Na pa mulandu wa kuti te lingi abana bengalwisha lintu balebanyanyantila. Na kabili pa mulandu wa kuti tabacitapo cimo lintu babapuma.

Ukukanasoma. Sudhir, kalume wa myaka 11 uwa ku India, ni umo uwa minshipendwa ya bana baleka amasukulu no kutendeka ukubomba. Mulandu nshi? Ayasuka ukuti: “Ku sukulu bakafundisha tabaletusambilisha bwino. Nga twabepusha ukuti batusambilisheko alufabeti, baletupuma. Balelala mu kalasi. . . . Nga tatumfwikishe tabaletulondolwela.” Ku ca bulanda ifyo Sudhir alondolwele pa lwe sukulu fya cine. Mu fyalo ifipiina, ukucefyanyako indalama sha kupoosa pa fintu fibomfiwa no bwikashi nakonaula amasomo. Ukufwailisha kwa kabungwe ka United Nations ukwacitilwe mu 1994 mu fyalo 14 ifipiina sana mwi sonde lyonse kwasokolwele ifishinka fya kupapusha. Ku ca kumwenako, muli hafu wa ifi fyalo amakalasi ya ba gredi 1 yakwata ifipuna fya bali 4 pa bana be sukulu 10. Hafu wa bana be sukulu tabakwata fitabo fya kubelengamo, kabili amakalasi hafu tayakwata apa kulemba bakafundisha. Te ca kupapa ukuti abana abengi abaya ku masukulu ya musango yu balaleka no kuyaingila incito.

Ifishilano. Incito nga ili iyabipisha kabili iyakosa ninshi yakulabombwa ne mikowa inono, abalanda, na bapiina. Pa lwa calo cimo ica ku Asia, akabungwe ka United Nations Children’s Fund katile “kwaliba abatila abantu bamo bafyalilwa ukuteka no kubomba mu maofeshi e lyo icinabwingi bafyalilwa ukubomba umulimo wa kupiba.” Mu fyalo fya ku Bulaya na Amerika ifishili fya cikomyunizimu, iyi mibele yaliseeka. Abantu babako tabengafwaya abana babo ukubomba umulimo ungabepaisha, lelo tabasakamikwa nga ca kuti abacaice ba mushobo umbi, umukowa, nelyo abapiina e balebomba uyu mulimo. Ku ca kumwenako, ku Bulaya bwa ku kapinda ka ku kuso, abana bengila incito ilingi baba ba ku Turkey nelyo ku Afrika; ku United States kuti baba bena Asia nelyo aba ku Latin Amerika. Icilenga sana ukucita abana ubusha caba bwikashi bwa pali ndakai ubwaobelwa mu kufwaya ukushitisha sana. Iminshipendwa bafwaya ukushita ifyanaka umutengo. Abengi tabasakamana nampo nga ifi fintu fipangwa ku minshipendwa ya bana tushaishiba ababomfiwa bubi bubi.

Imisango ya Kucita Abana Ubusha

Bushe ukucita abana ubusha kwaba mu misango nshi? Mu cinkumbawile, abana abengi abaingila incito babomba iya pa ng’anda. Abana ba musango yu bamonwa nga “bana basaalulwa sana mwi sonde lyonse.” Umulimo wa pa ng’anda taulingile ukuba ca busanso lelo ilingi e fyo ciba. Abana abaingila incito ya pa ng’anda balipilwa indalama ishinono nelyo fye ukukanalipilwa. Abapingula amalipilo na maawala balingile ukubomba ni abo babengisha isha ncito. Tababalangisha icitemwiko, tababengisha amasukulu, tabapeelwa inshita ya kukokoloka nelyo ukwangala. Ilingi balapumwa no kucendwa.

Abana bambi abaisanga mu sha ncito bapatikishiwa ukwingila nelyo isha ncito babomba pa kuti abafyashi babo bengabwesha inkongole. Ku South Asia, pamo na mu fifulo fimbi, abana abengi ababa ne myaka 8 nelyo 9 bapeelwa ku bakwata amafakitare nelyo inkombe shabo pa kuti babapeeleko amaloni yanono. Ubusha abana babamo tabucefyako shilya nkongole.

Ni shani pa lwa bukwebo bwa kucenda abana? Citunganishiwa ukuti cila mwaka abakashana ukucila pali milioni umo balabelelekwa mu bukwebo bwa kulaalana. Ilingi bakalume na bo balacendwa. Ukucenwa na malangulushi yafuma mu kucendwa, pamo no kwambula HIV filenga uyu musango wa kucita abana ubusha ukuba uwabipisha. Cilende wa myaka 15 uwa ku Senegal atile: “Twalisaalulwa. Tapali uufwaya ukutwishiba nelyo abantu ukumumona na ifwe.”b

