Ukusapika Impela ya Muntunse

MULANDU nshi abantu abengi nga nshi bacetekela mu kulingila libela? Ukutula kale na kale, umuntunse alyesha ukusanga inkama sha mu bumi no kusanga imifwaile mu fintu fimo ificitika. Helmer Ringgren alondolola ati, “ni pano e paingilila ukutontonkanya pa lwa kwa ‘lesa,’ ‘impela,’ na ‘mankumanya,’ kabili caba fye nampo nga ifyo fintu fyaba mu maka yesu, mu maka yashimoneka, nelyo nga fyaba fye fya mankumanya.” Ukulingana ne lyashi lya kale, abantu bacetekela sana mu fisumino, imilumbe, ne nshimi ifilanda pa kulingila libela ne mpela.

Uwasambilila ifya bena Ashuri na bena Babele ba ku kale Jean Bottéro atila: “Tumumungwa maka maka ku ntambi shesu ishashimpwa pa sha cina Mesopotamia,” e lyo alundako no kuti ni ku Mesopotamia wa ku kale na ku Babele e ko tusanga “abantu baletontonkanya pa lwa maka yapulamo, kabili e kwamoneka ne mipepele pa muku wa kubalilapo.” Kabili kuno kwine e kwatuntuka ne cisumino ca kulingila libela.

Ukwatuntuka Icisumino ca Kulingila Libela

Mu fitantala fya ku Mesopotamia, mu calo ico nomba beta Iraq, abashula ifyashikama balisanga ifyalembwa fimo ifya kale sana. Ifipapaatu fya cuneiform filatupeelako icitontonshi pa lwa mikalile ya bena Sumer ba ku kale na bena Akkad mu musumba walumbuka uwa Babele. Ukulingana no wasambilila pa fyashulwa Samuel N. Kramer, abena Sumer “balisakamikwe pa lwa bwafya bwa kucula kwa bantunse, maka maka kulya bashaleishiba icalelenga.” Pa kufwailisha ifyasuko, calengele bapange ne mfundo ya kulingila libela.

Mu citabo cakwe ica Babylon, uushula ifyashikama Joan Oates atila “umwina Babele umo umo alikwete lesa wa pa lwakwe umwaume nelyo umwanakashi.” Abena Babele basumine fyo balesa “e balelinga impela ya bantunse bonse, umuntu umo umo nelyo bonse capamo.” Ukulingana na Kramer, abena Sumer basumine fyo “balesa e baletungulula ububumbo bonse e balepanga no kucita ububifi, ubufi no lukaakala pantu fyaba lubali lwa kutumpuluka.” Ukusumina mu kulingila libela kwalyanene, kabili kwalicindamikwe nga nshi.

Abena Babele baletontonkanye fyo kuti mwasanga amapange ya balesa ukupitila mu kubuka—“e kuti ukulanshanya na balesa.” Ukubuka kwasanshishemo ukwesha ukulanda ifya ku ntanshi ukupitila mu kubebeta, ukwiluka, nelyo ukwilula ifintu fimo ne ficitika. Nga fintu twingenekela, balelongola ifiloto, ukubebeta imicitile ya nama, ne fya mu kati. (Linganyeniko Esekiele 21:21; Daniele 2:1-4.) Ifintu fyalecitika ifyeni nelyo ifyabulo kwenekela fyalelembwa kabili baleti fyalesokolola ifyali no kwisa ku ntanshi.

Ukulingana no mwina France wasoma intambi sha kale Édouard Dhorme, “nga twabwelela ku numa sana mu lyashi lya bena Mesopotamia, tusanga balesobela ifisuma ifya ku ntanshi ne mfundo ya kubuka.” Ukubuka kwali fye e mikalile yabo. Profesa Bottéro cine cine mu kulandikisha atila “balemona fyonse ukuti kuti bafibebeta no kubukako . . . Balemona imyulu yonse ifyo yaba bushinino bwa kuti kuti twaishiba ifya ku ntanshi nga twaibebeta sana.” Kanshi abena Mesopotamia balitemenwe nga nshi ukupendule ntanda nge nshila ya kwishibilamo ifya ku ntanshi.—Linganyeniko Esaya 47:13.

