Finshi Filingile Ukwaluka?

“Ubuteko te bwingapwisha amafya; ubuteko e bulenga amafya.”—Uwalandile aya mashiwi ni Ronald W. Reagan kateka uwalenga 40 uwa calo ca United States ilyo alelanda amashiwi yakwe aya kwiswila.

NAPAPITA nomba ne myaka ukucila pali 30 ukutula apo Ronald Reagan alandile aya mashiwi. Reagan alandile ukuti, pali ilya nshita icalo ca United States calikwete ubwafya ubukalamba sana, no bu “bwafya bwali bwa ndalama.” Alondolwele ukuti: “Imitengo ya fintu yaliile sana pa muulu kabili palikokwele sana pa kuti ibweleko pa nshi, icishabalile acicitikapo mu calo cesu. Twalikwete inkongole pa myaka iingi sana, ica kuti twalacita ne fya kutuletelela no kuletelela na bana besu ku ntanshi pa kuti fye ifintu fiwameko panono. Nga twatwalilila ukucita ifi kuti calenga twaisakwata amafya mu mikalile, mu mapolitiki, na mu bunonshi bwa calo.”

Nangu ca kutila Reagan aleumfwika kwati alishibe amafya yali no kucitika, takwete isubilo. Alandile ukuti: “Aya mafya tukwete mu fya bunonshi bwa calo nayakokola. Tayakapwe fye mu nshiku ishinono, mu milungu, nelyo mu myeshi, lelo ukupwa kwena yakapwa.”

Bushe pali lelo ifintu fyaba shani? Lipoti ya U.S. Department of Housing and Urban Development iya mu 2009, yatile: “Abantu abengi balafwaya ukuwamya imikalile yabo, lelo balefilwa pa mulandu wa kuti ifyo abantu balingile ukubomfya pamo nga imisebo, amenshi na malaiti fyalicepa, abengi tabakwata amayanda e lyo ne fipatala tafyaba bwino. Na kuba, icipani ca UN-HABITAT [ica kabungwe ka United Nations] cenekela ukuti pa numa ya myaka 30 abantu abengi bakaba abasakamikwa sana pa mulandu wa kukanakwata ifimbusu fisuma na menshi ayasuma, ne fyabipa ifilecitika pa mulandu wa kwaluka kwa miceele, ukufula kwa malwele ne fikuko ifyo bale-enekela.”

Ifyasakamika Ifyalo Fyonse

Nangu mwikala ukwaba shani, tontonkanyeni pa fipusho fyakonkapo:

● Bushe pali ino nshita mulakwata indalama ukucila isho mwalekwata akale ica kuti no kusakamana tamusakamana?

● Bushe ifyo imwe no lupwa lwenu mukabila pa kuti mundapwe fyaliba fye bwino?

● Bushe ififulo fimoneka ifya busaka, e lyo bushe imikalile yaliwaminako?

● Nga mwatontonkanya pa fya ku ntanshi, bushe mumona ukuti ifintu fikawaminako mu myaka 10, 20, nelyo 30?

Ifipangano

Amabuteko ayengi yalapanga icipangano iciba pa kati ka baletungulula na abo baletungulula icilanda pa nsambu na pa milimo ya bonse babili. Ukulingana ne fyo caba, ku ca kumwenako, abana calo bafwile ukulakonka amafunde ya calo, ukulipila imisonko, no kuwamyako ubwikashi. Intungulushi na sho, ilingi line shilaya abantu ukuti bakakuula ifipatala umo abantu bakalaundapwa bwino, kukaba umulinganya, kabili bakawamya ubunonshi bwa calo.

Bushe amabuteko yalabomba bwino muli ishi mbali shitatu? Moneni ifya kumwenako pa mabula yatatu ayakonkapo.

Ifipatala Ifisuma Umwa Kundapwa Bwino

Ifyo abantu bengatemwa ukumona fyacitika: Ukundapwa uko bengakwanisha kabili ukundapwa bwino.

Ificitika:

● Lipoti imo iyafumine ku cipani ca World Bank iyalandile pa fimbusu na pa busaka yatile “cila bushiku abana 6,000 balafwa ku malwele ayafuma mu kubomfya ifimbusu ifishaba bwino, ayafuma mu kukanaba no busaka, e lyo no kubomfya amenshi aya fiko. Pa mulandu wa bulwele bwa kupolomya, nga papita amasekondi 20 palafwa umwana umo.”

