Cinshi Tulecita ku Fya Kulya Fyesu?

UKWALULA ifya kulya te lelo kwatendeka. Na kuba, abantunse balilamuka mu kwalula ifya kulya pa myaka iingi. Inshila shisuma isha kupangilamo ifintu shalenga kube imisango ipya iya fimenwa, ing’ombe, ne mpaanga. Ca cine, umwiminishi wa kabungwe ka U.S. Food and Drug Administration atile “nalimo ifya kulya fyonse ifyo mushita fyalyalulwa.”

Kwaba inshila ishingi sha kwalwilamo ifya kulya. Abapanga ifya kulya balisanga inshila ishingi isha kwalwilamo nelyo ukupangilamo ifya kulya, nampo nga kufwaya ukuti fileumfwika bwino nelyo filemoneka bwino nelyo pa kuti fileikala inshita ntali. Abantu balibelela ukulya ifya kulya ifyaalulwa mu nshila imo.

Lelo abantu abengi balepapa pa cilecitwa ku fya kulya tulya. Mulandu nshi? Bamo balatiina ukuti inshila sha nomba isho balebomfya kuti shaonaula ifya kulya. Bushe uyu mwenso waba fye bwino? Natumone imbali shitatu ishilelenga amasakamika.a

Imiti Ikusha Bwangu Inama ne Ipaya Utushishi

Ukutula muli ba 1950, imiti ya kwipaya utushishi (antibiotics) ilabikwa ku fya kulya fya nkoko, inkumba, ne ng’ombe mu fifulo fimo. Ico bacitila ici kucefyako amalwele, maka maka mu ncende umo inama shikala ishingi mu mo mwine. Mu fyalo fimo babika imiti (hormone) ku fya kulya fya nama pa kuti shikule bwangu. Batila iyi miti ibili ilacingilila inama ku malwele kabili ilenga ubulimi ukuleta indalama nga nshi, kabili abantu balamwenamo pantu imitengo ilabako eyefilya.

Ifyo twalandapo fileumfwika kwati fili fye bwino. Lelo bushe umunani bafumya ku nama balisha iyi miti ulaleta amafya ku bantu? Akabungwe ka Economic and Social Committee of the European Communities katile kuti cacitika ukuti utushishi te kuti tufwe ku muti kabili kuti twaingila mu bantu. Abalefwailisha basangile ukutila “utushishi tumo nalimo e tulenga amalwele yabipisha ku bantu ukupitila mu fya kulya.” Kabili, ni shani nga ca kuti mu fya kulya muli utushishi e lyo no muti uwashele ku fya kulya? Abengi balatiina ukuti ici kuti calenga utushishi tulwalika abantunse ukukanafwa ku miti.

Ni shani pa nama balisha imiti ilenga inama ukukula bwangu? Uwasoma sana uwa mu Munich, ku Germany, Dokota Heinrich Karg, atile: “Incenshi shonse shilasuminishanya ukuti umunani ufuma ku nama balisha imiti ilenga inama ukukula bwangu taingaleta amalwele, cikulu fye bakonka amafunde pa kucite fyo.” Lelo, nyunshipepala beta Die Woche yashimika ati ukukuma ku munani wa nama balisha iyi miti, “abafwailisha balifilwa ukusuminishanya pa myaka 15 iyapita.” Nga ni ku France kwena balikaninina fye ndai ukubika iyo miti mu fya kulya fya nama. Batila, ‘Iyi miti taifwile ukubomfiwa!’ Kanshi twamona ukuti ukupaashanya takwapwa.

Ifya Kulya Bapishamo Imyengelele

Ukutula apo batendekele ukwesha mu Sweden mu 1916, ifyalo nalimo 39 fyalisuminisha ukupisha imyengelele mu fya kulya pamo nge fyumbu, amataba, ifisabo, ne nama. Mulandu nshi? Batila imyengelele ilepaya utushishi utwingi utuleta amalwele, ukulenga ukuti uwashita ifyo fya kulya elwala amalwele yafuma mu fya kulya. Kabili kulenga ifya kulya ukwikala inshita ntali ukwabula ukubola.

