Ifya Kucingilila Ifumo Lyenu

UULEMBA LOLENI! MU MEXICO

UKULINGANA na kabungwe ka United Nations Population Fund, cila mwaka abanakashi ukucila pali 500,000 balafwa ilyo bali pa bukulu. Akabungwe ka United Nations Children’s Fund (UNICEF) na ko katile cila mwaka abanakashi ukucila pa mamilioni 60 balalwala amalwele yabipisha aya pa bukulu kabili mupepi na mamilioni 20 pali aba baba na malwele ya mutatakuya. Mu fyalo ifipiina abanakashi abengi balakwata sana abana na lintu tabalefwaya, kabili tabaisakamana bwino ilyo bali pa bukulu. Ne ci cilenga baba abanakuka kabili abalwala. Ca cine, ifumo kuti lyaleta amafya kabili kuti lyaipaisha no muntu. Bushe pali ifyo umwanakashi engacita ku kucingilila ifumo lyakwe?

Ukusakamana Ubumi Bwenu Ilyo Mushilaimita

Ukupekanya. Abalume na bakashi kuti bakabila ukulanshanya impendwa ya bana bafwile ukukwata. Mu fyalo ifipiina caliseeka ukumona abanakashi nabakwata abana abanono, e lyo baleonsha akacece, pa nshita imo ine bali pa bukulu. Ukupekanya bwino no kulangulukilako kuti kwalenga papite nshita pa kwimitila umwana, kabili ici kuti calenga umwanakashi apuupuutuka, no kutushako pa numa ya kupaapa.

Imilile. Akabungwe kalanda pa mafumo aka Coalition for Positive Outcomes in Pregnancy katila, ilyo umwanakashi uunwa imiti ikali, ubwalwa, no kupepa fwaka ashilaba pa bukulu, afwile ukuleka ifi fintu no kupishapo imyeshi 4 no kucilapo ilyo ashilaimita, kabili afwile ukulya ifya kulya ifisuma. Ku ca kumwenako, ubwafya bwa kulemana umoongololo, ubuletwa lintu umoongololo wafilwa ukwisalika bwino pa kupangwa, bulacepa sana nga ca kuti uuli pa bukulu alelya no kunwa ififusha umulopa. Apo insandesande shipanga umoongololo wa mwana shiisalika ukutendeka pa bushiku bwalenga 24 ukufika ku bwalenga 28 pa numa ya kwimita, ilyo abanakashi abengi bashilaishiba na kwishiba ukuti bali pa bukulu, abanakashi bamo balanwa no kulya ififusha umulopa ilyo balepanga ukwimita.

Na cimbi icacindama sana ni iron. Uuli pa bukulu alakabila iron imiku ibili ukucila iya lyonse. Nga ca kuti akwete fye iron inono mu mulopa, nge fyo ciba kuli banacifyashi abengi mu fyalo ifipiina, umulopa kuti wacepa. Ubu bwafya bulakula nga aleimitaimita, pantu takwate nshita ya kufusha iron ilyo ashilaimita na kabili.a

Umushinku. Abakashana bashilafisha imyaka 16 abafwa na mafumo balafula ukucila abali muli ba20. Lelo, abacilile imyaka 35, bena abana babo kuti bafyalwa na mafya yamo, pamo nga ukupukutako. Abakwata abana ilyo bacili abaice nelyo abakwata mu bukalamba e bakwata sana ubwafya bwa mulopa ukufilwa ukwenda bwino mu mubili ubwitwa preeclampsia. Ubu bwafya, ubusanshamo ukubutukisha kwa mulopa imilungu 20 pa numa ya kwimita pamo na menshi ukwikalila mu mubili e lyo na maproteni ukufula mu misu, ilingi line bulepaya utwana na banyina.

Amalwele. Amalwele ya mu cisu, kwi samba, na mu mala yalabipilako ku uli pa bukulu kabili na yo kuti yalenga umo ukupaapa ilyo imyeshi ishilakumana, no kulenga umulopa ukukanaenda bwino mu mubili. Cilawama ukuposha amalwele yonse ilyo umo ashilaimita.

Ukusakamana Ubumi Bwenu Ilyo Mwaimita

Ukuya ku cipimo. Ukuya ku cipatala lyonse ilyo umo ali pa bukulu kulacefyanyako imfwa sha banacifyashi. Na mu fyalo umo cafya ukuya lyonse ku makiliniki na ku fipatala, limo kulaba abasambilila ifya kupaapisha.

Ukuya ku cipimo kuti kwalenga aba ku cipatala ukumona nga kuli fimo ifilekabila ukusakamana kwaibela. Ifi fisanshamo ukwimita ifumo lya bampundu, ukubutukisha kwa mulopa, amalwele ya ku mutima na ku mfyo, no bulwele bwa shuga. Mu fyalo fimo, uuli pa bukulu alalaswa inshindano ya kucingilila umwana ku bulwele bwa kuumina incendwa, e kuti tetanus. Na kabili, kuti bamupima nga nakwata utushishi tuleta akalaso, ne fya kufuluma, ilyo ifumo lili ne milungu 26 ukufika ku 28. Nga ca kuti nakwata utu tushishi mu mala, umwana kuti ayambula pa kufyalwa.

