Ubwafya bwa Kuundapa
“Ubulwele bwa shuga bonse apo bwapela bwalibipa icine cine. Takwaba ubwaba eyefilya.”—Anne Daly, American Diabetes Association.
“ILYO twacipima umulopa wenu, cilemoneka kwati muli fimo ifilubene sana. Mulekabila ukuundapa kwa mu kampampa.” Ayo mashiwi ya kwa dokota yaponeshe baDeborah pa musao. Batila: “Bulya bushiku nshasendeme, naikalile fye ukutontonkanya nati nabalufyanya. Ne mwine naleumfwa ati nshilwele.”
Nga filya fine abengi bacita, baDeborah na bo baleti bali fye bwino, kabili basuulileko fye ku fishibilo fyalebacusha. Baleti icalelenga baleumfwa icilaka libili libili muti wa cifine untu balenwa. Baleti icalelenga balepoosa amenshi libili libili ni co balenwa sana amenshi. E lyo baleti icalelenga baleumfwa ukunaka, ni co banamayo bonse ababomba balanaka.
Lelo ilyo bapimine umulopa casangilwe ukuti ubulwele bwa shuga e bwalengele. BaDeborah calibakosele ukusumina. Batila: “Nshaebeleko nangu umo ulwa ubu bulwele. Ubushiku, ilyo bonse basendama, ine nalelolesha fye mu mfifi, ndelila.” Ilyo bamo basanga ukuti nabakwata ubulwele bwa shuga, bomfwa ifyapusanapusana, pamo no kukungumana umutima nelyo ukuumfwa fye icifukushi. BaKaren batila: “Pa nshita imo nalelila no kukaana nati nshalwala.”
Ca cifyalilwa fye ukumfwe fi ilyo mwaponenwa ne cilemoneka ngo lufyengo. Lelo, nga kwaba ukukoselesha, abakwata ubulwele bwa shuga kuti baleka ukusakamikwa sana. BaKaren batila: “Nasi waleng’undapa alinjafwile ukusumina ukuti ninjikatwa no bu bulwele. Anjebele ati cali fye bwino ukulila. Ukulila kwalengele naumfwa eyefilya no kusumina ati ninjikatwa.”
Ico Bwabipila Sana
Abantu beta ubulwele bwa shuga ati “konaika kwa injini ya bumi,” kabili kwaba umulandu baitile fyo. Ilyo umubili ulefilwa ukusungulula shuga, imibombele iingi kuti yaleka, kabili inshita shimo ici kuti caipaya no muntu. Dokota Harvey Katzeff atila, “ubulwele bwa shuga ubwine tabwipaya abantu, lelo ifipaya fintu ubu bulwele buleta. Twalishiba sana ukucincintila ifyo ubu bulwele buleta, lelo ifyo fintu nga fyaisa, tatwaishiba sana ifya kufyundapa.”a
Bushe kwaliba isubilo ku bakwata ubulwele bwa shuga? Ee—nga ca kuti baishiba ifyo ubu bulwele bwabipa no kutendeka ifya kubuundapa.b
Imiliile no Kutukusho Mubili
Nangula ubulwele bwa shuga bumo ubo badokota beta ati Type 1 te kuti bucincintilwe, basayantisti balefwailisha imipangilwe ya mfyalo ukumona nga muli ifingalenga umuntu ukukwata ubu bulwele no kwesha ukubushinshibika. (Moneni umukululo uleti “Umulimo Shuga Ibomba,” pe bula 8.) Icitabo citila Diabetes—Caring for Your Emotions as Well as Your Health cisoso kuti, “ku bulwele bwa shuga ubwitwa Type 2, bwena kuliko isubilo. Abengi abo ukulingana ne mfyalo shabo kuti balwala ubu bulwele balabucincintila ukupitila mu miliile isuma no kutukusha umubili inshita ishingi, ne co cilenga baleba abatuntulu no kukanaina ukucila mu cipimo.”c
Pa kukomaila pa bucindami bwa kutukusha umubili, ulupapulo lwa Journal of the American Medical Association lwashimike pa kufwailisha ukwingi ukwacitilwe pali banamayo. Muli uku kufwailisha casangilwe ukuti “ukutukusha fye umubili panono kulenga [insandesande sha mu mubili] ukusungulula sana shuga ukucila pa maawala 24 pa mulandu wa kukwata insulini iingi.” E ico, uyu lipoti asondwelela ukuti “ukwenda pa makasa no kutukusha umubili kumbi kuti kwayafwako ukucincintila ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 2 muli banamayo.” Abafwailisha batila cisuma ukutukushako umubili mu kulinga pa maminiti nangu 30 inshiku ishingi nelyo fye cila bushiku mu mulungu. Uku kutukusha umubili kuti kwaba fye kwenda pa makasa, uko ulupapulo lwa American Diabetes Association Complete Guide to Diabetes lutila kwaba “napamo e nshila ya kutukushishamo umubili iyawamisha, iishabamo ubusanso, kabili iyo mushingaposelapo indalama.”