Abana abengi babomba mu maindastri na mu mabala. Abana ba musango yu balacululuka mu mikoti umwingabipila na bakalamba. Abengi balalwala icifuba ca TB, bronchitis ne cifuba ca kufwasa. Abana babomba mu mabala kuti balwala pa mulandu wa miti ya kwipailako utushishi, ukusumwa ku nsoka, na ku tushishi. Bambi balilemaninapo pa kuputula ifisali ku mapanga. Iminshipendwa ya bana bambi babombela mu misebo. Ku ca kumwenako, Shireen uuli ne myaka 10, alishiba ukutolaisha mu fishala. Tabalayapo ku sukulu, lelo alishiba ifya kuilisha. Nga ashitisha imifuko ya pulasitiki iya masenti 30 ukufika ku 50, ninshi kuti alya ica kulya ca kasuba. Nga ca kuti indalama tashikumene ninshi talye. Abana bashakwata mayanda, ilingi abafyuka pa ng’anda pa mulandu wa kucushiwa nelyo ukukanasakamanwa, balacushiwa na kabili mu musebo. Josie umukashana wa myaka 10 uushitisha amaswiti mu misebo ya mu musumba wa mu Asia asosa ukuti: “Cila bushiku ndapepa ukuti nikumanya abantu babipa.”

Abana Tabakula Bwino

Pa mulandu wa iyi misango ya kucita abana ubusha, iminshipendwa ya bana balabikwa mu busanso. Ubu busanso kuti bwafuma mu musango wa ncito babomba nelyo imibele babombelamo. Abana na babomfi bambi abacaice ilingi balacenwa sana ukucila abakalamba. Ici caba pa mulandu wa kuti umubili wa mwaice walipusana no wa mukalamba. Umongololo wakwe ulonaika bwangu ku milimo yakosa. Na kabili abana balacula sana ukucila abakalamba lintu basansalikwa ku fya miti miti nelyo ku myengelele yoca. Na kabili, abana tabalinga ukubomba amaawala ayengi aya mulimo uwakosa kabili ilingi babomba umulimo umo wine. Te lingi bebukila pa lwa masanso, nelyo ukwishiba ifingi pa lwa fya kuicingilila.

Ififuma mu kucita abana ubusha ifyambukila imikulile ya mwana na fyo fyalibipisha. Abana ba musango yu tabapeelwa icitemwiko. Impumo, ukusaalulwa, ukukandwa ukupitila mu kukanabapeela ica kulya, no kucendwa fyaliseeka sana. Ukulingana no kufwailisha kumo, mupepi na hafu wa bana baba mu sha ncito amamilioni 250 balileka isukulu. Na kabili, calisangwa ukuti abana babomba amaawala ayengi tabasambilila bwino.

Bushe ifi fyonse filolele mwi? Filolele mu kuti ubumi bwa bana abengi ababa mu sha ncito buba fye bwa kucula, ubulanda, ukulwala, ukukanasambilila, no kukanabomba bwino mu bwikashi. Nelyo nga fintu kalemba wa lyashi Robin Wright asosele ukuti, “te mulandu no kulunduluka mu fya sayansi ne fya kupangapanga, icalo ku mpela ya Mwanda wa Myaka Walenga 20 cileletako iminshipendwa ya bana abashakwata isubilo lya kwikala ubumi busuma, kabili abashingatungulula ne calo ku mwanda wa myaka uwalenga 21.” Ifi fintu fya bulanda filetako ifipusho fya kuti: Bushe abana balingile ukusungwa shani? Bushe ubu bwafya bwa kucita abana ubusha buli no kukalululwa nomba line?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 23]

Bushe Ukucita Abana Ubusha Cinshi?

ABANA abengi mu bwikashi ubuli bonse balabomba mu nshila ishingi. Imilimo babomba na maawala filapusanapusana mu bwikashi. Ukusambilisha abana imilimo kuti kwaba lubali lwacindama ulwa masomo yabo kabili nge nshila ya kubasambilishishamo imilimo yacindama. Mu fyalo fimo, abana ilingi balabombako utumilimo, mu kuya kwa nshita baba babomfi basuma. Mu fyalo fimbi, abapungwe balabomba amaawala yanono cila mulungu pa kuti bakwate indalama sha kushitamo ifyo balefwaya. Akabungwe ka United Nations Children’s Fund katila imilimo ya musango yu “isuma pantu ilenga umwana ukukula bwino lwa ku mubili, lwa mu muntontonkanya na lwa ku mupashi, ukwabula ukupumfyanya ifya ku sukulu, ukukokoloka no kutuusha.”

Lubali lumbi, ukucita abana ubusha kwaba musango wa kulenga abana ukubombela amalipilo yanono pa maawala ayengi, ilingi mu mibele iingabalwalika. Ulupapulo lwa The State of the World’s Children 1997 lutila imilimo ya musango yu “ya bonaushi. Tapali uwingalanda ukuti ukulenga abana ukuba bacilende kwalisuminishiwa mu musango uuli onse. E fyo twingasosa na pa lwa kwingisha abana incito pa kuti abafyashi balepoka amalipilo ya bana ku kuleka balipile inkongole shabo nelyo isha bashikulwibo atemwa banakulwibo. E fyo twingasosa na pa lwa maindastri yaba ne mibele yabipa iingalwalika ababombelamo . . . Abana tabalingile ukubomba umulimo uwingabepaisha.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 26, 27]

