Isambililo 13

Ukuwamye Shiwi ne fya Kubomfya Icisoselo

1-3. Mabunake nshi yamo yaba mu mibele ye shiwi, kabili cinshi cingafwilisha mu kubebete mpika ya umo pa lwakwe?

¹ “Nani uwabika akanwa ku muntu?” e cipusho caipushiwe Mose kuli Kabumba, Yehova Lesa. (Ukufu. 4:10, 11) Kabili pambi kuti twalundako twati, Nani walengele ifibombelo fya kusungusha fyonse ku kuletako imilandile ya buntunse? Mose mu kupelako aishileishiba ukuti, nangu cingati ali “uwafina akanwa kabili uwafino lulimi,” Lesa kuti amwafwa kabili alimwafwile ukuwamyako ishiwi lyakwe. Uyu kasesema apeelwe amaka ya kulanda mu kufumamo cimo ku luko lwa kwa Israele.

² Ilelo kwalibako ababomfi ba kwa Lesa abengi abaibukila ulwa mabunake yabo aya milandile. Bamo bakwate shiwi lyanaka, bambi bakwate shiwi lyacema, bambi nabo bakwate shiwi lyakalabana nelyo ilyakoma. Ishiwi lyatetefula, ukusosela mu myona, nelyo ishiwi lyakamba tafikutikwako no buseko. Iciunda catalalila, icishicincimusha tacipuutamo nangu umo. Nga ca kuti ishiwi lyobe lyakongamina ku kulangisha bumo ubwa aya mabunake, kosa. Takuli kukabila kwa kufuupulwa, kwati takwabako kulungika nelyo ukuwamya ukwingacitikako.

³ Kwena, pa kulunduluka umo alingile ukubo waibukila pa lwa bunake ubo afwile ukubombapo ku kuwamyako. Pano e po Isukulu lya Butumikishi bwa Teokrasi, mu kuba no kufunda kwa liko ukwa kwaafwa kuli kangalila we sukulu lya butumikishi, lingakwafwilisho kubebeto bunake bwe shiwi ubuli bonse. Na kabili, calibe ca kwaafwa ukukutika kwi shiwi lyobe ilyakopwa pali tepu. Nga taulacitapo ici, uli no kupapa. Pantu lintu ulelanda ulomfwa ukutetema kwa mafupa mu mutwe obe wine kabili uku kutetema kwaba ukwa fiunda fya mwi samba, ilintu ishiwi lyobe ilyakopwa pali tepu lisokolola fintu umfwika kuli bambi. Pa kwimika umufula ku kuwamye shiwi calibe cisuma ukutontonkanyapo pa lwa mipangilwe ye shiwi lyobe, intu ilingi line ubomfya ukwabula ukutontonkanya pa lwa yene.

4-6. Ni shani fintu ishiwi lipangwa?

⁴ Fintu ishiwi lipangwa. Icishinte ca milandile yonse ye shiwi caba ni ntumba ya mwela intu uleta pa muulu ukufuma muli bapwapwa, ababomba nge myuba. Ukuya pa muulu ukupulinkana mu mukolikoli umwela wingila mu bulaka, ubwabela pa kati ka mukolomino obe. Mu kati ka bulaka bobe mwaba utumicincili tubili utwacepesha utwitwa inshinga she shiwi. Utu twaba e twine utufumya iciunda. Ishi nshinga nelyo “imitante ye shiwi,” nga fintu na kabili twitwa, twaba kwati ni bashelufu abengasela mu lubali lwa cibumba ica bulaka bobe. Imifwaile ikalamba ya tuko kwisuka no kwisalika ku kuleko mwela ukwingila no kufuma, pamo pene no kukanasuminisha ifintu fishifwaikwa ukwingila muli bapwapwa. Umupu ufuma muli bapwapwa bobe ulenga ishi nshinga ukusela. Lintu shatetema pa mulandu wa mwela ulepatikishiwa ukupula pali shene, shilapange ciunda. Ku kulangilila: Nga wapuuto mupu muli baloon, watina pa mukoshi wa iko kabili lyene waleko mwela ufumine pa mukoshi, umupila ulatetema, ukupange ciunda. E co, lintu ulelanda, iyi mitante nelyo inshinga mu bulaka bobe isa mu kukosa capamo. Umupunda wapala V pa kati ka iko ulesalika. Lintu ishi nshinga shitintika mu kukoselako, e lintu shicishapo kutetema mu kwangufyanya kabili elyo ifiunda fye shiwi ifiletwako fisumbukilako. Pa lubali lumbi, lintu shacilapo kube shanenuka, ifiunda fifumamo filesako pa nshi.