Ukulunda pali co, abena Babele balebomfya ifipendwilo mu kubuka. Mu citabo cakwe ica Randomness, Deborah Bennett alondolola ukuti ifi fyali ku “kulesha ukutunganya kwa bantunse na muli fyo ukulenga balesa bakwate inshila isuma iya kucitilamo ukufwaya kwa bulesa.” Lelo ukupingula kwa aba balesa kwalemonwa ngo kwingalulwa. Umo kuti asengauka ukuponenwa no bubi nga apaapaata kuli balesa.

Ukulingilwa Libela Ukwa mu Egupti

Mu mwanda wa myaka uwalenga 15 B.C.E., abena Egupti balebishanya sana na bena Babele. Kwali ukukabushanya intambi kabili mwasanshiwe ne ntambi pa lwa kulingila libela. Mulandu nshi abena Egupti basuminine muli uku kulingilwa libela? Ukulingana na John R. Baines, profesa wa pa fya bena Egupti uwa ku Yuniversiti wa Oxford, “imipepele [ya cina Egupti] iingi yakumine ku kwesha ukumfwikisha ifintu fya kupumikisha ne fishingomfwikishiwa no kwesha ukucitapo cimo.”

Pali balesa ba Egupti abengi, Isis baleti e “nakulubantu wa bumi, uwalelolekesha pa kulingila libela ne mpela.” Abena Egupti na kabili balebuka no kupendule ntanda. (Linganyeniko Esaya 19:3.) Kalemba wa lyashi lya kale umo atila: “Ukulamuka kwa kubuusha ku milungu kwali kwa mutatakuya.” Lelo, te bena Egupti beka abayambwileko ku bena Babele.

AbaGriki na Bena Roma

Jean Bottéro asoso kuti pa lwa mipepele, “abaGriki ba ku kale na bo balikuminweko ku kusonga kwasalangene kabili ukwaluma ukwa bena Babele.” Profesa Peter Green alondolola umulandu ukusumina mu mpela kwaseekele nga nshi mu Greece ati: “Mu calo umwaiswile ubumbuulu, umo abantu bashalefwaya ukushingamwa na cintu balecita, kabili no kuyumfwa kwati baletungululwa fye ku Kulingila Libela ukwa kufulunganya kabili ukushingalulwa, ukusesema kwa bulesa [ukulingila libela ukwacitilwe na balesa] yali e nshila imo iya kulembela libela ubumi bwa muntu ku ntanshi. Ico Ukulingila Libela kwapima kuti caishibikwa kulila fye umuntu alilamuka nelyo alishilimuka. Icingeshibwa te cintu muntu pambi engafwaya ukumfwa; lelo calebasokela libela pa kuti basale amano.”

Ukulunda pa kulaya abantu ifya ku ntanshi, ukusumina mu kulingila libela na kabili kwakwete imifwaile ya mucenjelo. Kwalyafwilishe ukuteka abantu, na pali uyo mulandu, kalemba wa lyashi lya kale F. H. Sandbach atile, “icisumino ca kuti icalo caletekwa fye no kufwaya kwa Bulesa kwaletemuna abaleteka.”

Mulandu nshi? Profesa Green alondolola ukuti ici cisumino “cali kuilungamika pa mibele, imipepele, no lulimi ulwa mu bwikashi no buteko: e cibombelo ca maka sana kabili ica bucenjeshi ico bakateka abaGriki batalile abapanga. Baleti fye icacitika ninshi calilembelwe ukuti e fyo cikacitika; kabili apantu lesa alengele ifya mu bubumbo ukuwamina abantunse, icalingilwa libela cali fye no kuwamina abantunse.” Lelo mu cishinka, kwali fye “kuilungamika kwa bukaitemwe ubwine bwine.”

