Mulandu Nshi Cayangukile fyo Ukubepa?

TAKULI uuli onse uwatemwa ukubepwa. Nalyo line, abantu ukushinguluke calo balabepana pa milandu yalekanalekana. Ukufwailisha ukwamoneke mu citabo The Day America Told the Truth, kuli James Patterson na Peter Kim, kwasokolwele ukuti 91 peresenti iya bena America balabepa lyonse. Bakalemba balondolola ukuti: “Ubwingi bwesu tucisange cakosa ukupwisho mulungu ukwabula ukubepa. Umo muli basano te kuti acicite mu bushiku bumo—kabili tulelanda pa kubepa kwa kuba uwaibukila, ukwapekanishiwa libela.”

Ukubepa mibele yaseeka mupepi na mu mbali shonse isha bumi bwa kasuba ka lelo. Intungulushi sha bupolitiki shilabepa ku bantu babo na kuli umo no munankwe. Libili libili, balimoneka pa televisioni ukukaana ukulundanishiwa ukuli konse ku mapange ye shiku muli ayo mu cituntulu babimbilwemo mu kushika nga nshi. Sissela Bok, mu citabo cakwe Lying—Moral Choice in Public and Private Life, alandapo kuti: “Mwi funde na mu kulemba amalyashi, muli kamfulumende na muli sayansi ya kwangalila capamo, ubucenjeshi bulasendwa mu kabepekesho lintu bwaumfwikwa ukuba ubwelelo kuli abo ababeepa kabili na abo abakongamina ku kupanga amafunde.”

Ukulosha ku kubepa kwa bupolitiki mu United States, Common Cause Magazine iya May/June 1989 yalandilepo ukuti: “Ukufishilisha ne nkondo ya Vietnam mu cine cine kwacimfyenye ne nkama ya kushitisha kwa mu bumfisolo kwa fyanso ukwa United States ku Iran mu mashiwi ya bucenjeshi bwa kamfulumende no kubulwa ukucetekela kwa cintubwingi. E co cinshi calengele imyaka ya kuteka kwa kwa Reagan ukwaluka kwakatamishe fyo? Abengi balibepele, lelo banono bayumfwile ababipilwa.” Cili mu kuba no mulandu usuma, kanshi, ukuti abantuuntu fye tabacetekela intungulushi shabo isha bupolitiki.

Mu kwampana kwa pa kati ka nko intungulushi sha musango yo shicisange cakoso kucetekelana. Uwa mano ya buntunse uwa ciGreek Plato alandilepo kuti: “Bakateka ba Buteko . . . kuti pambi basuminishiwa ukubepa ku busuma bwa Buteko.” Mu kwampana kwa pa kati ka nko cili nga fintu ubusesemo bwa Baibolo pali Daniele 11:27 busoso kuti: “Pe tebulo limo shikasoso bufi.”

Mu calo ca bukwebo, ukubepa pa lwa fipe fyapangwa ne milimo caba cibelesho ca cinkumbawile. Bakashita bali no kwingila mu kusuminishanya kwa bukwebo mu kuba no kucenjela, ukuba abashininkisha ukubelenga utulembo twa fipangano. Ifyalo fimo fyalikwata ifipani fya kulama mu kamfulumende ku kucingilila abantu ukufuma ku kusabankanya kwa bufi, ukufuma ku fipe fya bukwebo ifya kucena ifyo fimininwako nge fya kunonsha nelyo ifyabulo kucena, kabili ukufuma ku kufinsha. Te mulandu no ku kubombesha, abantu batwalilila ukucula mu fya ndalama ukufuma kuli bashimakwebo babepa.

Ku bantu bamo, ukubepa kwaliba ukwayangukisha ica kuti kusanguka icibelesho. Bambi mu cinkumbawile baba bacishinka, lelo lintu bali mu mibele yayafya bali no kubepa. Banono bakaana ukubepa pe samba lya mibele iili yonse.

Ubufi bwalondololwa nga “1. ubulondoloshi bwa bufi nelyo incitilo, ukucilisha iyacitwa mu kuba ne mifwaile ya kucenjesha . . . 2. icili conse icipeela nelyo icapekanishiwa ku kupeela imimwene ya bufi.” Imifwaile ili kulenga bambi ukusumina icintu cimo ico kabepa eshibe ukuti tacili e cine. Ku bufi nelyo icine cishapwililila, atukuta ukucenjesha abo abakwete nsambu ku kwishiba icine.

