Intulo ya Bumukanalesa

TULEIKALA pali planeti waisulapo amafya; ukuceba kwa pa kashita kanono pa mitwe ya malyashi iya mu nyunshipepala kukosha ico cishinka akasuba kamo na kamo. Imibele ya kupelelwa iya calo cesu yalilenga abengi ukutwishika nga Lesa eko aba. Bamo, abaitunga ukuba bamukanalesa, balakaana fye no kubako kwakwe. Bushe e fyo caba na kuli iwe?

Ukusumina nelyo ukukanasumina muli Lesa kuti kwayambukila imimwene yobe pa nshita ya ku ntanshi mu kushika. Ukwabula Lesa, ukupusunsuka kwa mushobo wa buntunse kuti kwaba umupwilapo mu maboko ya muntu—imfundo ya kubombomanika, ilyo twalanguluka amaka ya muntu aya konaula. Nga ca kuti walisumina ukuti Lesa eko aba, lyene mu kupalishako walisumina ukuti ubumi pali uno planeti bwalikwata imifwaile—imifwaile iyo ikafishiwapo mu kupelako.

Nelyo cingati ukukaana kwa kubako kwa kwa Lesa kwaba fye kwa kamo kamo ukupulinkana ilyashi lya kale, ni mu myanda ya myaka iya nomba line fye e mo ukulumbuka kwa bumukanalesa kwayanana. Bushe walishiba umulandu?

Ukumona Intulo

Icimuti calulubala cimoneka ica kwebekesha. Lelo, ilinso limonako fye amabula, imisambo, ne citimbatimba. Imishila—intulo ya bumi bwa cimuti—yaba iyafisama mu kushika mu mushili.

E fyo caba na kuli bumukanalesa. Ukupala icimuti calepesha, ukukaana ukubako kwa kwa Lesa kwalikulile ukufika ku cipimo ca kwebekesha ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 19. Bushe kuti ubumi no kubumbwa konse kwabako ukwabula Ica Kulenga ica Kubalilapo? Bushe ukupepa kwa kwa Kalenga wa musango yo konaula fye inshita? Ifyasuko ukufuma kuli basolwesolwe ba mano ya buntunse aba muli kalya kasuba fyali ifya kwebekesha kabili ifyabulo kulamba. “Kwati fye ni fintu tatukabila na kabili umutande wa fipoope fya mibele, e fyo tushikabila no butotelo,” e fyabilishe Friedrich Nietzsche. “Ubutotelo caba ciloto ca muntontonkanya wa buntunse,” e fyo Ludwig Feuerbach acipampamike. Kabili Karl Marx, uyo ifyalembwa fyakwe fyali no kukwata ukusonga kwashika pa makumi ya myaka ayali no kwisa, mu kupama alandile ukuti: “Ndefwaya ukulundako ubuntungwa bwa ku muntontonkanya ukufuma ku minyololo ya butotelo.”

Icinabwingi balyambukilweko. Ico bamwene, nangu cibe fyo, yali fye mabula, imisambo, ne citimbatimba ifya bumukanalesa. Imishila e ko yali kabili yalemena akale sana pa ntanshi umwanda wa myaka walenga 19 taulatendeka. Ku ca kupapusha, ukukula kwa muno nshiku ukwa bumukanalesa kwatuninkishiwe na mabutotelo ya Kristendomu! Ni shani fyo? Pa mulandu wa kubola kwabo, ifi fyaimikwa fya butotelo fyabalamwine ukufiitwa kukalamba no kuilishanya.

Imbuto Shabyalwa

Mu kati ka Nkulo sha pa Kati, Icalici lya ciKatolika lyalibikile ikoli pa banakile kuli lyene. “Ubuteko bwa bashibutotelo bwamoneke ubushaipangasha mu kukumanina ku kubomba no kukabila kwa ku mupashi ukwa bantu,” e filandapo The Encyclopedia Americana. “Bashibutotelo ba fifulo fyasumbukako, ukucilisha bashikofu, balembelwe ukufuma mu bakankaala kabili bamwene ififulo fyabo maka maka nge ntulo ya cilumba na maka.”

Bamo, pamo nga John Calvin na Martin Luther, baeseshe ukwalula icalici. Inshila shabo, nangu cibe fyo, tashali lyonse ishapala isha kwa Kristu; ukukanatekelesha ukuilumbulwila no kusumyo mulopa e fyaishibishe uko Kwaluka. (Linganyako Mateo 26:52.) Ukusansa kumo kwali ukwakaluka nga nshi ica kuti imyanda ya myaka itatu pa numa Thomas Jefferson, presidenti walenga butatu uwa United States, alembele ati: “Kuti cacilapo kube cingalekelelwa ukukanasumina muli lesa nangu pamo, ukucilo kupontela wene ku mibele ya bukatu iya kwa Calvin.”a

Mu kumfwika, Ukwaluka takwabweseshe ukupepa kwasanguluka. Lelo, kwalicefesheko amaka ye Calici lya ciKatolika. Vatican tali na kabili na maka ya kuŋaŋina fyonse pa cisumino ca butotelo. Abengi bailundile ku fyakaniko fyapangilwe ifipya ifya ciProtestanti. Bambi, pa kuba abafiitwa no butotelo, batendeke ukulosha ukupepa ku muntontonkanya wa buntunse. Imibele ya mulekelesha e yafuminemo, ukusuminisha imfundo shalekanalekana pa lwa kwa Lesa.