Lelo, umuntu wa bulwele bwa shuga pa kuti atukushe umubili kano pali incenshi sha kumupandako amano. Umulandu umo wa kuti ubulwele bwa shuga kuti bwaonaula umupita ifya menshi menshi mu mubili pamo ne mishipa, ne co kuti cayambukila imyendele ya mulopa na maka ya kutonya. Kanshi kuti mwaikuubulula ku kuulu ukwabula ukuumfwako, icilonda caingililwa no tushishi tuleta amalwele, ne cilonda casanguka impwalonda—ici kuti calenga no kuulu bayaputula nga takuli ukuundapa bwangu bwangu.d
Na lyo line, ukukonkanya ukutukusha umubili kuti kwayafwa umo ukulama ubulwele bwa shuga. Ulupapulo lwa American Diabetes Association Complete Guide lusoso kuti, “ilyo abafwailisha balesapika ifingi pa busuma bwa kutukusha umubili lyonse, e lyo basanga ukuti kusuma sana.”
Ukubomfya Umuti wa Insulini
Abengi abakwata ubulwele bwa shuga bafwile ukusakamana imiliile yabo no kutukusha umubili. Lelo bafwile no kulundapo ukulapima ubwingi bwa shuga mu mubili no kulaitunga inshindano ya insulini. Bamo abakwata ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 2, pa nshita shimo kuti baikala ukwabula ukuitunga inshindano ya insulini pa mulandu wa kusakamana ku fya kulya no kulatukusha umubili libili libili.e BaKaren, abakwata ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 1, basanga ukuti nga baletukusha umubili insulini baitunga ilabomba bwino sana. Ico calenga no kuti bacefyeko panono insulini bakabila mu mubili.
Lelo, nga ca kuti umulwele alekabila insulini, tafwile ukufuupulwa. BaMary Ann, banasi basakamana abalwele ba shuga batila “nga mwatendeka ukubomfya insulini te kutila ninshi mulandu wenu. Te mulandu no musango wa bulwele bwa shuga mwakwata, nga mulesakamana ubwingi bwa shuga mu mubili, muli no kucefyanyako amafya yambi ku ntanshi.” Na kuba, ilyo balefwailisha nomba line, casangilwe ukuti abakwata ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 1 abalesakamana sana ubwingi bwa shuga mu mulopa “balecefyanyako sana amalwele yaletwa no bulwele bwa shuga pamo ngo bulwele bwa menso, ubwa mfyo, ne mishipa.” Ku ca kumwenako, balicefesheko ubulwele bwa menso ukufika ku mapesenti 76! Abakwata ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 2 abalesakamana sana ukumona ubwingi bwa shuga mu mulopa na bo balicefesheko amalwele yaletwa na shuga.
