Bushe Ukwina Kwacila mu Cipimo Kulesanguka Icikuko ce Sonde Lyonse?
ULUPAPULO lwa ku Britain ululanda pa fya bumi ulwa The Lancet lutila: “Ukwina kwacila mu cipimo, uko kale baleti kwa bantu fye baba mu fyalo fyakwatisha indalama, kulesalanganina na mu fyalo ifipiina.” Lwatile, abaishibisha pa fya kulya balesoka ukuti kuti kwaba “icikuko ce sonde lyonse” ica malwele yalwalako abaina ukucila mu cipimo pamo ngo bulwele bwa shuga, ukubutukisha kwa mulopa, kansa, no bulwele bwa ku mutima.
Mu myaka 8 iyapita, mu China, umwali ukwingilishiwako ukwa miku itatu ukwa baume baina ukucila mu cipimo no kwingilishiwako ukwa imiku ibili ukwa banakashi bonse abacililemo ukwina, ubwafya bwa kubutukisha kwa mulopa muli ci calo nomba bwaba fye cimo cine nga mu calo ca United States. Ukucila pali hafu wa bantu bonse pe sonde abalesangwa no bulwele bwa shuga balesangwa mu India na mu China. Ubwingi bwa balwala shuga mu Egypt cimo cine na balwala mu United States, kabili hafu wa banakashi bonse mu Egypt baliina ukucila mu cipimo. Mu calo fye conse ica Mexico, impendwa ya bantu baina ukucila mu cipimo ilekulilako lubilo lubilo, ne ci e cilelenga ukufula kwa bulwele bwa shuga. Na mu fyalo ifipiina nga nshi mu Africa ifyaba ku kapinda ka ku kulyo aka ciswebebe ca Sahara, muli ukwina kwacila mu cipimo kabili no bulwele bwa shuga bulefulilako.
Nangu ca kuti ukulya ifilyo fya mafuta ifyaipikwa lubilo lubilo e cingalenga ukwina kwacila mu cipimo mu fyalo fimo, icilenga sana ni co abalepanga ifya kulya lelo balelungamo sana shuga mu fya kulya pa kuti “fileumfwika bwino.” Kabili, ifya kulya fya bena Asia na bena Afrika mulaba amafuta ayengi, ne ci cilenga umubili ukukwata ifingaulenga ukwina sana. Ukufulilako kwa bamashini mu mafakitare na mu fya bulimi bulimi kulelenga ukukanabomba umulimo wa cibe. Abantu nabatemwa ukwangala ukucila ukubombesha. Muno nshiku, pa mulandu wa kufula kwa makompyuta na matelevishoni, ababomfi tabatukusha sana umubili, kabili “intaneti ilengele kwiba ukuposhita kalata no kukanaenda pa kulanda ne fibusa.”
Apo na bana be sukulu bene baleina ukucila mu cipimo, no kucilisha mu ncende mushaba sana ifya kuleseshamo icitendwe no kutukusha umubili, cili ice pamfya ukutila bakafundisha beshibe ukuti imiliile ilambukila imibombele ya mu kalasi. Gail Harrison uwa pa University of California mu School of Public Health, asosele ukuti ukulunda pa micenjelo ilebomfiwa mu kucingilila ukwina kwacila mu cipimo, “kufwile kwaba ukutantika kwapalana mu fyalo fyonse pe sonde ukwa kucingililwa, no kupanga amafunde, na babomfi baishibisha, ne fya kubomfya ifine fine” pa kuti tulwishe ci cikuko ca kwina kwacila mu cipimo na malwele ya-ampana no kwina kwa musango yo.