Ukutwishika Kwaima

Ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 18, ukutontonkanya kwabamo kupelulula kwalyawililwe mu munsaunte pamo ngo kundapa kwa mpika sha mu calo. Uwa mano ya buntunse umwina Germany Immanuel Kant acipampamike ukuti ukulunduluka kwa muntu kwaleshingilishiwa ku kushintilila pa mapolitiki no butotelo ku butungulushi. “Beni abapama nga mwingapama ukwishiba!” e fyo acincishe. “Kwateni ubukose bwa kubomfya umucetekanya wenu mwe bene!”

Iyi mibele ya mutima e yaishibishe Ukubuutusha, na kabili iyaishibikwa nge Nkulo ya Kupelulula. Ukubako ukupulinkana umwanda wa myaka uwalenga 18, ici ciputulwa ca nshita caishibikilwe ku kufwaisha kwacishamo ukwa bwishibilo. “Ukutwishika kwapyene pa citetekelo ca cisuminesumine,” e fisosa icitabo Milestones of History. “Shonse imfundo sha kale shalitwishikwe.”

‘Imfundo iikokole’ imo iyaishile pe samba lya kuceeceetwa yali butotelo. “Abantu balyalwile imimwene yabo pa butotelo,” e fisosa icitabo The Universal History of the World. “Tabali na kabili abaikushiwa ne cilambu ca mu muulu; balepinda ubumi bwawaminako pe sonde. Batendeke ukulufya ubusumino bwabo mu fyacile cifyalilwa.” Mu cituntulu, ubwingi bwa ba mano ya buntunse abali Kubuutusha balisuulile ubutotelo. Ukucilisha, bapeele umulandu intungulushi shatemenwe amaka isha mwi Calici lya ciKatolika pa kusungilila abantu mu bumbulu.

Pa kukanaikushiwa no butotelo, ubwingi ubwa aba aba mano ya buntunse babele aba butotelo bwa cifyalilwa; basumine muli Lesa lelo bapampamine pa kuti takwete ubuseko mu bantu.b Abengi basangwike bamukanalesa balandisha, pamo nga uwa mano ya buntunse Paul Henri Thiry Holbach, uwatungile ukuti ubutotelo bwali e “ntulo ya malekano, bucipena, ne misoka.” Ilyo imyaka yalepita, na bambi abengi balitendelwe na Kristendomu kabili bakweteko ukuyumfwa kwa kwa Holbach.

Ifyo caba ica kuipilika ukuti Kristendomu acincishe ukukula kwa bumukanalesa! “Amacalici e wali umushili walemenapo bumukanalesa,” e fyalemba profesa wa fya butotelo Michael J. Buckley. “Kampingu wa fyalo fya ku Masamba aisangile umwine uwashikulwa mu kucishamo no kuselaushiwa na mabutotelo ya kuyebelela. AmaCalici ne fyakaniko fyalipomwene Ubulaya, baliluminishe ukwipayaulula, bapindile umunkanya wa butotelo na bumwaluka, baeseshe ukutamfya nelyo ukupinuna imfumu.”

Bumukanalesa Bwayanana

Ukufika mu mwanda wa myaka uwalenga 19, ukukaana ukubako kwa kwa Lesa kwalishile pa mbilibili kabili kwaletemfuma. Aba mano ya buntunse na basayantisti tabaleyumfwa ukubipilwa pa lwa kubilisha imimwene yabo mu kupama. “Umulwani wesu ni Lesa,” e fyabilishe mukanalesa umo uwalandisha. “Ukupata Lesa e kutendeka kwa mano. Nga ca kuti umutundu wa muntu uli no kulunduluka, kufwile ukuba pa cishinte ca bumukanalesa.”

Nangu cibe fyo, ukusela kwa mu bumfisolo kwalicitike mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Ukukaana Lesa kwalinashisheko kukaakaata kwa kuko; umusango wapusanako uwa bumukanalesa walitendeke ukusalangana, ukwambukila fye na baitunga ukusumina muli Lesa.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 3]

Karl Marx

[Icikope pe bula 3]

Ludwig Feuerbach

[Icikope pe bula 3]

Friedrich Nietzsche

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

PA NKUPO: Isonde: By permission of the British Library; Nietzsche: Copyright British Museum (mona kabili ibula 3); Calvin: Musée Historique de la Réformation, Genève (Photo F. Martin); Marx: U.S. National Archives photo (mona kabili ibula 3); Planets, instruments, crusaders, locomotive: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; Feuerbach: The Bettmann Archive (mona kabili ibula 3)