Ubuntungwa bwa Cine—Ukufuma ku Ntulo Nshi?
“Te kwa muntu uuleya ukushikimika amatampulo yakwe. Ndimuneni, mwe Yehova.”—YEREMIA 10:23, 24.
1, 2. Ni shani fintu abantu abengi bamona ubuntungwa, lelo cinshi cimbi cilekabila ukulangulukwapo?
UKWABULO kutwishika ulatesekesha ubuntungwa bwa cine. Ulafwaya ukuba umuntungwa ukulumbulula imimwene yobe, umuntungwa ukupingulapo ukwa kwikala na fintu wikala. Ulafwaya ukusala incito ubomba, ukusala ifya kulya fyobe, inyimbo, ifibusa. Walikwata ukusobolapo pa lwa fintu ifingi, ifikalamba ne finono. Takwaba umuntu umutuntulu uufwayo kucitwo busha kuli bakateka ba budikiteta, mu kuba no buntungwa bwa kusala ubunono nelyo ukukanakwata.
2 Nangu cibe fyo, bushe te kuti utemwe icalo umo bambi pamo pene na iwe bengamwenamo ukufuma ku buntungwa bwa cine? Bushe te kuti utemwe icalo umo ubuntungwa bwingacingililwa pa kuti ubumi bwa uli onse bwingakwata inumbwilo yacilapo ukukumanina? Kabili nga ca kuti calicitike, bushe te kuti utemwe na kabili icalo calubuka ukufuma ku mwenso, imisoka, insala, ubupiina, ukukowela, ukulwala, ne nkondo? Mu kushininkisha ubuntungwa bwa musango yo bwaliba ubwafwaikwa nga nshi.
3. Mulandu nshi twakatamikila ubuntungwa?
3 Mulandu nshi ifwe fwe bantunse tuyumfwila mu kukose fyo pa lwa buntungwa? Baibolo ilondolola ukuti: “Ukuli umupashi wa kwa [Yehova, NW], e kuli ubuntungwa.” (2 Abena Korinti 3:17) E co Yehova ni Lesa wa buntungwa. Kabili apantu atubumbile mu ‘cata ne cipasho’ cakwe, atupeele ukuisalila pa kuti twingatesekesha no kunonkelamo ukufuma mu buntungwa.—Ukutendeka 1:26.
Ubuntungwa Bwabomfiwa Bubi Bubi
4, 5. Ni shani fintu ubuntungwa bwabomfiwa bubi bubi ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse?
4 Ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse amamilioni ya bantu balicitwo busha, ukulungulushiwa, nelyo kwipaiwa pa mulandu wa kuti bambi babomfeshe bubi bubi ukuisalila. Baibolo ishimika ukuti imyaka imo 3,500 iyapitapo, “abena Egupti babomfeshe abana ba kwa Israele ku kucululusha; balengele ne myeo yabo ukushikitika ku kubomba ukwayafya.” (Ukufuma 1:13, 14) The Encyclopedia Americana isoso kuti mu mwanda wa myaka walenga ine B.C.E., abasha mu Atena ne misumba imbi ibili iya mu Greece bacilile mu mpendwa ubwingi bwa bantu abantungwa pali 4 kuli 1. Iyi ntulo na kabili yasoso kuti: “Mu Roma umusha mu kutendekelako takwete nsambu. Aali no kwipaiwa pa mulandu wacepesha.” Compton’s Encyclopedia imono kuti: “Mu Roma ukucucutika kwa busha kwali e citendekelo ca buteko. . . . Mu mabala abasha ilingi line babombele mu minyololo. Ubushiku bakakilwe pamo no kwisalilwa mu fifungo fikalamba, ifyo citika fyashikilwe mu mushili.” Apantu abasha abengi pa nshita imo baali abantungwa, elenganya ukukalipa kwa bulya bumi bwatobaika!
