Bushe Ukusumina mwi Shamo Kulateka Ubumi Bobe?
MU September 1988 akayofi kalipamine. Amenshi ya kukananashako mwi wanga lyakulisha ilya mimana ya Ganges na Brahmaputra yasumbene ukufika ku mamita 9 kabili yaandatile iciputulwa calenga fitatu ica muli fine ifya Bangladesh. Amakana balinwenene. Bamo 37,000,000 bashele ababula amayanda. Ukucila pa makilomita 60,000 aya misebo yalisendelwe.
Apantu ukubunda kwa musango uyo kwalibunsha Bangladesh ukufuma ku nshita ne nshita, inyunshipepala imo yaitile cilya calo “Iwanga lya Kushama.” Cilya cishibisho cibelebesha cintu abantu abengi bamona nge ca kulenga ca tuyofi twa kutulumusha utwa musango uyo: ukushama, nelyo ishamo.
Nangu cingati bambi kuti pambi bayumfwa ifyo ishamo taliteka ubumi, imimwene ya kusumina mwi shamo mu cine cine yashinguluka icibulungwa conse. Mulandu nshi abengi fyo basuminina mwi shamo, kabili cinshi caba icisumino ce shamo?
Ulubali lwa Butotelo
Ishiwi “ishamo” lyafuma ku ciLatin fatum, ukupilibula “icalandwa.”a Abasumina mwi shamo basumina ukuti ifya kuponako filapampamikwa mu kubangilila kwa nshita no kuti abantunse tabakwata amaka ya kwalule fintu. Iyi mimwene yalyananishiwa na mabutotelo yalekanalekana kabili yalimumunga imimwene ya mamilioni ya basumina. Ukuceba pa mabutotelo yakulisha yatatu aya calo kulanga ukuti ishamo lyakwata imimonekele iyakwata inumbwilo shapusanapusana—ishapusanapusana ukupala imisango ya matempele ya ciHindu, imfuba sha ciShilamu, na macalici ya Kristendomu.
AbaShilamu bamo amamilioni 900 aba mu calo, ku ca kumwenako, balapaasha ukuti ishamo (Kismet) lyapampamikwa no kufwaya kwa bulesa.b Qur’ān ibilisho kuti: “Takwaba ububi ubuponena isonde . . . , lelo bwaba mwi buku ilyo tatulabuleta mu kubako.” “Kabili umweo tawakafwe lelo mu kuba no kusuminisha kwa kwa Allah; impela ilapampamikwa.”—Surah 57:22; 3:145.
Karma lifunde lya kulenga no kufikilisha—imimonekele imbi iye shamo—ilyambukila ubumi bwa baHindu mupepi na mamilioni 700 aba mu calo. Calipaashiwa ukuti ifya kuponako ificitika mu bumi bwa muHindu ubwa ndakai filakambishiwa ne ncitilo shakwe mu kufyalwa kwa ku numa. Garuda Purana, ukulemba kwa pa kale ukwa ciHindu, kutila: “Cili milimo ya ubu bwine mu kubako kwa mu kubangilila e kupima imibele ya cilundwa ca ciko mu cikakonkapo, pamo pene no musango wa malwele, nampo nga ya ku mubili nelyo ya ku muntontonkanya, uko cili no kube cinakabupalu . . . Umuntu alabika mu bumi cintu ashamina ukukwata.”
Ni shani pa lwa filundwa fyaba mupepi na mamilioni 1,700 ifya Kristendomu? Ca cine, bamo muli Kristendomu kuti pambi batunga ukuti balipyanika pe shamo mu kuba na Lesa, kabili icisumino ce shamo mu kuba no kupimina libela. Lelo Encyclopœdia of Religion and Ethics isumina ukuti: “Te kuti cisoswe ukuti ubuKristu bwaliba . . . umupwilapo ubwalubuka ukufuma ku kusumina mwi Shamo.” Amabutotelo yamo yacili yalebwekeshapo icisumino ca kwa kalula wa mu mwanda wa myaka walenga 16 Martin Luther, uwalondolwele pa nshita imo ukuti umuntu “taba uwalubuka ngo lubao, icilibwe, umupili we bumba, nelyo iculu ca mucele.”
