Ukukaana Lesa Ukwa mu Mwanda wa Myaka Uwalenga 20

“Abantu balisumina ukukanabako kwa kwa Lesa kabili baleteyanya ubumi bwabo muli bucaibela, atemwa ciwame nelyo cibipe, ukwabulo kusakamana ukuli konse kuli Lesa.”—One Hundred Years of Debate Over God—The Sources of Modern Atheism.

NELYO cingaba ica kwebekesha pa muku wa ntanshi, mu kupita kwa nshita icimuti calulubala cimonwa fye nge ca lyonse. Ukubapo kwa ciko kulabeleshiwa; ukulepa kwa ciko takuba na kabili ukwa kupuutamo mwenso.

E fyaba na bumukanalesa. Nelyo bwabalamwine ukukansana kukalamba mu mwanda wa myaka uwalenga 19, ukukaana ukubako kwa kwa Lesa takwaba atemwa ukwa kutulumusha nelyo ukwa kufulunganya ilelo. Inkulo ya kutekelesha yalisuminisha bumukanalesa ukupampamikwa mu kwikala pamo no kusumina muli Lesa.

Tacili ukuti abantu abengi balakaana Lesa mu kulungatika; mu kupusanako, ifya kufumamo fya kwipusha kwa kufwailisha ukufuma mu fyalo 11 ukupulinkana baAmerica, Ubulaya, na Asia fisokolola ukuti, pali avareji, ukucilako panono pa maperesenti yabili baitunga ukuba bamukanalesa. Nangu ni fyo, umupashi wa bumukanalesa walyanana—nangu fye pa bengi abasumino kuti Lesa e ko aba. Ni shani fintu ici cingaba?

Ukukaana Ubulashi bwa kwa Lesa

“Inshita shimo bumukanalesa bulosha fye ku kukaana mu ncitilo sha kukaana nelyo ukusuula Lesa,” e filandapo The Encyclopedia Americana. Pali uyu mulandu, The New Shorter Oxford English Dictionary ipeela ubulondoloshi bwa cibili ubwakonkapo ubwa “mukanalesa” ubwa kuti: “Umuntu uukaana Lesa mu mibele; imbulwalesa.”—Utulembo tunono twesu.

Ee, bumukanalesa kuti pambi bwasanshamo atemwa ukukaana ukubako kwa kwa Lesa nelyo ukukaana ubulashi bwakwe nelyo fyonse fibili. Baibolo ilosha kuli uyu mupashi wa bumukanalesa pali Tito 1:16 ukuti: “Baitunga ukwishiba Lesa, lelo balamukaana ku ncitilo shabo.”—The New English Bible; linganyako Ilumbo 14:1.

Ukukaana kwa musango yo ukwa bulashi bwa kwa Lesa kuti kwalonshiwa ukuya ku numa ku bantunse ba kubalilapo babili. Efa alishibe ukubako kwa kwa Lesa; lelo, afwaile ‘ukuba nga Lesa, ukwishibo busuma no bubi.’ Ukutubulula kwali kwa kuti ali no ‘kuba uwa kuipingwila’ no kuipangila umutande wa fipoope fya mibele. Adamu pa numa ailundile kuli Efa muli uku kukaana ubulashi bwa kwa Lesa.—Ukutendeka 3:5, 6.

Bushe iyi mibele ya mutima yaliseeka ilelo? Ee. Bumukanalesa bwa mu bumfisolo bumonekela mu kufwaisha bucaibela. “Abantu ilelo balitendwa ukusopa kwa kwa Lesa,” e filanda icitabo One Hundred Years of Debate Over God—The Sources of Modern Atheism. “Babishapo . . . ukwikala mu buntungwa.” Umutande wa fipoope fya mibele uwa mu Baibolo ulasuushiwa ngo ushingabomba, uushabamo kupelulula. Abantu abengi batontonkanya nga Farao wa ku Egupti uyo mu cilumba abilishe ati: “N’ ani Yehova, uo ŋumfwe ishiwi lyakwe . . . ? Yehova nshimwishibe.” Akeene ubulashi bwa kwa Yehova.—Ukufuma 5:2.