Pa kuti cangukileko ababomfya insulini, inshindano na ma insulini pen babomfya, shinono nga nshi ica kuti pa kulaswa tacikalipa sana. BaMary Ann batila “umuku wa kubalilapo ukuitunga inshindano e lyo ikalipa sana. Abengi abakwata shuga batila ishikonkapo limo tabomfwa bukali nangu panono.” Kwaba inshila shimbi isha kubomfya utwa kulashilako inshindano ukwingila mu nkanda ukwabula ubukali. Kambi aka kulashilako kafumya insulini na maka sana ica kuti yaingila pa nkanda. Kwaba na tumo babomfya utwakwata aka mupaipi. Aka, kuti bakabika pe fumo nelyo kumbi. Kuti kaikalilila apengilila inshindano pa nshiku shibili nelyo shitatu. Kambi ako balebomfya ino nshita ako abantu batemenwe sana, kaba nga ka foni kanono aka kwenda na ko, aka kupompa insulini. Aka kamashini kuti bakapimina inshita ya kupompa insulini mu mubili cila bushiku ne ci cilenga insulini ileingila mu mubili pa nshita ilefwaikwa kabili ukwabula ukupumfyanya.
Mulesambilila Pe
Pa numa ya kulanda pali fyonse fi, na lyo line takwaba ukuundapa kwa bulwele bwa shuga ukwingabomba ku bantu bonse. Pa kutontonkanya imyundapile, umo umo afwile ukutontonkanya pa fintu ifingi pa kuti apingule bwino. BaMary Ann batila: “Nangu fye mulesakamanwa ku ncenshi sha fya miti miti, na lyo line ni mwe mufwile ukulapingula ukuundapa mulefwaya.” Na kuba, ulupapulo lwa Diabetes Care lutila: “Ukuundapa ubulwele bwa shuga ukwabula ukusambilisha umuntu ifya kuisakamana kuti kwamonwa ngo kuundapa kushafikapo kabili ukusuula ifishinte fya mibele isuma.”
Ilyo abakwata ubulwele bwa shuga balesambilila ifingi pa bulwele bwabo, e lyo bacilamo ukwishiba bwino ifya kusakamana ubumi bwabo no kubutantalishako. Lelo pa kuti basambilile bwino, kano pali ukutekanya. Icitabo citila Diabetes—Caring for Your Emotions as Well as Your Health cilondolola ati: “Nga mwaesha ukusambilila fyonse pa muku umo, napamo kuti mwafulungana mwafilwa no kubomfya bwino ifyebo mwasambililako. Kabili, ifyebo ifingi ifisuma ifyo mukakabila ukusambilila tafisangwa mu fitabo ne mpapulo shimbi. Ciba fye na ku fyo . . . shuga mu mulopa wenu yaluka-aluka ukulingana no kwaluka-aluka kwa mibombele yenu. Ici cintu mwingasambilila fye mu kupita kwa nshita, ukupitila mu kweshaesha.”
Ku ca kumwenako, nga mwapoosako amano, mukeshiba ifyo umubili wenu ucita nga mwatitikishiwa kuli fimo, pantu ici kuti calenga shuga wa mu mulopa ukunina. BaKen batila: “Naikala no bulwele bwa shuga mu mubili wandi pa myaka 50 nomba. Kabili ndeshiba ico umubili ulenjeba!” “Ukukutika” ku fyo umubili ulefwaya kwalibaafwa sana baKen, pantu babomba incito ya kuwisha akasuba—nangu ca kuti bali ne myaka ukucila pali 70!
Ifyo Ukukoselesha kwa ba mu Lupwa Kwacindama
Mu kuundapa ubulwele bwa shuga, ukukoselesha kwa ba mu lupwa kwalicindama sana. Na kuba, icitabo cimo cisoso kuti ‘icintu cimo icikalamba sana’ icafwilisha abana banono na bakalambako ukwikala no bulwele bwa shuga busuma bwa lupwa.
Cilaafwa sana ilyo aba mu lupwa basambilila ulwa bulwele bwa shuga, no kulakomboshanyako ukutwalako umulwele ku cipatala. Ukwishiba pali ubu bulwele kukabalenga ukwafwilishako, ukwishiba ifishibilo, no kwishiba ifya kucita. BaTed, abo abena myabo bakwata ubulwele bwa shuga ubwa Type 1 ukutula lintu bali ne myaka ine, basoso kuti: “Ndeshiba nati icipimo ca shuga muli Barbara cabwela sana pa nshi. Alaleka ukulanda ilyo mulelanshanya. Alapiba sana no kukalipa apabulo mulandu. Kabili alakokomoka ukwankula ku fintu.”