Ifitabo fya ciGriki e filangilila bwino ukuti balitetekele mu kulingilwa libela. Pa fyalembwa fya kale paba amalyashi ya pa bantu ba mu milumbe, inshimi, ne nshimi shipwila mu mfwa ya umo—kabili muli fyonse fi mwali sana imfundo ya kulingila libela. Mu milumbe ya ciGriki, impela ya muntu yaleimininwako na balesa banakashi batatu abaleitwa Moirai. Clotho alepika ubushishi bwa bumi, Lachesis e walepima ubutali bwa bumi, na Atropos e waleputula ubumi lintu inshita yapimwa yapwa. Abena Roma balikwete balesa batatu abapalako abo baleita Parcae.

Abena Roma na baGriki balefwaisha ukwishiba icali no kuba impela yabo. E co bayambwile ukupendule ntanda no kubuka ku bena Babele no kufilundulula. Abena Roma bainike ifintu balebomfya ku kusobela ifya ku ntanshi ati portenta, nelyo ifishibilo. Imbila yalepeelwa ne fi fishibilo yaleitwa omina. Ilyo calefika mu mwanda wa myaka uwalenga itatu B.C.E., ukupendule ntanda kwaliseekele mu Greece, kabili mu 62 B.C.E., e lyo kwapangilwe icipepala ca kumwenapo ukupendule ntanda ica kubalilapo ica ciGriki. AbaGriki balitemenwe nga nshi ukupendule ntanda ica kuti Profesa Gilbert Murray atile, ukupendule ntanda “kwawile pa baGriki kwati ni filya ubulwele buwa pa bantu ba pa cishi.”

Pa kweshaesha ukwishiba ifya ku ntanshi, abaGriki na bena Roma balebomfya aba kumfwaninamo. Baletunganya ukuti muli aba e mo balesa baleumfwana na bantu. (Linganyeniko Imilimo 16:16-19.) Bushe ifi fisumino fyayambukile shani abantu? Uwa mano ya buntunse Bertrand Russell atile: “Mu cifulo ce subilo kwaishile umwenso; imifwaile ya bumi yali no kusengauka ukushama ukucila ukucitapo icisuma icili conse.” Ifintu fyapale fi batendeke ukufikansaninapo mu Kristendomu.

Ukukansana kwa “Bena Kristu” pa lwa Kulingila Libela

Abena Kristu ba kwamba baleikala mu nshita imyata ya ciGriki ne ya ciRoma pa lwa mpela no kulingila libela fyakosele. Ku ca kumwenako, abo abene beta Bakalemba ba fya buKristu babomfeshe sana ifyalembwa fya ba mano ya buntunse abaGriki pamo nga Aristotle na Plato. Ubwafya bumo baleesha ukupikulula bwali bwa kuti, Bushe Lesa uwaishiba fyonse, uwa maka yonse, ‘uulongole mpelekesho ukutula pa kutendeka,’ kuti aba shani Lesa wa kutemwa? (Esaya 46:10; 1 Yohane 4:8) Bapelulwile ifyo nga ca kuti Lesa alishiba impelekesho ukutula pa kutendeka, ninshi kanshi alishibile kabela ukuti umuntu ali no kubembuka kabili alishibe ne fibi ifyali no kufumamo.

Origen, uwali na o ni kalemba wa fya buKristu uwalumbuka, apaashishe ukuti imfundo ifwile ukwibukishiwa ya kuisalila. Alembele ukuti, “Mu Malembo cine cine mwaba ifyalembwa ifingi ifilangisha mu kumfwika ukuti kwaliba amaisalile.”

Origen atile nga tuleti kwaba amaka yamo ayalenga ifyo tucita “bufi kabili tamwaba mano, lelo abalande fyo ni balya abashacetekela mu kuisalila.” Origen apaashishe ukuti ilintu Lesa kuti aishibila libela umo ifintu fikakonkanina ukucitika, tacilepilibule fyo e ulenga ifyo fintu nelyo ukuti e utuninkisha ifyo fintu ukucitika. Lelo, te bonse basuminisheko.