“Fingi Filingile Ukubombelwapo”

AKABUNGWE ka International Labor Organization (ILO) kaleangalila umulimo wa kupwisha imisango yabipisha iya kucita abana ubusha. ILO ilecincisha imitekele ukwimika ifunde lya kubinda ukwingisha incito abana abashilakumanisha imyaka 15. Katungilila ne fipangano fipya ifya kubinda ukwingisha abana incito abashilakumanisha imyaka 12 no kubinda imibombele yabipisha. Pa kuti twishibe ifingi pa lwa iyi mibombele, Loleni! alandile na Sonia Rosen, dairekita wa kabungwe ka International Child Labor Program, pa U.S. Department of Labor. Alibombako mu maprogramu yalekanalekana aya kabungwe ka ILO. Pe samba pali ifyo balanshenye.

Icipusho: Ni nshila nshi iibomba bwino ku kupwishishamo ubwafya bwa kucita abana ubusha?

Icasuko: Tatwakwata icintu cimo icingakalulula ubu bwafya. Lelo, imilandu twalanshanya ne fyalo fimbi milandu ikalamba, iya kwimika amafunde pamo no kulenga abana bonse balesambilila isukulu lya ku praimari,ukwabula ukulipila. Ukwabula no kutwishika ukupayanishisha abafyashi incito shalinga na ko kwalicindama.

Icipusho: Bushe mwalikushiwa no kulunduluka kwabapo mu kulwisha ubwafya bwa kucita abana ubusha?

Icasuko: Nshikushiwa. Takuli umwana uulingile ukubomba mu mibele yabipa. Natulunduluka sana ukupitila mu maprogramu ya ILO. Lelo kucili ifingi ifya kubombelapo.

Icipusho: Bushe ifyalo fimbi fileankulako shani ku matukuto ya kupwisha ubwafya bwa kucita abana ubusha?

Icasuko: Nshishibe ifya kwasuka ico cipusho. Mu calo conse bonse natwishiba ukuti tulingile ukubombela pa kupwisha ubwafya bwa kucita abana ubusha. E co pali ino nshita tufwile ukwipusha ifipusho fya kuti: Tufwile ukupwisha shani ubu bwafya, kabili ni nshita nshi tulingile ukupoosa pa kubupwisha? Ni nshila nshi ishisuma twingabomfya ku kupwisha imisango imo imo iya kucita abana ubusha? Ndemona kwati ubo e bwafya tukwete.

Icipusho: Cinshi abana baba mu sha ncito bengenekela?

Icasuko: Ifyalo fyonse mwi sonde fili no kubwelela ku Geneva uno mwaka ku kusondwelela icipangano cipya pa lwa misango yabipisha iya kucita abana ubusha. Tuleenekela ifisuma ku fyalo fyonse, pamo no tubungwe twa babomfi, no tubungwe twa bengisha incito. Tulesubila ifi fikaletako imibombele ipya iya kupwishishamo imisango yabipisha iya kucita abana ubusha.

Te bonse abalesubile fyo Sonia Rosen alesubila. Charles MacCormack, presidenti wa kabungwe ka Save the Children, aletwishika. Asosa ukuti: “Tatukwete imibombele ya bupolitiki no kwishiba ifingalenga ici ukucitika.” Mulandu nshi? Akabungwe ka United Nations Children’s Fund kalandapo ukuti: “Ukucita abana ubusha mulandu wapikana. Ubu bwafya butungililwa ku fintu fya maka, ukusanshako na bengisha incito abengi, amabumba yafwaya ukumwenamo na ba fya bunonshi abatila umuntu kuti acita ubukwebo alefwaya, ne fishilano ifilenga abantu ukusumina ukuti ibumba abana bamo bafyalilwamo e lilenga ukuti bekwata insambu.”

[Icikope]

Sonia Rosen

[Ifikope pe bula 23]

Ilyashi lya bulanda ilya kucita abana ubusha lisanshamo ukucululuka mu mikoti na mu mafakitare ya kotoni

[Abatusuminishe]

Ifikope fya U.S. National Archives

[Icikope pe bula 25]

Ukutolaisha mu fishala

[Icikope pe bula 25]

Ukucucutika pa kutebe nkuni

[Abatusuminishe]

ICIKOPE CA UN 148046 J. P. Laffont – SYGMA

[Icikope pe bula 25]

Ukubombela mu fakitare wa bushishi bwa nsalu

[Abatusuminishe]

CORBIS/Dean Conger

[Icikope pe bula 26]

Abana bashitisha mu misebo babombela amasenti 6 cila bushiku

[Abatusuminishe]

ICIKOPE CA UN 148027/Jean Pierre Laffont

[Icikope pe bula 26]

Ukubombela mwi tuuka lya kwa kabasa wa mbao

[Abatusuminishe]

ICIKOPE CA UN 148079/J. P. Laffont – SYGMA

[Icikope pe bula 27]

Ukushomboka pa kusanga ubwikalo

[Abatusuminishe]

ICIKOPE CA UN 148048/J. P. Laffont - SYGMA