E fyo ciba na kuli baCatherine, abakashi ba baKen. Nga bamona baKen umubili wabutuluka no kufunyanya, kabili nga bamona imibele ya-aluka, balabepusha ifya mapendo. Nga babwantaila fye pa kwasuka, baCatherine baleshiba ukuti tabafwile ukuleka abalume babo ukupingula ifintu fimo kabili balangufyanya ukubapeela umuti. BaKen na baBarbara balitemwa sana ukukwata abena myabo abaishiba ifya ubu bulwele abo batemwa no kucetekela.f
Aba mu lupwa aba kutemwa balingile ukwesha ukukoselesha, ukuba ne cikuku, no kutekanya—imibele ingafwa umulwele ku mafya ya mu mikalile no kulenga aleikalako eyefilya. Ba muka Karen balebeba lyonse ifyo babatemwa, ne co calibafwile sana. BaKaren bashimika ati: “BaNigel balenjeba abati, ‘Abantu balakabila ukulya no kunwa amenshi pa kutwalilila aba mweo, nga fintu fye na iwe ukabila ifya kulya na menshi—ukulundapo na tu insulini tunono.’ Aya mashiwi ya cikuku, lelo aya cine, yalingafwile sana.”
Aba mu lupwa ne fibusa na bo balingile ukwishiba ukuti ukwaluka-aluka kwa shuga mu mulopa kuti kwalenga imibele ya muntu ukwaluka-aluka. Namayo umo atila, “Ilyo icipimo ca shuga cabwela pa nshi, njikala fye tondolo, ukukalipa bwangu, no kufulunganishiwa. Lyene ndomfwa ububi pa kucite fintu nga kaice. Lelo cilanjafwa ukwishiba ukuti bambi baleshiba ico ncitile fi—na kuba ndeesha na maka ukukanaficita.”
Kuti mwakumamo ukwikala no bulwele bwa shuga, maka maka nga ca kuti uwakwata ubu bulwele aleafwilishiwa kuli balupwa ne fibusa. Ifishinte fya mu Baibolo na fyo kuti fyayafwa. Kuti fyayafwa shani?
[Amafutunoti]
a Ubulwele bwa shuga kuti bwaleta ubulwele bwa ku mutima, ulupuma, kuti bwalenga imfyo ukufilwa ukubomba bwino, ubulwele bwa mu mishipa ipisha umulopa, no konaula imishipa. Nga ca kuti umulopa taulefika sana ku molu, kuti kwaba ifilonda ifya kuti nga fyapitilila, kano no kuulu bayaputula. Ubulwele bwa shuga na kabili e bulenga sana abantu ukupofula ku bukalamba.
b Loleni! taitashapo imyundapile imo ukuti eyo abantu balekonka. Abaletunganya ukuti nabakwata ubulwele bwa shuga bafwile ukwipusha dokota uwabelesha mu kucincintila no kwafwa abakwata ubu bulwele.
c Amafuta nga yafulila mu lukoma cimoneka kwati umo kuti cayanguka ukulwala shuga ukucila nga yafulila mu ntungu.
d Abapeepa fwaka baliba mu busanso sana, pantu ukupeepa kulonaula umutima ne mpito sha mulopa, no kucefya imishipa ipitamo umulopa. Icitabo cimo citila abengi sana abalwala ubulwele bwa shuga abo baputula ifilundwa ni balya bapeepa.
e Icaafwa bamo pali aba miti ya kunwa fye. Imo iya iyi yaba mapilushi yalenga icilundwa ciitwa pancreas ukufumya insulini iingi, imbi imiti ilacincintila shuga pa kuti tailesanduluka bwangu, imbi na yo ilapeela insulini amaka ayengi pa kuti tabaikeenye ukwingila. (Ilingi line abakwata ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 1 tababapeela imiti ya kunwa.) Pali ino nshita, takwaba insulini ya kunwa, pantu umubili ulaisungulula ilyo ishilafika mu mulopa. Na lyo line, mufwile ukusakamana imiliile no kutukusha umubili nampo nga mulebomfya insulini nelyo iyo.
