Bushe Ishamo Lilingile Ukuteka Ubumi Bobe?
PA MUTANDE, umuntu fye eka uushasumine mu cisumino ce shamo aali ni Yesu Kristu. Cinshi cali imimwene yakwe?
Ubulondoloshi bwalembwa ubwa lyashi lya bumi ubwa mu mwanda wa myaka wa kubalilapo pa lwa kwa Yesu (amabuku ya Baibolo aya kwa Mateo, Marko, Luka, na Yohane) busontako icisumino cakwe ukuti abantu umo umo kuti basonga inshita yabo iya ku ntanshi, ukupilibula fye icicitika kuli bene.
Ku ca kumwenako, Yesu asosele ukuti Lesa “akapeele fisuma ku bamulomba,” kabili ukuti umuntu “uwashipikisha ukufika ku mpela, wene akapusuka.” Mu musango umo wine, lintu abekashi ba mu Yerusalemu basuulile ukusoka ukwali no kupususho bumi bwabo, Yesu tapeele umulandu ukwankulako kwabo pe shamo. Mu cifulo ca ico, atile: “Lelo mwalikene!”—Mateo 7:7-11, NW; 23:37, 38; 24:13.
Kuti na kabili twailuka imimwene ya kwa Yesu ku cintu amwene ukukuma ku busanso bwa kulenge mfwa ubwacitike mu Yerusalemu, ukusoso kuti: “Balya abe kumi na cinekonsekonse abo ulupungu lwa mu Siloamu lwawililepo, no kubepaya; bushe muletila bali aba milandu abapulamo mu bantu bonse abaikala mu Yerusalemu? Ndetila kuli imwe, Iyo.” (Luka 13:4, 5) Mona ukuti Yesu tasumine ukuti imfwa ya balya bantu 18 yali pa mulandu we shamo, kabili tasosele ukuti balifwile pa mulandu wa kuba kwabo ababifi bacila pali bambi. Ukucila, ukukanapala abaFarise ba mu kasuba kakwe abaeseshe ukwikatanya icisumino ce shamo no kusumina kwa kuisalila kwa muntu, Yesu asambilishe ukuti umuntu kuti asonga inshita yakwe iine iya ku ntanshi.
Abatumwa ba kwa Yesu mu kupalako basambilishe ukuti ipusukilo ca kufikapo ca kuisalila kuli bonse. Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Waishibe amalembo ya mushilo ayaba na maka ya kukulengo wa mano ayalosha ku kupusuka.” Kabili umutumwa Petro atile: “Fulukeni ishiba lya bumupashi ilyabulo bucenjeshi, ngo tunya utwafyalwa nomba, ukuti mukulileko ukufika ku kupusuka.” (2 Timote 3:15; 1 Petro 2:2; moneni na kabili Imilimo 10:34, 35; 17:26, 27.) Encyclopœdia of Religion and Ethics iya kwa Hastings isontako kuti bakalemba ba mu myanda ya myaka yalenga ibili na itatu, pamo nga Justin, Origen, na Irenaeus ‘tabaishibe kantu nangu kamo pa lwa kupimina libela kwabule cipangano; basambilishe ukuisaila.’
Lelo nga ca kuti abafule fyo, ukusanshako abaYuda abengi ababashingulwike, basumine mu misango ya cisumino ce shamo, mulandu nshi Yesu na Bena Kristu ba mu kubangilila tabasumine ukuti ishamo lya muntu lyalipampamikwa? Umulandu umo uli wa kuti imfundo yaisulamo impika. Ukulumbula shibili: Icisumino ce shamo capusana ne mibele ya kwa Yehova Lesa; calisuushiwa ne fishinka fyaimikwa. Ukulundapo, kuti cabika mu busanso ubumi bobe ubwa ndakai no bwa nshita ya ku ntanshi. Ukulolesha kwapalamisha kukakulanga ifyo ici cabele fyo.
Ukupikana kwa Cisumino ce Shamo ne Mibele ya kwa Lesa
Ku numa mu mwanda wa myaka walenga itatu B.C.E., uwa maele Zeno wa ku Citium asambilishe abasambi bakwe mu Athens “ukupokelela icipope ce Shamo pamo nge cawamisha mu nshila imo iyafiswa.” Kasuba kamo, nangu cibe fyo, pa numa lintu Zeno aishibe ukuti umusha wakwe aali no mulandu wa kwiba, Zeno alolenkene no kupikana kwa maele yakwe yene. Shani fyo? Lintu aumine umupupu, umusha ayankwileko kuti: “Lelo e fintu cateyanishiwe ukuti ningile ukwiba.”