Uuli pa bukulu afwile ukweba aba ku cipatala fyonse fye, ukusanshako na malwele alwalapo. Afwile aleipusha ne fipusho. Afwile ukwangufyanya ukuya ku cipatala nga ca kuti umulopa watendeka ukufuma kwi samba, icinso cafimba mu kupumikisha, umutwe wakalipa sana nelyo tauleleka ukukalipa, atemwa iminwe yalakalipa, aleka ukumona bwino mu kupumikisha, mu mala mwakalipa sana, nelyo atwalilila ukuluka, ukututuma nelyo umubili wakaba, ukusakanya kwa mwana mu nda kwayaluka, alefuma amenshi kwi samba, ukuumfwa ubukali pa kupoosa amenshi, nelyo ukukanakwata sana imisu.

Ubwalwa ne Miti Ikola. Nacifyashi nga alenwa ubwalwa no kubomfya imiti ikola (ukusanshako fwaka), kuti akwata umwana uwapukutako, uwalemana nelyo fye uwa mungulu. Abana ba banacifyashi abakunkuma ku miti ikola balalwala nga filya ciba umo nga aleka ukunwa no kupepa. Nangu ca kuti bamo batila ukunwako fye panono takwabipa, ilingi line incenshi shitila tamufwile kunwa nangu fye tunono ilyo muli pa bukulu. Abali pa bukulu bafwile no kuibaka ku cushi ca fwaka bambi balepeepa.

Umuti.Tamufwile ukunwa umuti nelyo umo kano fye uo bamulembele ku cipatala ku beshibe ukuti muli pa bukulu, abeshibe ne fyo uyo muti wingacita. Amavitamini yamo te yasuma. Ku ca kumwenako, ukunwa sana vitamini A kuti kwalemanika umwana.

Ukwina. Uuli pa bukulu tafwile ukwina sana nelyo ukonda sana. Ukulingana ne citabo ca Krause’s Food, Nutrition and Diet Therapy, abana bafyalwa abaonda balafwa sana ukucila abafina ifyo umwana afwile ukufina. Ukwina kwalinga, maka maka ukutendeka mu mweshi walenga 4, kulangilila ukuti uuli pa bukulu alelya ifya kulya fyalinga, ifikabilwa ku waimita.b

Ubusaka na Fimbi Ifya Kuibakako. Kuti mulesamba ifyo musamba lyonse, te kwesha ukubomfya ifya kusambila kwi samba ifingaleta ubwafya. Uuli pa bukulu afwile ukutaluka abali na malwele yambukila, pamo nga kansakala. Na kabili, pa kuicingilila ku malwele yafuma ku nama, tafwile ukulya inama iishipile no kukumya amafi ya bapushi. Ubusaka bwa lyonse, pamo nga ukusamba ku minwe, no kusamfya umusalu, fyalicindama. Te lingi ukupange cupo kuleeta amafya, kano fye milungu ya kulekelesha nelyo nga umwanakashi alefuma umulopa, imishipa naitintika, nelyo ifumo nga lyalyonaikepo.

Ukupaapa Kwatunguluka

Uuisakamana ilyo ali pa bukulu te lingi aba na mafya pa kupaapa. Akeshiba bwino bwino ifyo cikaba kabili akakonka ne fyo abapapisha balemweba. Abalemupapisha na bo bakeshiba ifyo alefwaya, nga kuti kwaba ukuisalila pa fyo imipaapile ikaba, nga kukaba ukumulepula kwi samba, ukubomfya imiti ya kulesha ubukali, e lyo no kulamwena umwana pali kompyuta. Bafwile ukusuminishanya na pali uyu mulandu: Bushe bakacita shani nga ca kuti umulopa wafuma sana? Apo ukufuma umulopa kulalenga sana banacifyashi ukufwa, kufwile kwabako ifya kufusha umulopa ku bashisumina ukubabikamo umulopa. Na kabili, mufwile ukwishibila libela ifikacitika nga ca kuti mwakabila ukulepulwa pa mala.

Baibolo itila abana ca bupe ukufuma kuli Lesa, “cikwatwa.” (Amalumbo 127:3) Umwanakashi nga aishiba bwino pa lwe fumo lyakwe, e lyo engatunguluka sana. Nga aisakamana ilyo ashilaimita na lintu ali pa bukulu no kwishibila libela ifingi ifikabilwa pa kupaapa, nacifyashi akabombesha na maka yakwe yonse pa kuti ifumo lyakwe taliletele amafya.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 18]

IFINGAFWA ABALI PA BUKULU

● Pa fya kulya uuli pa bukulu alingile ukulya cila bushiku pafwile ukuba ifisabo, imisalu yalekanalekana, ne filyo pamo nga cilemba, soya, ilanda, ne ntongwe. Afwile ukulya ne ngano, amataba, ama oats, na barle—maka maka ifyo babikamo amavitamini e lyo ne fishapelwa sana. Fimbi na fyo lisabi, inama, inkoko, amani, cheese, no mukaka sana sana uo bafumyamo amafuta. Tafwile ukulya sana ifya mafuta, shuga, no mucele. Afwile ukunwa sana amenshi. Tafwile ukunwa umwaba caffeine, pamo ne fya kulya umwaba ifya kulesha ukonaika ne filenga fyene ukumfwika no kununkila mu musango umo. Starch babomfya ku fya kufwala, iloba na fimbi fye ifishili filyo kuti fyaleta amafya kabili filalwalika.

● Ibakeni ku fingaleta amafya ku bumi pamo nga ukukopwa sana X-ray na ku fya miti miti. Mwilabomfya sana ifya kufuminisha ne miti imbi iya mu ng’anda. Mwilaleka umubili wakaba sana pa kuba umukabishe no kutukusha sana umubili. Mwilaiminina inshita ntali no kubombesha. Mulekaka bwino umushipi wa mu motoka.