Kwena, incenshi shitila ifya kulya tulya fifwile ukuba ifya busaka kabili tafifwile ukukokola. Lelo ni banga batekanya ukupekanya ifya kulya fisuma lyonse? Magazini wa Test atile abantu abengi bapoosa “amaminiti 10 ukupekanya umwikulo na maminiti 15 ukupekanya ica kulya ca kasuba no mulalilo.” Kanshi e mulandu wine abantu abengi batemenwa ifya kulya fyaipikilwa kabela kabili ifingekala inshita ntali. Lelo bushe ifya kulya bapishamo imyengelele fyaliba fye bwino?

Mu 1999, akabungwe ka World Health Organization kasabankenye ukufwailisha kwacitilwe ne bumba lya ncenshi ukufuma ku fyalo ifingi. Basangile ukuti ifya kulya bapishamo imyengelele “fyaliba fye bwino kabili fya mulyo.” Abatila ifi fya kulya fyaliba fye bwino bapashanya ukupisha imyengelele mu fya kulya ku kuwamya insalu sha kukaka pa cilonda—ukucitwa ukubomfya imyengelele—nelyo ukupisha ifipe muli cimashini ca malaiti ico babomfya pa kubebeta ifipe pa cibansa ca ndeke. Lelo, abalengulula bakosapo fye ukusosa ati ukupisha imyengelele mu fya kulya kulacefya umulyo wa fya kulya kabili kuti mwaba amafya yashaishibikwa pali nomba.

Ifya Kulya Fyaalulwa

Napapita inshita nomba ukutula apo abasambilila ifya mfyalo batendekele ukufumya imfyalo mu cibumbwa cimo no kubika mu cibumbwa cimbi ica musango umo wine. Lelo, muno nshiku abasambilila ifya mfyalo kuti bacita ifyacilapo. Ku ca kumwenako, kwaba amatunda (amastrawberry) na tomato ifyaalulwa ukubomfya imfyalo shafuma kwi sabi, ukulenga ifi fisabo ukukanaonaika ilyo kwatalala sana.

Kwaba ifingi ifyo balanda ku kutasha nelyo ukusuusha uyu musango wa fya kulya.b Abatemwa ifi fya kulya batila uyu musango waliba bwino kabili walyanguka ukucila inshila shibomfiwa isha kuliminamo ifimenwa, ukuti ulafwa ukusombola ifingi no kucefya ifipowe. Lelo bushe ifi fya kulya fyaliba fye bwino?

Icitabo calelanda pa fya kulya fyaalulwa nga fyaliba bwino nelyo iyo calilembelwe ne bumba lya basayantisti abaleimininako abasoma ba mu England na United States pamo na ba ku Brazil, China, India, Mexico, ne fyalo fimbi ifipiina. Ici citabo casabankanishiwe mu July 2000, catile: “Ukufika pali nomba, ukucila pa mahekita amamilioni 30 aya fya kulya fyaalulwa yalilimwa kabili takwaba amalwele yakuma abantu ayasangwa ayalengwa ne fi fya kulya nelyo ifyo bapanga ukufuma kuli ifi fya kulya.” Mu ncende shimo ifi fya kulya fimonwa ukuti fyaba fye bwino nge fya kulya fimbi ifyo abantu abengi basumina ukuti fyaba fye bwino.

Lelo, kumbi balafitwishika. Mu Austria, Britain, na France, bamo balatwishika nga nshi ifi fya kulya. Umwina Denmark waba mu fikansa fya calo alandile pa fya kulya fyaalulwa ukutila: “Kwaba imisango imo iya fya kulya iyo tushatemwa fye.” Abalengulula ifi fya kulya nabo balepusha ifipusho kabili balanda na pa mafya ifi fya kulya fingaleta ku bantu.

Basayantisti bamo batila ifya kulya fyaalulwa e lyo fye filetendeka no kuti ukwesha na kumbi kulekabila ukucitwa pa mafya fingaleta ku balya ifi fya kulya. Ku ca kumwenako, akabungwe ka British Medical Association katila ukwalula ifya kulya kuti kwaleta ubusuma ubwingi nga nshi ku bantu. Lelo, kasosa no kuti fimo ifisakamika—pamo nga malwele yengafuma muli ifi fya kulya—filanga ukuti “ukufwailisha na kumbi kulekabila ukucitwa.”

