Akayofi Kakalamba

Erika ali ne myeshi 6. Lelo, amoneka kwati mwana wa mweshi umo nelyo uwa myeshi ibili. Nangu ca kuti abe fi, amolu yakwe no lufumo fyalifimba ne cinso na co califimba kabili calibulungana. Aba uwabuutulukila, umushishi wakwe ulasusauka kabili waba uwabuutulukila, kabili aba no tulonda pa mubili. Amoneka uwasashila sana. Ilyo dokota aleceeceeta amenso ya kwa Erik, afwile ukutekanya sana, pantu inkanda ya mu menso kuti yaubuka bwangu. Kwati ubu bulwele bwalilenga na Erik ukukanakula mu mano. Ku ca bulanda, ubwafya bwa uyu mwana buli fye mpanga yonse.

“PA BANA bonse abafwa mu calo, ukucila pali hafu bafwa kuli ubu bulwele, kabili e bulwele bwaipaya sana abana ukucila ubulwele bonse ubwambukila ukutula pa cikuko ca Black Death. Lelo, ubu bulwele tabwambukila. Iminshipendwa ya bapusuka bashala ifilema, kabili lyonse balambula bwangu amalwele, e lyo tabasalapuka. Buleta amafya pa banakashi, indupwa, na kuli pele pele kuti bwalenga ne nko ukukanalunduluka.”—The State of the World’s Children, United Nations Children’s Fund.

Bulwele nshi ubu bwalondololwa? Bulwele bwa nsala, e kuti ukubulisha ifilyo filenga umubili ukukula, ubo akabungwe ka World Health Organization (WHO) keta ati “ubulwele bwabipisha.” Bushe aka kayofi kakula shani? Akabungwe ka WHO kasosa ukuti “pa bana amamilioni 10.4 abafwa cila mwaka, hafu bafwa kuli ubu bulwele.”

Mu bulwele bwa nsala mwaba amalwele ayengi. Ukutendekela pa bulwele bwa kubulisha ifya kulya pamo nga umusalu, umukaka, amani na fimbipo, e lyo na cilemba, inama, ne sabi, ukufika na ku bwa kwina sana na malwele yambi aya mutatakuya ayesa pa mulandu wa milile. Lelo, ukubulisha ifilyo filenga umubili ukukula “e bulwele bwa nsala ubwabipisha,” e fisosa akabungwe ka WHO. Bwikata sana abana abashilakumanya imyaka isano.

Tala tontonkanyeni pali Erik, uo tulandilepo pa kutendeka, na bana abengi nga nshi abalwala ubulwele bwa nsala. Te balenga ukuti balwale, kabili tamuli umo bengabufyukila. Georgina Toussaint uwasambilila pa bumi bwa bana aebele uulemba Loleni! ati: “Abaculilamo ba kaele kabili e balwala na sana.”

Bamo kuti batila tatwingafyuka ubu bwafya—basosa ukuti ifya kulya finono. Icipapusha ca kuti akabungwe ka WHO katila “twaikala mu calo umwaba ifilyo ifingi.” Ifya kulya e ko fyaba ifingakumana abantu bonse pe sonde, kabili fingi. Kabili, ubulwele bwa nsala e bwayangukisha ukucilikila e lyo tapaya ne ndalama ishingi pa kubundapa. Bushe ifi fishinka tafimulengele ukubipilwa?

Ni Bani Balwala?

Te bana beka abalwala ubulwele bwa nsala. Lipoti ya kabungwe ka WHO iya mu July 2001 yatile, “ubulwele bwa nsala bwaba fye mpanga yonse, abantu mupepi na mamilioni 800 e bakwata ubu bulwele, e kuti amapesenti 20 aya bantu bonse mu fyalo ifipiina.” E kutila umuntu umo pa bantu 8 mwi sonde alilwala ubu bulwele.

Nangu ca kuti abantu abengi ababulisha ifya kulya fya mulyo baba mu Asia—maka maka mu ncende shabela ku kapinda ka ku kulyo na lwa pa kati—amapesenti ayengi aya bantu ababulisha ifya kulya fya mulyo yaba mu Afrika. Ifyakonkapo fyalo fimo ifipiina ifya mu Latin Amerika ne fishi fya Caribbean.

Bushe mu fyalo ifikankaala mwena tamwaba ubulwele bwa nsala? E mo bwaba. Ulupapulo lwa The State of Food Insecurity in the World 2001 lwatile, abantu amamilioni 11 abekala mu fyalo ifikankaala balalwala ubulwele bwa nsala. Kabili abantu amamilioni 27 ababulisha ifya kulya fya mulyo bekala mu fyalo filelunduluka ukuba ifikankaala, maka maka ifyaba ku Kabanga ka Bulaya ne fyalo fyali kale mu Soviet Union.

Mulandu nshi ubulwele bwa nsala bubelele bwafya bwakule fi? Bushe kuliko ifili fyonse ifingalenga ababulisha ifya kulya fya mulyo balakwata ifi filyo? Bushe kukaba inshita ilyo pe sonde pashakabe ubulwele bwa nsala? Ifipande fikonkelepo fyalalanda pali ifi fipusho.

[Futunoti]

[Charti na Mapu pe bula 19]

(Nga mulefwaya ukumona charti, moneni muli magazini)

IFYALO UMWINGABA UBULWELE BWA NSALA

UMO BWINGAFULA

UMO BWINGABA EYEFILYA

UMO BUSHINGAFULA

UMO BUSHINGABA NELYO IFYALO UMO TACAISHIBIKWA BWINO

[Icikope pe bula 19]

Balelolela ifya kulya mu Sudan

[Abatusuminishe]

UN/DPI Uwakopele ni Eskinder Debebe