⁵ Pa numa ya kufuma mu bulaka ibimbi lya umwela wingila mu lubali lwa pa muulu ulwa mukolomino obe, ulwitwa akalikoliko. Lyene ulapita ukuya mu kanwa kobe na mu mpito sha mu myona yobe. Muno iciunda cabelako pa muulu cilabikwako ku ciunda ca kubalilapo. Ici ciunda cabelako pa muulu cilaalula, ukukusha no kukoshe ciunda. Mu muulu wa kanwa, ululimi, ameno, ifiponshi, incendwa ne milomo filakumbinkana ku kutobaula amabimbi ya kutetema kwa ciunda no kuyamumungila mu kuba amavawelo na makonsonanti pa kulenga iciunda ukufuma mu musango we shiwi lingomfwika.

⁶ Cine cine ishiwi lya buntunse lyaba cipapwa, kuli ico icibombelo icili conse icapangwa no muntu cishingalinganishiwako mu kukondenkana. Lyalikwata amaka ya kulumbululo kuyumfwa ne nkuntu ukufuma ku kutemwa kwabondoka, ukwanakilila ukufika ku lupato lwakaluka kabili ulwabamo lukaakala. Nelyo fye mu kukanapwililika ishiwi lya buntunse kuti lyafimba icipimo ukufika na ku maoctave yatatu (octave: kukonkana kwa fiunda ukukwatamo amatoni cinekonsekonse) no kuletako, te fiunda fisuma fye ifya nyimbo, lelo na kabili inandilo ibimbulo mutima lintu lyalundululwa no kukanshiwa mu kulinga. Ku kuwamye shiwi, nga fintu twalamona, kwabako imbali shakatama shibili.

7-10. Ni shani fintu ubwingi bwa umo ubwa mwela bwingalamwa, kabili mulandu nshi?

⁷ Ukulama ubwingi bwa mwela. Nga kuli no kubako ifya kufumamo fyawamisha kalanda akabila umwela walinga, mu kutwalilila pamo pene no kulama kwa kupeema ukwalinga. Abantu abengi tabaishiba ifya kwingisho mwela no kufumya mu kulinga lintu balelanda. Pamo nge ca kufumamo babomfya fye ulubali lwa pa muulu lwa bapwapwa, ica kuti lintu balanda mu kwangufyanya balatusaila pa kufwayo mwela. Ukupusana ne mfundo ya cinkumbawile, ulubali lwakulisha ulwa bapwapwa talwaba pa muulu wa cifuba; iyi ncende imoneka fye iyakulako pa mulandu wa mafupa yesu aya ku fipeya. Ukucila bapwapwa basaalalisha pa muulu fye wa lukoma. Uyu waba mucincili wakosa, uwatuukukila ku nse uubomba nga pompi, uwafwilisha bapwapwa bobe ukukula umwela usuma no kufumya umwela wabomfiwa. Ukusuntinkanishiwa ku mbafu sha mwi samba, ulukoma lwalekanya icifuba ukufuma ku nkombe. Uyu mucincili watuukukila ku nse waba e ubomfiwa mu kupeema. Lintu umutenge wa lukoma waselela pa muulu, usunko mwela ukufuma muli bapwapwa bobe. Lintu waselela pa nshi, umwela ukonkolokela muli bapwapwa bobe.