Umusha wa kwa Zeno akwete cishinka. Nga ca kuti wasumina ukuti icipasho ca muntu umo umo ica bumi cilapimwa ilyo kuciliko inshita, lyene ukupeelo muntu umulandu wa kuba umupupu cili kwati kupeela umulandu ulubuto lwe cungwa pa kuba umuti we cungwa. Na kuba, fyonse fibili umuntu no lubuto filunduluka fye ukulingana no kutantika. Cinshi, nangu ni fyo, caba kupikana kwa kupelako ukwa uku kupelulula?
Cisuma, nga ca kuti ifipondo fikonka fye ishamo lyabo, lyene umo uwapampamike icipendwilo cabo alibo washingamwa ku ncitilo shabo. Kuti aba ni ani uyo? Ukulingana na basumina mwi shamo, ni Lesa wine. Ukutwala uku kupelulula ulutampulo lukalamba ku ntanshi, Lesa afwile lyene ukuba ica Kulenga ca Ntanshi ica bubifi bonse, ulukakala, no lumanimani ifyabala aficitwa no muntu. Bushe ulepokelela ico?
Icipande muli Nederlands Theologisch Tijdschrift (Magazini ya ciDutch iya Kusambilila ifya Butotelo) imona ukuti imimwene ya musango uyo iya basumina mwi shamo “kutunganya icipasho ca kwa Lesa ico, ku Bena Kristu mu kucefyako, tacabamo kupelulula.” Mulandu nshi? Pantu cilapilika icipasho ca kwa Lesa icapeelwa na bakalemba ba Baibolo abapuutwamo. Mona, ku ca kumwenako, uku kwambula ukufuma mwi buku lyapuutwamo ilya Amalumbo: “Tamuli Lesa uucankilwo bubifi.” “Onse uwatemwa ulukakala umweo Wakwe mu cishinka walimupata.” “Ilubule [Imfumu yasontwa iya kwa Lesa iya buMesia] myeo yabo mu kunyanyantilwa na mu kufyengwa.” (Ilumbo 5:4; 11:5, NW; 72:14) Mu kulengama, ukupikana kwa cisumino ce shamo ne mibele ya kwa Lesa filapunkane mitwe.
Icisumino ce Shamo ne Fishinka
Lelo ni shani pa lwa tuyofi twa cifyalilwa? Bushe tatwateyanishiwa libela ukucitika kabili muli ifyo ukukanacitikako ukufyukako?
Cinshi ifishinka fimika? Mona ifyasangilwe ifya kufwailisha pa cilenga utuyofi twa cifyalilwa, nga fintu fyacitwa lipoti na nyunshipepala ya ciDutch NRC Handelsblad: “Ukufika pali ino nshita, ifinkukuma, ukubunda, ukubunguka kwa mushili, na kankungwe wa lukakala . . . lyonse fyalangulwikwe ifyapusana ne cifyalilwa. Nangu cibe fyo, ukulanguluka kwapalamisha kulango kuti ukucilima kwa buntunse ukwa kupumikisha mu cifyalilwa kwalyambukila apakalamba amaka ya fyashingulukako ku kuipokolola ukwine kweka ku bubi. Nge ca kufumamo, utuyofi twa cifyalilwa tusenda ubumi ubwingi ukucila na pali kale lyonse.”—Utulembo tunono twesu.
Ukubunda mu Bangladesh ukwacilumbulwa mu cipande cafumako kuli ca kuloshako. Basayantisti nomba basoso kuti “ukonaulwa kwa ncende shakulisha isha mutengo isha Nepal, Northern India, na Bangladesh kwaba ca kusangwilako cikalamba ku kubunda kwapuma Bangladesh mu myaka ya nomba line. (Magazini ya Voice) Lipoti imbi isoso kuti ukuteme mitengo kwalingilishako icipimo ca kubunda mu Bangladesh ukufuma ku kubunda kumo pa numa ya myaka iili yonse 50 ukufika kuli kumo pa numa ya myaka iili yonse 4. Incitilo shapalako isha kucilima kwa buntunse mu mbali shimbi isha calo shatungulula ku fya kufumamo fyabamo akayofi mu kulingana—ifilala, umulilo wa mu mitengo, no kubunguka kwa mushili. Ee, incitilo sha buntunse—te shamo lya ca nkama—ilingi line shilenga nelyo shilaluminisha utuyofi twa cifyalilwa.