● Mu 2008 ilyo icipani ca World Health Organization (WHO) cafwailishe sana ifyo “ifyalo ifipiina ne fikankaala” fyangalila ifya bumi calandile ukuti “tafyangalila bwino” kabili “filafilwa ukundapa ukulingana ne fyo abantu bale-enekela, takwaba ukubika amano ku bantu, abantu balafilwa ukukwata ififwaikwa pa kubondapa kabili kulaba ukupoosa sana inshita pa kuti umo ondapwe.”

Pa numa ya myaka ibili, icipani ca WHO casangile ukuti “amabuteko yalecula sana pa kulipila indalama ku fipatala. Apo abantu balefulilako fye, abengi balelwala amalwele ya mutatakuya, kabili ne myundapile iipya kabili iya mutengo sana ilesangwa, kanshi pa kundapwa fye kano uli ne ndalama ishingi sana.”

● Nomba ukundapwa kulekoselako: Pantu ne miti iyakwete amaka sana tailebomba nomba. Amalwele ayaleipaya abantu abengi ku kale, pamo nga ifibashi ne cifuba ca ntandabwanga yalepola ku miti iipaya utushishi utuba mu malwele yambukila, uo batendeke ukubomfya muli ba 1940. Lelo muno nshiku, ukulingana na lipoti ya World Health Day 2011, “kuliko amalwele ayengi ayesa pa mulandu wa tushishi utushifwa na ku miti iikali sana kabili ayalesalangana bwangu. Umuti uwingi sana uwakwatisha amaka ulefilwa ukubomba. Cili kwati icibwato icasenda ifyanso ifya kucimfishako amalwele cilebunda.”

Ifilingile ukwaluka: Tulefwaya ukumonako uko ubusesemo bwa mu Baibolo ubwalanda pa nshita ilyo takwakabe “umwikashi uukatila: ‘Nindwala,’” bukafikilishiwa.—Esaya 33:24.

Ubulungami no mulinganya

Ifyo abantu bengatemwa ukumona fyacitika: Ukupwa kwa kapaatulula ka mishobo no kuleka ukucusha banamayo; umulinganya pa bakankaala sana na bapiina.

Ificitika:

● Lipoti ya kabungwe ka Leadership Conference on Civil Rights Education Fund yatile: “Abantu abengi tabatemwa icimusango ca kwimina icitintang’ombe abantu bamo, ififulo fya mapepo, amasukulu pa mulandu fye wa kapaatulula ka mutundu, imipepele, umwaume nelyo umwanakashi, nangu ku calo afuma kabili ubu bulemoneka ukuba ubwafya ubukalamba sana muno America.”

● Akabungwe ka United Nations kalandile muli lipoti ya Progress of the World’s Women: In Pursuit of Justice ukuti “Banyinefwe abengi sana balacula pa mulandu wa lufyengo, akapaatulula, ukubacusha mu mayanda umo bekala, pa ncito na mu mikalile fye.” Ku ca kumwenako mu Afghanistan, icipatala tacafwako abanakashi abengi sana nga bapaapa. Mu Yemen, tamwaba ifunde nangu limo ilyaleesha ukupuma umwanakashi. Mu calo ca Democratic Republic of the Congo, cila bushiku abanakashi ukucila pali 1,000 balabekata ku baume no kulungana nabo ku maka.

● Mu October 2011, U.N. Secretary-General Ban Ki-moon alandile ukuti: “Mu calo twikala mwaliba ubumbimunda ubwabipisha. Mwaliba ifya kulya ifingi lelo abantu bilioni imo balaala fye ne nsala. Bamo balikala bwino, lelo abengi sana bapiina. Kwaliba ukulunduluka mu kupanga imiti ya kundapilako, lelo banyinefwe balafwa cila bushiku pa kupaapa nangu pa numa . . . Indalama ishingi sana shipooswa ku kushita ifyanso fya kwipailako abantu mu nshita ya kubacingilila.”