Ukukaana Lesa Ukwa kwa Kristendomu

Ukukaana ubulashi bwa kwa Lesa ukwacishapo kutulumusha kufuma kuli bashibutotelo ba mu Kristendomu, abapyanikisha ifishilano fyapangwa na bantu pa cine ca Baibolo icasanguluka. (Linganyako Mateo 15:9.) Mu kulundapo, balitungilila inkondo shacishamo kusumyo mulopa isha mu mwanda wa myaka uwalenga 20, muli fyo ukukaana ikambisho lya Baibolo ilya kulangisha ukutemwa kwa cine cine.—Yohane 13:35.

Bashibutotelo na kabili balikaana Lesa pa kufutatila ifipimo fyakwe ifya mibele isuma—ku ca kumwenako, nga fintu cashininkishiwa ku kukonkana kwatwalilila ukwa milandu ya mu filye ukulwisha bashimapepo bacenda abana. Imibele ya mu Kristendomu ipalile ilya iya muli Israele wa pa kale na Yuda. “Icalo caisulamo imilopa, no musumba waisulamo ubupondamishi,” e fyo kasesema Esekiele aebelwe, “pantu batila Yehova nashe calo, kabili Yehova tamona.” (Esekiele 9:9; linganyako Esaya 29:15.) Te ca kupapa ukuti abengi balileka ukusumina mu macalici ya Kristendomu umupwilapo! Lelo bushe bafwile ukuleka ukusumina muli Lesa?

Bushe Kwalibako Imilandu Ine Ine Kuli Bumukanalesa?

Nampo nga balimona ubumbimunda bwa mabutotelo nelyo iyo, bamukanalesa abengi te kuti bawikishe ukusumina muli Lesa no kucula ukuli mu calo. Simone de Beauvoir inshita imo atile: “Cali icacilapo kwanguka kuli ine ukutontonkanya ulwa calo icabula kabumba ukucila ukutontonkanya ulwa kwa kabumba uwafinininwa no kupilikana konse ukwaba mu calo.”

Bushe ulufyengo lwa mu calo—ukusanshako ulo ulusongelekanishiwa na bashibutotelo ba bumbimunda—lushinina ukuti takwaba Lesa? Languluka: Nga ca kuti umwele wabomfiwa ku kutiinisha, ukucena, nelyo fye ukwipailako umuntu wa kaele, bushe ici cishinina ukuti umwele tawakwete kelenganya? Ukucila bushe tacishinina ukuti cibombelo cabomfiwe mu kulubana? Mu kupalako, ubulanda bukalamba ubwa buntunse bupeela ubushininkisho bwa kuti abantunse balebomfya bubi bubi amaka yabo ayapeelwa na Lesa pamo pene ne sonde line.

Bamo, nangu cibe fyo, bayumfwa ukuti tacingabamo amano ukusumina muli Lesa, apantu te kuti tumumone. Lelo ni shani pa lwa mwela, ifiunda, ne fyena? Tatwingamona icili conse ica ifi fintu, lelo twalishiba ukuti e ko fyaba. Bapwapwa besu, amatwi, ne myona filatweba ukuti e ko fyaba. Mu cine cine, tulasumina mu cintu tushingamona nga ca kuti natukwata ubushininkisho.

Pa numa ya kulanguluka pa lwa bushininkisho bumoneka—ukusanshako ama electron, ama proton, amaatomu, na ma amino acid, na bongobongo wapikana—sayantisti wa fintu fya cifyalilwa Irving William Knobloch aseshiwe ukusoso kuti: “Nalisumina muli Lesa pa mulandu wa kuti kuli ine ukubako Kwakwe ukwa Bulesa e bulondoloshi fye bweka ubwabamo amano ku kubako kwa fintu nga fintu fyaba.” (Linganyako Ilumbo 104:24.) Mu kupalako, uwaishibe mipangilwe ya mubili Marlin Books Kreider alondolola ukuti: “Mu nshila shonse shibili pamo ngo muntunse fye, kabili pamo ngo wapeelesha ubumi bwakwe ku kusambilila no kusapika ifya sayansi, nshakwata ukutwishika nangu pamo pa lwa kubako kwa kwa Lesa.”

Aba baume tabali beka. Ukulingana na profesa wa physics Henry Margenau, “nga wabuula basayantisti abene bene, kuti wasanga bamukanalesa abanono nga nshi pa kati kabo.” Ukulunduluka kwa sayansi nelyo ukufilwa kwa butotelo takulekabila ukutupatikisha ukukanasumina muli Kabumba. Natubebete umulandu.