⁸ Ukusambilila ukulama ubwingi bwa mwela e ca ntanshi ukubombelapo pa kuwamye shiwi lyobe. Bombesha ku kusengauka ukutanununa ulubali lwa cifuba cobe ulwaeluka, ulwa pa muulu lintu uleingisho mwela pa kulanda. Leka bapwapwa bobe babela pe samba batuukuke. Lyene lama ukufuma kwa mwela, panono panono ukuuleka ukufuma ukupitila mu kutitikisha kwanakilila ukwa nkolotima ukutungililwa ne micincili ya mwi fumo. Ici cikalesho mwela ukupusumuka mu kususwa. Nga ca kuti taulaminwe, kalanda mu kwangufyanya alatusaila kabili iciunda cakwe cisanguka ica kupemashika kabili ica pa nshi.

⁹ Ukukongama kwa bengi kwa kwesha ukulama ubwingi bwa mwela pa kukaka ku mukolomino, lelo ici cifumya fye ishiwi lyakoma kabili ilyanaka. Pa kusengauke co, esha ukusunga imicincili ya mukolomino obe iyanenuka.

¹⁰ Kwati fye ni fintu uubutuka aikansha ku lubilo, e fyo na kalanda alingile ukulundulula ukulama kwa nkolotima ukupitila mu kubelesha. Kuti aiminina umushiki, ukwingisho mwela uwingi, ukufumyo mwela, panono panono, buce buce kabili mu kutelela ukusosa ifilembo ifingi ifya alufabeti ukufika apo engapesha nelyo ukupenda apaleepa ukufika apo engapesha mu mupu umo. Na kabili kuti abelesha ukupitila mu kubelenga mu kupongomoka.

11-15. Ni mu nshila nshi muntu ukukanshika kwa micincili kwayampana ku mibele ye shiwi yaceema, ukulandila mu myona ne mibele ye shiwi lya pa nshi?

¹¹ Ukunenune micincili yakanshika. Icifwaikwa na cimbi mu kucimfye mpika ishingi ishe shiwi caba muti wayanguka—ukukakuka! Finono fingacitwa ku kwafwilisha uuli onse ukuwamye shiwi lyakwe kano nga asambilile fya kubo wakakuka. Lelo calibe ca kusungushe cine cine ukulundulukilako uko wingacita pa kusambililo ukubo wakakuka lintu ulelanda. Umuntontonkanya ufwile ukuba uwakakuka pamo pene no mubili, pantu ukukanshika kwa muntontonkanya kulengo kukanshika kwa micincili. Nenuna ukukanshika kwa muntontonkanya ukupitila mu kukwate mimwene yalungama iye bumba lyobe, ilyo, ilingi line, likapangwa na bantu ba kwa Yehova. Bushe bacibusa bobe, pa kuti fye bekele mu mitande, mu kupumikisha basanguka abalwani bobe? Kwena iyo. Takwabako abantu pano isonde abalolenkana ne bumba lya bucibusa kabili ilyakwato kutemwa nga lintu tulolenkana nalyo.

¹² Intanshi limbi kuti wakabilo kubo wakakuka mu kuba no kwibukila. Limbi kuti wasango kuti, pa ntanshi fye ya kulanda, ukupeema kulacepako no kutusaila ku mulandu wa mwenso. Ici kuti calungikwa ku kupeema kwabamo kwibukila, ukwakokomoka, ukwatwalilila, lyonse ilyo pali yo nshita uleesho kunenuna imicincili ya mukolomino obe.

¹³ Nga fintu tusambilile, ukulundako kunyunsa ku nshinga she shiwi kulemya icipimo ce shiwi, e co ifyo ushinyunsa mu kukoselako e lintu ifiunda ficililako ukuya pa muulu. Ici kuti cafumamo ishiwi lyaceema, ilyo ilyumfwika ilyakanshika kabili ililenga bakomfwa ukuyumfwa abakanshika. Cinshi cingacitwa pa kucimfya ici? Cisuma, ibukisha ukuti inshinga shobe ishe shiwi shilengwa ukutetema ku mwela uupita muli shene. Imyumfwikile ya shiko ilaaluka ilyo imicincili inyunsulula nelyo ukunenuna shene, kwati fye fintu imyumfwikile ya lusale lwa pa kalimba yaluka lintu lwasumbwa nelyo ukunenunwa. Lintu wanenuna inshinga she shiwi, imyumfwikile ilabwela pa nshi. E co ica kucita kunenuna imicincili ya pa mukolomino. Ukukanshika kuti na kabili kwalenga imicincili ya kumininako ukulwisha iyo iilama inshinga she shiwi, ukufumya ishiwi lyakalabana. Kuti wawamyako ukupitila mu kukakuka mu kuba no kwibukila.