5 Pa myanda ya myaka, Kristendomu aingile mu bukwebo bwa basha ubwa lumanimani. E fisosa The World Book Encyclopedia ukuti: “Ukufuma muli ba 1500 ukufika kuli ba 1800, abena Europe batuntile abasha bafiita amamilioni mupepi na 10 ukufuma mu Africa ukuya ku Western Hemisphere (Iciputulwa ca Cibulungwa ce Sonde ica ku Masamba).” Muli uno mwanda wa myaka walenga 20, amamilioni ya bankole babomfiwe imfwila nelyo ukwipaiwa mu nkambi sha kucushiwilwamo isha ciNazi nge fyali ifunde lya kamfulumende. Ifinakabupalu basanshishemo abengi aba Nte sha kwa Yehova ababikilwe mu cifungo pa mulandu fye wa kuti bakene ukwafwilisha ubuteko bwa bukomi ubwa ciNazi.
Ubusha ku Butotelo bwa Bufi
6. Ni shani fintu ubutotelo bwa bufi bwacitile abantu abasha mu Kanaani ya pa kale?
6 Kwalibako na kabili ubusha ubo bwisako ukufuma ku kukakatila ku butotelo bwa bufi. Ku ca kumwenako, mu Kanaani ya pa kale, abana bapeelwe ilambo kuli Moleke. Casoswa ukuti ilungu lya mulilo lyalebilima mu kati ka cipasho cikalamba ica uyu mulungu wa bufi. Abana abali aba mweo bapooselwe mu maboko yatambululwa aya cipasho, ukuwila mu lubingu lwa mulilo pe samba. Nangu fye bena Israele bamo balebelesha uku kupepa kwa bufi. Lesa asoso kuti ‘balepisha abana babo abaume na bana babo abanakashi mu mulilo kuli Moleke; ico Tabebele iyo, kabili tacaimine mu mutima Wakwe, ku kucite ci ca muselu.’ (Yeremia 32:35) Bunonshi nshi Moleke aletele kuli bakapepa bakwe? Ni kwi kwaba shilya nko sha cina Kanaani no kupepa kwa kwa Moleke ilelo? Fyonse fyalifumapo. Kulya kwali kupepa kwa bufi, ukupepa ukwashimpwa te pa cine lelo pa bufi.—Esaya 60:12.
7. Cibelesho nshi ica kuselausha cali ulubali lwa butotelo bwa cina Aztec?
7 Imyanda ya myaka iyapitapo mu Central America, abena Aztec bacitilwe ubusha ku butotelo bwa bufi. Kwaliko imilungu ya pa lwabo, amaka ya cifyalilwa yapepelwe nge milungu, imibombele yalekanalekana mu bumi bwa cila bushiku yalikwete umulungu wa iko, ifimemwa fyalikwete imilungu ya fiko, nelyo fye kuipaya kwakwete umulungu. Icitabo The Ancient Sun Kingdoms of the Americas cishimiko kuti: “Kamfulumende wa Mexico ya cina Aztec yateyanishiwe ukufuma pa mulu ukufika pa nshi pa kukwata amaka ya kutungilila, kabili muli iyo nshila ukutalalika, amaka yashimoneka mu kuba ne mitima ya buntunse iingi nga nshi ukulingana fye na fintu cali icingacitika ukupeela yene. Umulopa wali e ca kunwa ca milungu. Pa kupoka ifinakabupalu fya bafungwa ifyalingisha pamo nge lambo lya milungu, kwaliko inkondo shinono isha mutatakuya.” Lintu itempele likalamba ilya piramidi lyapeelwe mu 1486, amakana ya finakabupalu “fyatantamikwe mu mitande ukulolela ukutanikwa pa cilibwe ce lambo. Imitima yabo yaliputwilweko no kwikatililwa mu kwipifya ku kasuba” ku kutalalika umulungu kasuba. The World Book Encyclopedia isoso kuti: “Bakapepa pa nshita shimo baliile ifiputulwa fya mubili wa cinakabupalu.” Nalyo line, filya fibelesho tafyapuswishe Ubuteko bwa cina Aztec nelyo ubutotelo bwa buko ubwa bufi.