Ukupusanako kwa Butotelo bwa Cine

Mu 1803, presidenti wa United States Thomas Jefferson alembele ukuti: “Ukubola kwa buKristu, e ko napate cine cine; lelo nshikaana amalango yene yene aya kwa Yesu umwine.” Ee, palibapo ubupusano pa kati ka Kristendomu no buKristu. Ifingi ifya fisumino fya mu Kristendomu fyashimpwa pa fishilano fya bantu. Mu kupusanako, ubuKristu bwa cine bushimpa ifisumino fya buko pali Baibolo epela. Muli fyo, Paulo alembele ku bena Kolose ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo ukuti balingile ukunonka ‘ukwishiba,’ “amano,” no “mucetekanya ifya bumupashi.”—Abena Kolose 1:9, 10.

Ici e co tulingile ukwenekela ku Bena Kristu bene bene, pantu Yesu akambishe abakonshi bakwe ukuti: “Kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi, [mulebabatisha] . . . mulebasambilisha ukubaka fyonse ifyo namwebele.”—Mateo 28:19, 20.

Ilelo, Inte sha kwa Yehova balefishapo ili kambisho mu fyalo 231 ukushinguluke calo conse. Balipilibula Baibolo mu ndimi 12 kabili balipulinta amakope ukucila pali 74,000,000. Mu kulundapo, ukupitila muli programu we sambililo lya Baibolo ilya mu ŋanda, pali nomba baleafwilisha abantu ukucila pali 4,500,000 ‘ukubaka fyonse ifyo Yesu abebele.’

Uyu programu wa masomo alekwata ifya kufumamo fya kufiko kutali. Alaleta ukubuutushiwa kwa cine, pantu ashimpwa, te pa matontonkanyo ya muntu, lelo pa mano ya kwa Lesa. (Amapinda 4:18) Mu kulundapo, aleafwilisha abantu ukufuma mu nko shonse ne mishobo ukucita icintu cimo ico “Ukubuutusha” kwa muntu kushingapwilikisha—ukufwalo “buntu bupya” ububalenga ukulundulula ukutemwa kwa cine cine ukwa kuli umo no munankwe.—Abena Kolose 3:9, 10.

Ubutotelo bwa cine bulecimfya mu mwanda wesu uwa myaka uwalenga 20. Tabukaana Lesa—atemwa ukubako kwakwe nelyo ubulashi bwakwe. Twakulaalika ukuimwena ici we mwine pa kutandalila Inte sha kwa Yehova pali imo iya Mayanda yabo aya Bufumu.

[Akabokoshi pe bula 6]

UKUKOSHA INTULO YA BUMUKANALESA

Pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 18, uwa mano ya buntunse Denis Diderot apeelwe umulimo wa kupilibula encyclopedia wakwete volyumu umo ukufumya mu ciNgeleshi ukutwala mu ciFrench. Nangu cibe fyo, alicishishepo nga nshi pa cintu uwamupeele umulimo aenekele. Diderot apoosele mupepi ne myaka amakumi yatatu ukulonganika Encyclopédie wakwe, icitabo ca mavolyumu 28 ico cacebwishe ukukuntwa kwa ilya nshita.

Nangu cingati uyu Encyclopédie akwetemo ifyebo ifingi ifibomba, atontele sana pa mano ya buntunse. Ukulingana ne fitabo fyonse pamo ifya mutwe wa kuti Great Ages of Man, “aali uwapama ukushimikila icipope cacishamo [ica ba mano ya buntunse] ica kuti umuntu kuti awamyako icipendwilo cakwe nga ca kuti pa citetekelo apyanikishapo ukupelulula pamo nge cishinte cakwe ica kutungulula.” Ukulumbula Lesa mu kumonekesha takwalimo. “Ku kusala kwabo ukwa mitwe ya malyashi,” e fisosa icitabo The Modern Heritage, “bakalemba bacilengele ukumfwika ukuti ubutotelo tabwali ni cimo ica fintu abantu balekabila ukwishiba.” Icishili ca kupapusha, icalici lyaeseshe ukutitikisha Encyclopédie. Shimafunde mukalamba asenwike ici citabo pamo nga icingapinuna amapolitiki, imibele isuma, no butotelo.

Te mulandu na balwani ba iko, Encyclopédie wa kwa Diderot alefwaikwa ku bantu mupepi na 4,000—icipendo ca kusungusha, ukulanguluka umutengo wa uko uwaluma. Tacali na kupoose nshita iyi mfundo yabelama iya bumukanalesa yali no kubalula ku kuba ukukaana Lesa ukwa mupwilapo.