¹⁴ Inshita shimo mu kulenga imicincili ya mukolomino na kanwa ukukanshika umo esala impito ya mu myona ica kuti umwela te kuti upite uwayangukilwa. Ici cifumamo ukufolomena mu mona. Pa kusengauke ci, na kabili kwabako kukabila kwa kukakuka. Limo limo, nangu cibe fyo, impika kuti pambi yaba ku mulandu wa kucilika kwa myona.

¹⁵ Umucendwa nao ukabilo kunenunwa. Nga uli uwaumina, akanwa takesuka bwino kabili iciunda cipatikishiwo kufumina mu meno. Ici cifumamo imilandile yasansala kabili iya pa nshi, iyabulo kulumbuluka. Ukunenuna umucendwa, nangu cibe ifyo, tacipilibulo kusanguko wanaŋana mu fibelesho fya milandile. Cikabilo ukushikatalishiwa ne cibelesho ca kupange fiunda mu kuti kulebako kulumbulula kusuma.

16, 17. Cinshi cikafwilisha ukuwamyako ukupoose shiwi kwa umo, kabili mulandu nshi kwacindamine fyo?

¹⁶ Ukutompola ukukanshika kwa micincili ilingi line kulafwilisha nga nshi ukupoose shiwi. Lintu imyumfwikile yalengama yatendeka ukuletwako no mukolomino wanenunwa, ifiunda fyabela pa muulu ifya kupoose shiwi fifwile ukukosha fyene ku kupeele shiwi amaka ya kumfwika apatali. Ukupoose shiwi kuletwako ku kubomfyo mubili onse nga apa kufumine ciunda, lelo ici cilacilimwa ku kukanshika. Imyumfwikile ye shiwi, iiletwako mu bulaka, ilatanuka te mu fipunda fya mu myona fye, lelo na kabili ku cimpangilile ca mafupa ica mu cifuba, ameno, mu muulu wa kanwa ne mpito sha ku mukoshi. Conse ici kuti casangwila ku musango wa kupoose shiwi. Nga umo abika icafina apafumine ciunda pa kalimba ka nsale, iciunda cilakoma; cifwile ukuba icakakuka pa kutetema. E fyo ne fimpangilile fya mafupa ifya mubili wesu, ifyaikashiwa ku micincili fifwile ukuba ifyakakuka. Mu kuba no kupoose shiwi ukaba na maka ya kumfwika kwi bumba lyakulilako mu kwanguka, ukwabulo kubombesha kukalamba, ukwabulo kutintilile shiwi lyobe. Ukwabulo kupoose shiwi calibe cayafya ukulenga ishiwi ukumfwika apatali, ukwalula lyene mu kulinga nelyo ukulumbulula imbali sha kuyumfwa.

¹⁷ Ukupoose shiwi kuti kwawamishiwa pa kubelesha kwa kuŋwiŋwinsa ukwendela pamo no kutompola kwabamo kwibukila ukwa mubili. Imilomo ilingile ukulakumana fye mu kupeepuka, te kuikambantanya mu kukosa capamo. Muli iyo nshila ukutetema kwa myumfwikile ye shiwi tafyakacilikilwe ku micincili yanyunsuluka nelyo ukupatikishiwa ukupulila mu myona. Ukubwekeshapo amashiwi yamo no kukokola pa kupoose shiwi kwatantalila pa fiunda ifimininwako na ŋ, m, n na l kukaba ukwa kwaafwa. Ukubelesha na kumbi ukwa kwaafwa mu kuwamya umusango we shiwi kwaba kwa kulumbulula amavawelo, ukuyaleefya no mukolomino uwaisuka, umucendwa uwanenunwa ne ciunda cinono.