Ukusala Bwino mwe Bene

Mu fyalo fimo, ifya kulya nalimo amapesenti 80 ifyo abantu balya filalulwa. Ilingi line kwaba imiti ibomfiwa ku kuwamyako imyumfwikile ne mimonekele ya fya kulya, kabili pa kuti fileikala inshita ntali. Na kuba, ulupapulo lumo lwatile “ifya kulya ifingi, pamo nga ifishakwata sana amafuta, ifya kulya fyaanguka, ne fya kulya fyaanguka ukupekanya no kulya, te kuti fibeko ukwabula imiti babikamo.” Kabili mu fya kulya fya musango yo kuti mwaba ne fyo bayalula.

Pa myaka iingi, ubulimi mwi sonde lyonse bucitwa mu nshila isho abantu abengi bamona nge shabipa. Ukubomfya imiti yakwata sumu e ca kumwenako cimo. Kabili, abapanga ifya kulya balabomfya imiti iyo nalimo yalwalike bamo abashita ifyo fya kulya. Bushe inshila shipya babomfya pa kupekanya ifya kulya shalibipa ukucila iyi misango baliminamo? Nangu fye ni ncenshi te kuti shisuminishanye ifya kwasuka ici cipusho. Na kuba, ifyo basayantisti abengi bashimika filatungilila nelyo ukusuusha uyu mulandu kabili fimoneka kwati filenga abantu ukusumina ifyalekanalekana.

Pa mulandu wa kumona ukuti takwaba ishila bengakaninamo ifya kulya bapanga ukubomfya inshila sha muno nshiku nelyo pantu bamona ukuti ifintu fimbi fyalicindama ukucila pa fya kulya, abantu abengi lelo basala ukukanasakamana pa fya kulya. Lelo, bambi balisakamikwa sana. Cinshi mwingacita nga imwe no lupwa lwenu tamushininkishe pa kulya ifya kulya fimoneka nge fyaalulwa nga nshi ukubomfya inshila shipya ishiliko lelo? Kuli ifyo mwingacita, fimo ifili mu cipande cikonkelepo. Lelo, intanshi kuti caba bwino ukushininkisha ukutila tulemona bwino uyu mulandu.

Ukusunga bwino ifya kulya kwaba ngo kucingilila ubumi. Takwaba inshila pali nomba iyo twingabelamo abapwililika. Ukulingana na magazini wa ku Germany uwa natur & kosmos, nangu fye ni ku bantu abaishibikwa ukuti balyangwa sana ku kusala no kupekanya bwino ifya kulya, ilingi tabapoosako amano ku fya kulya fisuma. Icingawamina umuntu umo umbi kuti camubipila. Bushe kanshi teti ciwame ukulatontonkanya bwino pali uyu mulandu no kukanafwaya ifyacilamo?

Kwena, Baibolo taitweba ifyo tufwile ukucita pa fya kulya fya muno nshiku. Lelo, ilatweba pa mibele tufwile ukukwata iikatwafwa muli uyu mulandu. Abena Filipi 4:5 batila: “Icongwe cenu cishibikwe ku bantu bonse.” Icongwe kuti catwafwa ukupingula bwino no kukanatontonkanya pa fyacilamo. Kuti catwafwa ukukanaeba bambi ifyo bafwile ukucita ne fyo bashifwile ukuti ukukuma ku fya kulya. Kabili kuti catwafwa ukukanaipoosa mu kulanshanya kwa fye kabili ukupaatukanya na bambi abashiletontonkanya nge fyo tuletontonkanya pali uyu mulandu.

Kwena, tufwile ukusumina ukuti amafya ayengi ayafuma ku fya kulya tayalenga sana ukukansana. Bushe mafya nshi yamo, kabili finshi mwingacita pa kuicingilila?

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 4]

Bushe abashita ifya kulya balakumwa ku miti iikusha ifintu bwangu na ilya ipaya utushishi iyo balisha ing’ombe?

[Icikope pe bula 6]

Caliba bwino ukubelenga bwino utupepala tuba pa fya kulya

[Icikope pe bula 7]

Mwaba ubusuma ubwingi mu kushita lyonse ifya kulya fishakokwesha