Kalemba wa fya buKristu uo baleumfwila sana Augustine (354-430 C.E.), alipikenye uyu mulandu ukupitila mu kusuusha ukuti ukuisalila takubomba sana. Augustine atendeke icifundisho ca kulingila libela mu Kristendomu. Impapulo shakwe shalelandwapo sana mu Nkulo sha pa Kati, maka maka ulupapulo lwa De libero arbitrio. Uku kukansana kwasukile kwafika pa kalume ilyo kwali Ukwaluka, ninshi mu Kristendomu mwaba amalekano yene yene pa lwa kulingila libela.a

Icisumino Icafikile Mpanga Yonse

Lelo imfundo pa lwa kulingila libela, te sha ku fyalo fya basungu kweka. Ukulangisha ukuti na bo balisumina mu kulingila libela, abaShilamu abengi lintu baba mu kayofi basosa ati “mektoub”—e kuti calilembwa. Nangu ca kuti imipepele iingi iya ku Asia ilakomailapo pa kuti umuntu alishingamwa ne mpela yakwe, na yo ine yalibamo no tulepelela twa fisambilisho fya kulingila libela.

Ku ca kumwenako, abaHindu na ba Buddha basambilisha pali Karma, iyaba ni mpela ya uli fye onse pa mulandu ne fintu acitile mu bumi bumbi. Mu China ifyalembwa fya kale sana ifyasangwa fyaba pa fipanga fya bafulwe abalebomfiwa mu kubuka. Abekashi ba muli baAmerika na bo balisuminemo mu kulingila libela. Ku ca kumwenako, abena Aztec bapangile kalenda wa mbuko untu balebomfya mu kupiminako impela sha bantu. Mu Afrika na mo ukusumina mu kulingila libela kwaliseeka.

Uku kuseeka kwa mfundo ya kulingila libela kulangilila fye ukuti umuntunse alakabila sana ukucetekela mu maka yapulamo. John B. Noss, asumine mu citabo cakwe ica Man’s Religions, ati: “Imipepele yonse fye ilasumina mu nshila shalekanalekana ukuti umuntunse taikalila fye, kabili teti aikalile fye. Alyampana apakalamba kabili no kushintilila pa maka ya mu Bubumbo na mu Bwikashi ayashaba yakwe. Alishiba bwino bwino nelyo ukukwatako fye icitontonshi ca kuti taikalila fye ukwabula ukusuntinkana na ba pa calo.”

Ukulunda pa kukabila kwa kutetekela Lesa, na kabili twalikwata ukukabila kukalamba ukwa kumfwikisha icilecitika apo tuli. Lelo ukucetekela fye ukuti kwaliba Kabumba wa maka yonse kwapusana no kutetekela ukuti alalingila libela ifintu. Bushe cinshi tucitapo pa lwa cikaba impela yesu? Cinshi Lesa acitapo?

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 23]

Kalenda wa cina Babele uwa kupendule ntanda, 1000 B.C.E.

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

[Icikope pe bula 25]

AbaGriki na bena Roma basumine ukuti impela ya muntu yalepimwa kuli balesa banakashi batatu

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

[Icikope pe bula 25]

Isis wa bena Egupti, “nakulubantu wa bumi, uwalelolekesha pa kulingila libela ne mpela”

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

[Icikope pe bula 26]

Ifyalembwa fya kubalilapo ifya bena China pa fipanga fya bafulwe

[Abatusuminishe]

Institute of History and Philology, Academia Sinica, Taipei

fyali fya mbuko

[Icikope pe bula 26]

Pali ici cibokoshi ca cina Persia palemoneka impito sha maplaneti

[Abatusuminishe]

Photograph taken by courtesy of the British Museum