18-22. Kupanda mano nshi uko tulingile ukubako abaibukila ukulosha ku kubomfya kwa kufumamo cimo kwa fisoselo?

¹⁸ Ukubomfya icisoselo bwino. Mu fifulo fikalamba ifya kulonganinamo cilabe cakabilwa ukukushe shiwi lya buntunse ukubomfya amalaiti, ku kwangushe cisendo pali kalanda no kucilengo kuwamine bumba. Muli fyo kalanda takabila kubikishako kubombesha kukalamba ku kukushe ciunda, na bakomfwa tabakabila kutintila matwi yabo ku kumfwikishe filelandwa. Ifisoselo filabomfiwa mu filonganino ifingi, te pa cisebele peka, lelo na ku baleyasuko kufuma mwi bumba, pa kuti ifyasuko fyonse fileumfwika bwino. Nelyo ca kuti ifisoselo tafibomfiwa mu Ŋanda ya Bufumu iya pa mwenu, filabomfiwe lingi pali programu wa kulongana kukalamba. E co tulekabilo kwishiba ifya kufibomfya bwino.

¹⁹ Butali bwaba shani ulingile ukutaluka ku cisoselo? Ilingi basentimita 10 ukufika kuli 15. Impika yaseeka ilingi ku kubomfya kwa cisoselo ya kuti kalanda aletalukishako. E co sakamana intamfu. Na kabili lungika ishiwi lyobe pa cisoselo no kulingana na muntu cikolela amashiwi. Nga taucitile fi, cilabe cakosa ku ulebomba pa cisoselo ukuteulula pa kuti umfwike bwino, mu kulengama, kwi bumba. Ukukoola, ukutesemuna nelyo kucilukula ku mukoshi apepi ne cisoselo, kwena, fifwile ukusengaukwa.

²⁰ Lintu ulebomfya icisoselo, kutika ifyo ishiwi lyobe lyumfwika lintu lilefumina mu cisoselo. Lyene kuti wapima iciunda no kuiteulula, nga cafwaikwa. Ukulungika kuti kwacitwa mu kupalamina ku cisoselo nelyo ukutalukako pali basentimita babili nelyo batatu. Bakalanda bamo bakabilo kusengauka iciunda cacishamo, pantu kuti capondamika fye shiwi lyabo, no kube ca kukalifya ne cabulwo kuwama kwi bumba. Ba uwaibukila, na kabili, ukuti nga ulefwayo kuponye shiwi lyobe pa kwebekesha cimo limo limo ukupulinkana mu lyashi lyobe, ibumba lyobe kuti lyaumfwa nangu fye kantepentepe, pa mulandu wa ici cisungusho ca muno nshiku ica kulandilamo icikusha ishiwi.

²¹ Kwabako fimbi ifya kucenjelako pa kubomfya kwa cisoselo ifyo na fyo fikabilo kusakamana. Bushe walimono kuti “p” inshita shimo alapanga iciunda ca kupooka? Ici cicitika lintu umuntu alandila mu kulungatana mu cisoselo mu kupalamisha kwacilamo. Ifiunda fyatwa ifya “s” kuti fyalenge mpika na fyo. Fikabila ukucefiwako, pantu filakushiwa ukucishamo ku fya kulandilamo ifikusha ishiwi kabili fifuma ngo kushooma. Lintu waba uwaibukila ulwa fya kubomba ne yi mpika, taciba icakosa ukucita.

²² Imipangilwe ye shiwi lyesu bupe bwa kusungusha ubwafuma kuli Kabumba wesu. Umulilo wa malaiti no muntontonkanya welenganya na fyo fine bupe bwafuma kuli wene, kabili fyalengo kulandila mu cisoselo ukubako. Lyonse lintu tulebomfye shiwi lyesu, mu kuba nelyo mu kubulwe ca kulandilamo icikusha ishiwi, lekeni tulecite fyo mu musango yo ucindika Katendeka wa milandile.