Imilandu ya Kubepela

Abantu balabepa pa milandu iingi. Bamo batontonkanye fyo baliba mu kukakililwako ku kubepa pa lwa kulamuka kwabo pa kuti bengatunguluka muli ici calo ca kucimfyanya. Bambi besho kufimba pa filubo nelyo umulandu ku bufi. Bambi nabo bapeela amalipoti ya bufi ku kupeele mimwene ya kuti nababombo mulimo uo tababombele. Lyene kwabako abo ababepa ku konaula ukushimikwa kwa umbi, ku kusengauka ukulengwe nsoni, ku kulungamika ukubepa kwa ku numa, nelyo ukufinsha indalama sha bantu.

Ukulungamika kwaseeka ukwa kubepa kwa kuti kulacingilila umuntu umbi. Bamo balanguluka ici ukuba ubufi bwa kuwaminisha pantu batontonkanye fyo tabucena uuli onse. Lelo bushe ubu bwitwa mu kulubana ngo bufi bwa kuwaminisha mu cituntulu tabusha ifya kufumamo fyabipa?

Languluka Ifya Kufumamo

Ubufi bwa kuwaminisha kuti bwaimika icipasho icingatungulula ku kubelesha ukubepa uko pambi kwingabimbamo imilandu yacilapo ukukatama. Sissela Bok alandapo ati: “Ubufi bonse ubucingililwa ngo ‘bwa kuwaminisha’ tabwingafumishiwapo mu kwanguke fyo. Ica kubalilapo, ukubulwa ukucena kwa bufi kuli ukwapaashiwa bubi bubi. Ico kabepa amona nge cabulamo kucena nelyo fye ica kunonsha te kuti pambi cibe fyo mu menso ya ucenjeshiwe.”

Ubufi, te mulandu na fintu pambi bwingamoneka ubwa kaele, bwa konaula ku kwampana kusuma ukwa buntunse. Umucinshi wa kwa kabepa ulabongololwa, kabili kuti pambi kwabako ukuputuka kubelelela ukwa kucetekelwa. Kalemba wa malyashi walumbuka Ralph Waldo Emerson alembele ukuti: “Ukutoba ukuli konse ukwa cine tacili fye musango wa kuipaya muli kabepa, lelo cili kulasa pa butuntulu bwa bumi bwa sosaite wa buntunse.”

Calibe cayanguka kuli kabepa ukucita ukulandapo kwa bufi pa lwa muntu umbi. Nangu ca kuti taletako bushininkisho, ubufi bwakwe bupanga ukutwishika, kabili abengi balamusumina ukwabula ukufwailisha ukutunga kwakwe. Muli fyo ukushimikwa kwa muntu wa kaele kulonaulwa, kabili alasenda icisendo ca kushinina bukaele bwakwe. Cilaba, kanshi, ica kupelenganya lintu abantu basumina kabepa ukucila umuntu wa kaele, kabili cilonaula ukwampana kwa wa kaele na kabepa.

Kabepa kuti mu kwanguka alundulula icibelesho ca kubepa. Ubufi bumo ilingi butungulula ku bubiye. Thomas Jefferson, shicalo wa cina America uwa mu kubangilila, alandilepo kuti: “Takwaba ububifi bwakalipe fyo, ubwa bulanda ifyo, ubwasuulwe fyo; kabili uwaisuminisha ukubepa umuku umo, asanga cene ukuba icayangukisha apakalamba ku kucicita umuku wa bubili no wa butatu, ukufikila mu nshita cisanguka icibelesho.” Cili ni nshila ya ku kubongoloka kwa mibele isuma.

Umulandu Cayangukila Ukubepa

Ukubepa kwatendeke lintu malaika cipondoka abepele umwanakashi wa kubalilapo, ukumweba ukuti takafwe nga apondokele Kabumba wakwe. Cafuminemo ukucena kushingapendwa pa mushobo onse uwa buntunse, ukuletako ukukanapwililika, ukulwala, ne mfwa kuli bonse.—Ukutendeka 3:1-4; Abena Roma 5:12.

Ukufuma ku nshita ya kwa Adamu na Efa babulwe cumfwila, ukusonga kwa mutalalila ukwa kwa uyu wishi wa bufi kwalipanga imibele mu calo ca mutundu wa muntu iyo ibimbula ukubepa. (Yohane 8:44) Cili calo cabola umo icine caampanako fye. The Saturday Evening Post iya September 1986 yalandilepo ukuti impika ya kubepa “yambukila ubukwebo, kamfulumende, amasomo, ifya kusekesha, no kwampana kwayanguka ukwa cila bushiku pa kati ka bana calo na bena mupalamano. . . . Twalipokelela imfundo ya kwampanako, ubufi bumo ubukalamba ubusoso kuti takwabako icine cakumanina.”