Ico pa kube fyo, incitilo sha buntunse shilingile na kabili ukucita icapusanako: ukucefyako ububi. Bushe ifyo e fintu caba? Mu cine cine. Languluka ifi fishinka: UNICEF (United Nations Children’s Fund) icita lipoti ukuti pa myaka imyanda ya bana mu kati sana ka Bangladesh babele impofu. Bushe ici calengelwe ne shamo lishingalulwa? Nakalya. Pa numa lintu ababomfi ba UNICEF bashinine banyina kulya ukuliisha indupwa shabo te mupunga weka lelo na kabili ifisabo ne misalu, ubulwele bwa menso bwatendeke ukulufya amaka ya buko. Ukufika pali nomba, uku kwaluka kwa miliile kwalipususha imyanda ya bana mu Bangladesh ukufuma ku kupofula.
Mu kupalako, abantu abashipeepa fwaka balekala abomi, pali avareji, ukufuma pa myaka itatu ukufika kuli ine ukulepelako ukucila abapeepa fwaka. Abenda mu myotoka abafwala imishipi ya mu fipuna balacula amasanso yacepelako ayalenge mfwa ukucila pali abo abashifwala. Ukwabulo kutwishika, incitilo shobe shine—te shamo—e shisonga ubumi bobe.
Ifya Kufumamo fya Kulenge Mfwa ifya Cisumino ce Shamo
Nga fintu cilumbwilwe, icisumino ce shamo kuti na kabili caipifya ubumi bobe. Shani? Mu kulanshanya “ifya kumwenako fya cisumino ce shamo ica musango wacilapo kukantana,” The Encyclopedia of Religion ilondolola ukuti: “Ukufuma pa Nkondo ya Calo iya II twalishiba ulwa kusansa kwa kuipaya ukwa fya kupuusha fya konawilako ingalaba ukwa cina Japan no lwa kuipaya mu mekalo ya SS (Schutzstaffel) mu kati ka buteko bwa kwa Hitler ku kwankulako ku citontonshi ca buyo (Schicksal) mu kutunganishiwa icacila apakalamba nga nshi umutengo wa bumi bwa buntunse bumo bumo.” Kabili mu nshita ya nomba line fye, e fyamona icitabo cimo cine, “ukusansa kwa kuipaya ukwaluminishiwa no butotelo pa fya kutontapo ifyamonwa ngo kutiinya ku buShilamu . . . kwabele mupepi no lubali lwa lyonse mu malipoti ya nyunshipepala pa Near East.” Amakana ya bashilika bacaice, e fisosa amalipoti ya musango uyo, baile mu bulwi abashininwa ukuti “nga ca kuti tacalembwa ukuti umo ali no kufwa, takacule ukucenwa.”
Nalyo line, nelyo fye ni bakafundisha bacindikwa aba baShilamu balakaana imibele yabulo kusakamana iya musango uyo. Ku ca kumwenako, caliph (kateka wa buShilamu) umo atile: “Uuli mu mulilo alingile ukuituula umwine ku kufwaya kwa kwa Lesa; lelo uushilati abe mu mulilo talekabila ukuipoosamo mwine.” Ku ca bulanda, bacinkupiti ba bashilika tababomba mu kumfwana no kupanda amano kwa kwa caliph. Mu kati ka mupepi ne myaka cinekonsekonse iya nkondo, Iran aculile imfwa shatunganishiwa 400,000—imfwa sha mu bulwi ishafulisha ukucila shintu United States yakwete mu kati ka Nkondo ya Calo iya II! Mu kulengama, icisumino ce shamo kuti caipifya ubumi bobe. Kuti pambi cabika no bumi bobe ubwa nshita ya ku ntanshi mu busanso. Shani?