Ukupendwila ku Ndalama no Kulengule Ntanda
Nangu cingati imimwene yakosa iya musango uyo yawila nomba mwi bimbi lya fisumino fikalamba ifya Kristendomu, umo uwasambilila ifya butotelo asumino kuti abengi aba filundwa fyakwe bacili balapokelela icisumino “mu musango wa ku mubili.” Muli ulya musango, ishamo kuti lyakwata ukumwentula kwa mu lupita no kuba ishuko lyapeelwe shina lya bukristu. Mu kupalako walishiba ulwa abengi abo mu nshita mu nshita bapendula pa kubomfya indalama mu kwipukisha kwi shuko, nelyo ishamo. Nangu cingati pambi kuti baesha ukutunga ici ngo mwata fye, batwalilila ukucita cene, kabili, pa nshita shimo, cimoneka kuli bene ukubomba. Ku ca kumwenako, The New York Times mu nshita ya nomba line yacitile lipoti ukuti umwaume umo uwaleikala mu United States asangile ikobili (indalama) liloseshe umutwe mu mulu pa numa lintu ashitile amatikiti ya lotari. Atile: “Inshita yonse nasanga ikobili liloseshe umutwe mu mulu, icintu cimo cisuma lyonse calicitika kuli ine.” Muli uyu mulandu, acimfishe amamilioni 25.7 madola aya. Bushe uletontonkanya ukuti ukusumina kwakwe mwi shuko, nelyo ishamo, kwalicepelako?
Abantu bamo balaseka pa lwa kuteye ndalama sha miwaya. Nalyo line, kuti pambi basumina ukuti inshita yabo iya ku ntanshi yalipiminwa libela ku kuselasela kwa ntanda—imimonekele imbi iye shamo. Mu North America mweka, inyunshipepala shimo 1,200 shilakwatamo imikululo ya kulengule ntanda. Ukufwailisha kumo ukwa kwipusha kwalangile ukuti 55 peresenti ya misepela mu United States basumina ukuti ukulengule ntanda kulabomba.
Ee, nampo nga kwitwa Kismet, Karma, Lesa, ishuko, nelyo intanda, ukusumina mwi shamo kwalishinguluke cibulungwa conse kabili kwalicite fyo pa nkulo ishingi. Bushe walishiba, ku ca kumwenako, ukuti pa bantu bonse aba mu lyashi lya kale abatantikwe pano, ni umo fye e ushasumine mu cisumino ce shamo? Ni nani uushasumine? Kabili ni shani fintu imimwene yakwe iye shamo isonga iyobe?
[Amafutunoti]
a The Encyclopedia of Religion, Volyumu 5, ibula 290, ilondolola ukuti: “ISHAMO. Ilyafumine kuli fatum ya ciLatin (icintu cimo icalandwa, ukubilisha kwa mu busesemo, ica kulandilamo, umupampamina wa bulesa).”
b “Kismet yalipusana ukufuma kwi Shamo mu kuloshiwa kwa yene ku Kufwaya fye kwa maka yonse; ukwipukisha konse ukwa buntunse ku kulwisha icili conse ica fyonse fibili kwa fye.”—Encyclopœdia of Religion and Ethics iya kwa Hastings, Volyumu V, ibula 774.
[Akabokoshi pe bula 4]
NI BANI BASUMINE MU CISUMINO CE SHAMO?
Maskarīputra Gośāla Yesu Kristu
Umutukami umwina India, Kasanga wa buKristu umwanda
umwanda wa myaka walenga wa myaka wa kubalilapo C.E.
6/5 B.C.E.
Zeno wa ku Citium Jahm, umwana mwaume wa kwa Safwān
Uwa maele wa ku Greece, Kafundisha wa buShilamu, umwanda
umwanda wa myaka walenga wa myaka walenga 8 B.C.E.
4/3 B.C.E.
Publius Vergilius Maro John Calvin
Uwa mishikakulo wa ciRoma, Uwasambilile fya butotelo umwina
umwanda wa myaka wa France kabili kalula, umwanda wa
kubalilapo B.C.E. myaka walenga 16 C.E.