Ifilingile ukwaluka: Tufwile ukumona uko akapatulula ka mishobo kakapwa na banakashi baleka ukubacusha e lyo no kufumishiwapo kwa “bafyenga abacula.”—Esaya 10:1, 2.

Ubunonshi Ukuba Bwino

Ifyo abantu bengatemwa ukumona fyacitika: Abantu bonse ukukwata incito; no kukwata ne ndalama.

Ificitika:

● Akabungwe ka Worldwatch Institute katila “kwaliba abantu abengi abengabomba bwino ukutwala ubunonshi bwa calo pa ntanshi, lelo te bonse bengengila incito. Ukulanda pa fyo cafishe ukusanga incito, akabungwe ka International Labor Organization (ILO) katila nalimo abantu amamilioni 205 mu 2010 tabaingile incito.”

● Umulabasa wa BBC walandile ukuti “akabungwe ka International Labour Organization (ILO) kasokele ukuti: ‘Ubunonshi bwa calo bulebipilako ica kuti abantu abengi sana bali no kufuma incito kabili ici kuti calenga mu calo mwaba ifimfulunganya. Ifi ubunonshi bushileya sana pa ntanshi nalimo kuti kwaba fye incito ishinono. . . . Akabungwe ka International Labour Organization nakamona ifyo abantu abengi baleilishanya pa mulandu wa kubulwa incito ne fyo bafulwa pantu bamona kwati takwaba kubombela pamo pa kupwisha ubwafya bwa bunonshi bwa calo. Calenga ifyalo ifingi ukufulwa umo camoneka ukuti mukaba ifimfulunganya, maka maka ifyalo fya ku Bulaya ne fya ku baArabu.’”

● Icitabo caThe Narcissism Epidemic, ico basabankenye mu 2009 citila mu United States, “indalama cila muntu akongola shalicila pa madola 11,000 [K55,000,000] isho bakongola nomba shalifula sana ukucila pa sho balekongola mu 1990.” Abantu abengi balakwata sana inkongole, abapanga ifintu nabo balakukumya, pa kuti fye bamoneke ukuti bakankaala. Ici citabo citila: “Abena America nga bamona umuntu ali na motoka iisuma sana na fwala ne fya kufwala ifisuma batontonkanya ukuti afwile ukuba mukankaala. Lelo, kuti caba bwino ukulabamona ukuti baliba mu nkongole.”

Ifilingile ukwaluka: Abantu bonse bafwile ukulabomba incito, no kwishiba ifya kubomfya indalama shabo bwino. Baibolo itila ‘indalama shilacingilila’ kabili itusoka ukuti “ukutemwa indalama e ntulo ya bubi bwa misango yonse.”—Lukala Milandu 7:12; 1 Timote 6:10.

Pa numa ya kubelenga ifyebo ifili pe bula 4 ukushinta kwi bula 8, nalimo kuti mwatila cili bwino ukukanaba ne subilo lya nshita ya ku ntanshi. Lelo nangu cibe fyo, tufwile ukwenekela ifintu ukuba bwino ku ntanshi. Icalo twikalamo cikaba bwino sana, lelo te kubombesha kwa mabuteko ya bantunse kukalenga ukuti ifintu fikabe bwino.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 21]

Cinshi abaice batila e co bengalula mu calo pa kuti ifintu fibe bwino? Ukulingana ne ncende ya baice pa Intaneti, ukufwailikisha uko bafwailishe mu Britain pa bana nalimo 2,000 aba myaka pa kati ka 4 na 14 batile kuti bacita ifyakonkapo:

[Icikope]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

100%

UKUPWISHA INSALA

75%

50%

25%

0%

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 21]

Ukufwailisha uko akabungwe ka Bertelsmann Foundation kafwailishe mu 2009 mu Germany kwasokolwele ifisakamika apakalamba abacaice nalimo 500 aba myaka pa kati ka 14 na 18.

Pa fintu ifyo abacaice batile tafyacindama sana pali ukusansa kwa fipondo no kufulisha kwa bantu. Nangu fye bwafya bwa ndalama bena balemona kwati te bwafya sana. Akabungwe ka Bertelsmann Foundation katile abacaice muli uku kufwailisha balandile ifi pa mulandu wa kuti aya mafya tayalati yabakume.

[Icikope]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

100%

75% UBUPIINA

25%

0%