Iyo e mimwene ya bakabepa ba cibelesho, ababulisha ukulangulukilako ukuli konse kuli abo bacenjesha. Ukubepa kuba ukwayanguka kuli bene. E nshila yabo iya bumi. Lelo bambi abashili ni bakabepa ba cibelesho kuti pambi babepa mu kubulo kushimba pa mulandu wa mwenso—umwenso wa kusansalikwa, umwenso wa kukandwa, na fimbipo. Cili bunake bwa mubili ushapwililika. Ni shani fintu uku kukongama kwingapyanikwapo no mupampamina wa kulande cine?

Mulandu Nshi Uwa Kubela uwa Cine?

Icine caba cipimo cintu Kabumba wesu mukalamba aimikila bonse. Icebo cakwe calembwa, Baibolo, cilondolola pa AbaHebere 6:18 ukuti: ‘Lesa te kuti abepe.’ Ici cipimo cimo cine calisumbwilwe no Mwana wakwe, Yesu Kristu, uwali umwiminishi wa pa lwakwe uwa kwa Lesa pe sonde. Ku ntungulushi sha butotelo isha ciYuda abafwaile ukumwipaya, Yesu asosele ukuti: “Nomba mulefwayo kunjipaya, ne muntu uwalanda kuli imwe icine ico naumfwile kuli Lesa. . . . Kabili nsosa ntila, Ine nshimwishibe, nga naba uwapalana na imwe, uwa bufi.” (Yohane 8:40, 55) Atwimikile ca kumwenako mu kuti “wene tacitile ulubembu, no bucenjeshi tabwasangilwe mu kanwa kakwe.”—1 Petro 2:21, 22.

Kabumba wesu, uo ishina lyakwe ni Yehova, apato kubepa, nga fintu Amapinda 6:16-19 mu kulengama yalondolola: “Kuli ifintu mutanda ifyo Yehova apata, awe ifintu cinelubali fya muselu kuli wene: amenso ayaisansabika, ululimi lwa bufi, iminwe iisumyo mulopa wa kaele, umutima uwelenganya amapange ya buncitatubi, amakasa ayayangufyanyo kubutukila ku bubi, inte ya bufi iilande fya bufi, no utando lubuli pa kati ka bamunyina.”

Uyu Lesa wa cine afwaya ifwe ukwikala ku fipimo fyakwe pa kuti twingapokelela ukusuminisha kwakwe. Icebo cakwe icapuutwamo citukambisha ukuti: “Mwibepana, [fuuleni] ubuntu bwa kale pamo ne micitile ya buko.” (Abena Kolose 3:9) Abantu abakaana ukuleka icibelesho ca kubepa tabapokelelwa kuli wene; tabakapokelele ica bupe cakwe ica bumi. Na kuba, Ilumbo 5:6 ukwabulo kulamba lisoso kuti Lesa “[akalofya] abasoso bufi.” Ukusokolola 21:8 mu kulundapo kusoso kuti icakaniko ca “ba bufi bonse” ni “mfwa ya cibili,” icili bonaushi bwa ciyayaya. E co ukupokelela kwesu imimwene ya kwa Lesa pa lwa kubepa kutupeela umulandu wakosa ku kulande cine.

Lelo cinshi cingacitwa mu mibele uko icine pambi kuti calenga imibele ya kulengwe nsoni nelyo ukuyumfwa kwabipa? Ukubepa te casuko iyo, lelo ukukanasosa icili conse inshita shimo e casuko. Mulandu nshi ukulandila ubufi ubwingonaula fye umucinshi obe no kukulengo kupokelela ukukanasuminisha kwa bulesa?

Pa mulandu wa mwenso no bunake bwa buntunse, umuntu kuti pambi atunkwo kufwaya icubo mu bufi. Iyo ni nshila yayangukisha nelyo icikuuku calubana. Umutumwa Petro anakile kwi tunko lya musango yo lintu imiku itatu akene ukuti alishibe Yesu Kristu. Pa numa, alibipilwe ku mutima pa kuba nabepa. (Luka 22:54-62) Ukulapila kwakwe ukwa cine cine kwaseseshe Lesa ku kumweelela, nga fintu camonekesha mu kupaalwa kwakwe pa numa na mashuko ayengi aya mulimo. Ukulapila mu kuba no kupingulapo kwa mupampamina ku kuleka ukubepa ni nshila iileta ukweelela kwa bulesa pa kucita ico Lesa apata.

Lelo ukucila ukufwaya ukweleelwa pa numa ya kubepa, bakilila ukwampana kusuma na Kabumba obe kabili sungilila umucinshi obe na bambi pa kulande cine. Ibukisha cintu Ilumbo 15:1, 2 lisosa: “Mwe Yehova, nani engalebela mwi hema lyenu? nani engekala mu lupili lwenu lwa mushilo? Uwendo wa mpomfu, uucito bulungami, uusose cine mu mutima wakwe.”