8. Cinshi cintu uwa kutandasha aali no kusosa pa lwa kwipayaulula kwa muno nshiku ukwacilapo apakalamba pali uko ukwacitike pa kati ka bena Aztec?
8 Abatandashi inshita imo baletandalila umusungilwa babenye uko icibokoshi ca kulangishishamo calangishe bashimapepo ba cina Aztec baleputula umutima wa mulumendo. Lintu uwa kutandasha alondolwele ica kulangisha, bamo balitulumushiwe mwi bumba lya batandashi. Uwa kutandasha lyene atile: “Namona ukuti mwakalifiwa ne cibelesho ca cina Aztec ica kupeela ilambo abalumendo ku milungu ya cisenshi. Nalyo line, muli uno mwanda wa myaka walenga 20, amamilioni ya balumendo balipeelwe lambo ku mulungu wa nkondo. Bushe ico cili icawaminako nangu fye panono?” Cili cishinka ukuti mu nkondo intungulushi sha butotelo isha nko shonse shipepela ukucimfya kabili shipaala imilalo ya fita nelyo fye cingati abantu ba butotelo bumo bwine ilingi line baba ku mbali shilelwishanya ukwipayana.—1 Yohane 3:10-12; 4:8, 20, 21; 5:3.
9. Cibelesho nshi cisenda ubumi bwa bacaice ubwingi ukucila icili conse cimbi mu lyashi lya kale?
9 Ukupeele lambo ukwa bacaice kuli Moleke, ku milungu ya cina Aztec, nelyo ku nkondo kulecishiwapo ku kwipaya kwa tunya tushilafyalwa ukupitila mu kuponya amafumo, amamilioni yamo 40 ukufika kuli 50 pa mwaka mu kusaalala kwa calo. Impendwa ya tunya twipaiwa ku kuponya amafumo mu myaka fye itatu iyapitapo naicilapo bukulu pa bantu amamilioni umwanda abaipaiwa mu nkondo shonse isha uno mwanda wa myaka. Umwaka umo umo, imiku yafulilako utunya tulepaiwa ku kuponya amafumo ukucila pa bantu bonse abaipaiwe mu myaka 12 iya kuteka kwa ciNazi. Mu makumi ya myaka aya nomba line imiku imyanda utunya twafulisha twalipaiwa mu kuponya amafumo ukucila pali abo bonse abapeelwe ilambo kuli Moleke nelyo ku milungu ya cina Aztec. Nalyo line abengi (nga te kucilapo) aba abo abaponya amafumo, nelyo abafwilisha kwene, batungo kukwata ubutotelo.
10. Ni nshila nshi imbi intu abantu bacitwa abasha ku butotelo bwa bufi?
10 Ubutotelo bwa bufi bucita abantu abasha mu nshila shimbi na kabili. Ku ca kumwenako, abantu abengi basumina ukuti abafwa bali aba mweo mu calo ca mipashi. Ica kufumamo cimo ica cisumino ca bufi ica musango yo cili mwenso no kupepa kwa fikolwe fyafwa ku kukwata ukumwenamo kwatunganishiwa ukufuma kuli fyene. Ici cicita abantu abasha ku ŋanga, aba ngulu, na bashibutotelo abepushiwa mu kutunganishiwa ku kwaafwa abali aba mweo ukutalalika abafwa. Icipusho kuti pambi caipushiwa bwino ukuti, Bushe kwalibako inshila iili yonse iya kufumina mu busha bwa musango yo?—Amalango 18:10-12; Lukala Milandu 9:5, 10.
[Icikope pe bula 4, 5]
Ukupulinkana ilyashi lya kale lyonse bamo balibomfya bubi bubi ukuisalila ku kucita bambi abasha