f Aba fya cipatala batila cisuma ku wakwata ubulwele bwa shuga lyonse ukulasenda kardi wa kwishibikilwako nelyo ukufwala fimo, napamo ikoosa, atemwa icibekobeko ca mu mukosha apalembwa ukuti uyo muntu alikwata ubulwele bwa shuga. Nga kwacitika cimo, ifi fintu kuti fyamupususha. Ku ca kumwenako, ilyo icipimo ca shuga cabwela sana, bamo kuti batila bulwele bumbi nelyo ukumona fye kwati uyo muntu nakolwa.
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]
Bushe na Baice Balalwalako?
Dokota Arthur Rubenstein, umukalamba wa pa sukulu lya badokota ilya ku New York ilya Mount Sinai School of Medicine atila, ubulwele bwa shuga “nomba buleikata na baice.” Umushinku abantu balelwalilapo ubu bulwele nomba naubwela pa nshi. Ilyo uwaishibisha ifya bulwele bwa shuga Dokota Robin. S. Goland alelanda pa bulwele bwa shuga ubwa Type 2 atile, “imyaka 10 ku numa, twalesambilisha abasambi ba fya cipatala ati ubu bulwele tabusangwa mu bashilafika pa myaka ya bukulu 40. Nomba tulebusanga na mu bana bashilakumanya ne myaka 10.”
Mulandu nshi ubu bulwele bufulile pa bacaice? Inshita shimo icilelenga fya mfyalo. Lelo fimbi ifilelenga kwina sana e lyo no ko umuntu ekala. Impendwa ya bana baina ukucila mu cipimo naikulilako nga nshi pa myaka 20 iyapita. Cinshi calenga? Dokota William Dietz uwa ku U.S. Centers for Disease Control and Prevention atila: “Kwaba ukwaluka ukwingi mu fya miliile no kutukusha umubili pa myaka yapita 20. Abengi baliila sana mu fifulo bashitisha ifya kulya ukucila ukuliila ku ng’anda; abengi tabalya ica kulya ca lucelo; abengi balenwa sana ifya kunwa fyatalala ne fya kulya bapekanya mu kampampa mu matuuka; [amasambililo ya kutukusha umubili] mu masukulu nayacepa; kabili mu masukulu yamo balifumyako inshita ya kutuusha.”
Ubulwele bwa shuga tabupola. Kuti cawama kanshi ukukonka ukupanda amano kwa wacaice umo uwakwata ubulwele bwa shuga uwasosele fye ati: “Mwilalya ifya kulya fya cabe cabe kabili muleba abacincila.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8,9]
Umulimo Shuga Ibomba
Shuga e ipeela amaka ku myanda mishila ya nsandensande mu mubili. Lelo pa kuti shuga ingile mu nsandesande, ikabila “amakii”—na ya “makii” ni insulini, iipangwa mu cilundwa ca mu mubili iciitwa pancreas. Mu bulwele bwa shuga ubwitwa Type 1, umubili taukwata insulini nangu imo. Mu bulwele bwa shuga ubwa Type 2, insulini iyo umubili upanga iba fye inono sana.g Kabinge, insandesande tashifwaya ukuleka insulini ukwingila—shilakaana insulini. Muli yi misango yonse ibili iya bulwele bwa shuga, ifitumbukamo fimo fine: insandesande tashikwata shuga shikabila kabili shuga ilafulisha sana mu mulopa ica kuti kuti yaleto busanso.
Mu bulwele bwa shuga ubwa Type 1, amaka ya mubili aya kucincintila amalwele yalasansa insandesande shipanga insulini muli pancreas. Kanshi, ubulwele bwa shuga ubwa Type 1 inshita shimo babwita ati ubulwele bwa shuga ubulengwa na maka yacincintila amalwele. Ifingabalamuna aya maka ya mu mubili tushishi tuleta amalwele ne fya miti miti. Inshita shimo icingalenga mipangilwe ya mfyalo, pantu ubulwele bwa shuga ubwa Type 1 bukonka fye mu lupwa, kabili bwaseeka sana pa bena Bulaya, ku ba ku Kapinda ka ku Kuso aka Afrika, na ku bena Asia.