Apantu uwasumina mwi shamo asumino kuti inshita ya ku ntanshi yaba iishingasengaukwa kabili iyapampamikwa ukupala inshita yapita, kuti mu kwanguka aletako umusango umo uwa busanso. Musango nshi? Encyclopedia of Theology yasuko kuti: “Umuntu . . . ayumfwa uwabulo kwafwiwa, uushili kantu, ica kusangwilako ca kubomfya conse ukwabulo kusakamikwa mu mibombele ya kwangalila pamo iimoneka ukukanafyukwako. Ici cilenga ukupoolela uko mu kutasha kufyambata ubulondoloshi bwa kutiine mipashi ubwa kuti icintu conse cashintilila pe shamo lishingalondololwa lelo ilyakwatisha amaka.”
Cinshi cilenga ukupoolela ukubo kwa busanso ifyo? Ilingi line kutungulula ku mibele ya kutumpika iya kucimfiwa. Ici kuti cacilikila uwasumina mwi shamo ukubuula ukuitendekelako ukuli konse nelyo fye ukwankulako ku bwite bwa cipesha amano ubwa kwa Lesa ubwa kuti: “Iye, mwe ba cilaka bonse, iseni ku menshi . . . Teyamikeni amatwi yenu, iseni na kuli ine, umfweni, ukuti mube aba mweo.” (Esa. 55:1-3) Nga ca kuti ukusumina mwi shamo kulafisa ukufilwa ‘ukwisa’ ku ntanshi no ‘kumfwa,’ kukafumamo ukupusa ishuko lya mu nshita ku kuba “aba mweo” kuli pe na pe muli Paradise iileisa ikabweshiwa pe sonde. We mutengo ulakula we uwa kulipila!
E co ni pi waiminina? Nga ca kuti wakulile mu bwikashi uko imfundo sha cisumino ce shamo shipanga icitendekelo ca kutontonkanya kwa bantu, kuti pambi walipokelele icisumino ukwabulo kwipusha. Nalyo line, amabuyo yalanshanishiwe muli ici cipande kuti pambi nayakwaafwa ukumona ukuti ku cipimo cikalamba ubumi bobe ubwa ndakai no bwa nshita ya ku ntanshi bumumungwa ne ncitilo shobe shine.
Nga fintu umwene, umulandu, ifishinka, kabili, pa mulu wa fyonse, Amalembo ya Mushilo filango kuti taufwile ukunakila ku mibele ya kucimfiwa kwa kulenge mfwa. Mu cifulo ca ico, nga fintu Yesu acincishe: “Ibikilisheniko . . . pa kwingila pa mwinshi wafyenenkana.” (Luka 13:24, The Emphatic Diaglott, ukubelengwa kwafyantikwa pa kati) Cinshi apilibwile? E filondolola umo uwa kulandapo pali Baibolo ukuti: “Ishiwi [ibikilisheniko] lyabuulwa ukufuma ku mangalo ya ciGreek. Muli banakatango babo . . . batukwite, nelyo baibikilisheko, nelyo babikileko amaka yabo yonse ku kunonka ukucimfya.” Mu cifulo ca kukontamina ku kucimfiwa mu bumi, Yesu alecincisha ukuti utukute te ku cili conse ukucila pa kucimfya!
E ico, tamya ukupoolela ukuli konse ukwapuutwamo ne shamo. Ingila muli nakatango wa ku bumi nga fintu Icebo ca kwa Lesa cicincisha, kabili wileka icisumino ce shamo cikutompole. (Moneni 1 Abena Korinti 9:24-27.) Kwankwanya umusenselo pa kwankulako mu kwangufyanya ku bwite bwapuutwamo ubwa kuti: “Saleni umweo, ku kuleka mube no mweo, imwe no bufyashi bwenu.” Ni shani fintu wingacita uko kusala? “Ku kutemwa Yehova Lesa wenu, ku kuumfwa kwi shiwi lyakwe, no kulambatila kuli wene.” Ukucite fyo kukatungulula ku kucimfya, pantu Yehova akashininkisha ukuba “e mweo wenu kabili e kutantalila kwa nshiku shenu.”—Amalango 30:19, 20.
[Icikope pe bula 7]
Mose tashimikile ishamo lelo acincishe ukuti: “Saleni umweo, ku kuleka mube no mweo.”