Ubulwele bwa shuga ubwa Type 2, bwena e bwacilapo ukukonka mu lupwa lelo bwaseeka sana pa ba mitundu yashala iyo tushilumbwile pa muulu. Ababulwala sana bena Aborigine ba ku Australia na ilya mitundu yasokwele America, kabili balya basokwele America e babulwala sana pano isonde ponse. Abasapika balefwailisha ifyo imfyalo shayampana no kwina sana. Balefwaya no kwishiba ifyo amafuta mu bantu abo imfyalo shabo shilanga ukuti kuti balwala shuga, yamoneka ukulenga insandesande ukukaana insulini.h Ubulwele bwa shuga ubwa Type 2, bwapusanako no bwa Type 1, pantu bwena, ubwa Type 2, bwikata fye abacila imyaka 40 iya bukulu.
[Amafutunoti]
g Abantu ukufika ku mapesenti 90 abakwata ubulwele bwa shuga bakwata bulya bwitwa Type 2. Kale, baletila uyu musango wa bulwele bwa shuga taukabila insulini nelyo ati bulwele bwa shuga ubwa ku bukalamba. Lelo te fyo caba, pantu abantu ukufika ku mapesenti 40 abakwata ubulwele bwa shuga ubwitwa Type 2 balakabila insulini. Kabili, abacaice abengi sana—bamo abashilafika na mu myaka ya ba13 ukufika ku 19—balesangwa no bulwele bwa shuga ubwa Type 2.
h Umuntu cisoswo kuti naina ukucila mu cipimo nga ca kuti acila pa kwina kwalinga ku mapesenti 20.
[Icikope]
Akabulukushi ka shuga
[Abatusuminishe]
Casuminishiwa na: Pacific Northwest National Laboratory
[Ifikope pe bula 8, 9]
Ukulondolola Ubulwele bwa Shuga mu Nshila Ya-anguka
PANCREAS
↓ ↓ ↓
Umuntu Uli no Umuntu Uli
Umuntu Ulino Bulwele bwa Shuga no Bulwele bwa
Butuntulu Busuma Ubwa Type 1 Shuga Ubwa Type 2
Ilyo alya ica Amaka ya mubili Pancreas taipanga
kulya, pancreas ayacincintila sana insulini
mu mubili amalwele yalasansa
ilabombelapo insandesande shipanga
ilyo shuga yafula nsulini muli pancrea.
mu mulopa, kabili Ico cilenga insulini
ilafumya insulini ukuleka ukupangwa
yalinga
↓ ↓ ↓
Insulini ikata ku Shuga te kuti ingile Nga ca kuti
tupokelela utwaba mu nsandesande utupokelela insulini
ku nsandesande. ukwabula tulefilwa ukwingisha
Ici cilenga ukwafwilishiwa insulini, imishipa
utubulukushi bwa na insulini iikabilwa ku kusenda
shuga ukutampa shuga ukufuma mu
ukwingila mu mulopa taibomba
nsandesande
↓ ↓ ↓
Insandesande shilasenda Shuga ilafula mu mulopa,
shuga no kuibomfya. Ico ukucilikila ukubomba kwa
cilenga icipimo ca shuga fikabilwa ukubombwa kabili
mu mulopa ukubwelela apo ilonaula ifibumba fya mishipa
cilingile ukuba
[Icikope]
(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)
Ulusandesande
Utupokelela insulini
Umushipa
Nucleus
Insulini
Shuga
[Icikope]
(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)
INSANDESANDE SHA MULOPA ISHAKASHIKA
Umushipa wa mulopa
Shuga
[Abatusuminishe]
Umuntu: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Icikope pe bula 7]
Calilinga ku bakwata ubulwele bwa shuga ukulya bwino
[Ifikope pe bula 10]
Abakwata ubulwele bwa shuga kuti bacitako ifintu fimbi ifyo na batuntulu bacitako