Bushe Ubumi Bwenu Bwalilingilwa Kabela?
“ALA NÒ DON.” Mu lulimi lwa ciBambara ulwa ku Mali, ku Masamba ya Afrika, iyi numbwilo yalola mu kuti, “Mulimo wa kwa Lesa.” Inumbwilo sha ifi shaliseeka kuli lulya lubali lwa calo. Mu lulimi lwa ciWolof, cilumbulwa ukuti, “Yallah mo ko def” (Ni Lesa wacitile). Kabili mu lulimi lwa ku mushi ulwapala iciDogon, batila, “Ama biray” (Ni Lesa walengele).
Kwalibako insoselo shapale shi mu fyalo fimbi. Insoselo pamo nga, “E nshita yakwe iya kufwa” na “Kufwaya kwa kwa Lesa” shilomfwika ilingi line lyonse ilyo paba imfwa nelyo akayofi. Ku Masamba ya Afrika, inumbwilo pamo nga “Umuntu atontonkanya cimo, Lesa atontonkanya icapusanako” shilalembwa pali bamotoka basenda abantu no kukambatikwa mu matuuka. Ku bengi yaba fye ni nsoselo. Ilingi line, nangu ni fyo, cilangisha ukusumina kwashika mu kulingilwa kabela.
Bushe icisumino ca kulingilwa kabela cinshi? The World Book Encyclopedia ilondolola ukuti “cisumino ca kuti fyonse ficitika filengwa ku maka ayo abantunse bashingalama.” “Maka” nshi aya yene? Kale sana amakana ya myaka ayapitapo, abena Babele basumine ukuti icicitikila umuntu cisongwa sana ne mitantikile ya ntanda pa bushiku bwa kufyalwa kwakwe. (Linganyeniko Esaya 47:13.) AbaGriki basumine ukuti balesa banakashi batatu abo bapyata, ukupima, no kuputula ubushishi bwa bumi e baletungulula fyonse ifibacitikila. Nangu ni fyo, cali ni bakasambilila ba fya mapepo aba mu Kristendomu e bamumungile imfundo ya kuti Lesa umwine e ulenga ificitikila umuntu!
Ku ca kumwenako, Augustine “umutakatifu” alikeene “imimwene ya bufi kabili iya muselu” iya bakapendula ba ntanda. Lubali lumbi, apaashishe ukuti “ukusumina ati Lesa e ko aba, kabili pa nshita imo ine ukukaana ukuti Aleshibila kabela ifya ku ntanshi, buwelewele bwapelako.” Atungile fyo pa kuti Lesa abe uwa maka yonse, afwile “ukwishiba fyonse ilyo tafilacitika” ukukanasha icili conse “icabulwa ukulingila kabela.” Nalyo line, Augustine asumine mu kukosa ukuti nangu line Lesa alishibila kabela ifintu, abantunse nalyo line balikwata ukuisalila.—The City of God, Book V, Ifipandwa 7-9.
Imyanda ya myaka pa numa, uwasambilile fya mipepele uwa ciProtestanti John Calvin alilundileko kuli iyi mfundo, ukupaasha ukuti ilintu bamo “balilingilwa kabela [kuli Lesa] ukuba abana kabili impyani sha bufumu bwa ku muulu,” bambi balingilwa “ukupokelela icipyu cakwe”!
Ilelo, icisumino mu kulingilwa kabela calicetekelwa mu fyalo ifingi pe sonde. Langulukeni ica kukumanya ca kwa Ousmane, umulumendo wa ku Masamba ya Afrika. Aali umo uwa basambi ba mano sana pa sukulu, lelo lintu alembele amashindano, aliponene! Ici capilibwile ukuti ali no kubwekeshapo mu gredi limo line no kuseebana ku lupwa lwakwe ne fibusa. Cibusa wakwe alyeseshe ukumusansamushako ukupitila mu kusosa ati cali kufwaya kwa kwa Lesa. Nyina kwa Ousmane na o wine atile mulandu wa kulingilwa kabela.
Pa kubala Ousmane alesumina ukwesha kwabo ukwa kumusansamushako. Na kuba, nga ca kuti cali kufwaya kwa kwa Lesa ukuti apone, tapali ico ali no kucitapo ku kucilesha. Lelo wishi aletontonkanya mu kupusanako. Aebele Ousmane ukuti ico aponene mulandu wakwe—te mulandu wa kwa Lesa. Ousmane aponene fye pantu alilekeleshe ukubelenga.
Apantu icisumino cakwe mu kulingilwa kabela calitompwelwe, Ousmane apingwilepo ukufwailisha umwine. Tulemulaalika nomba ukufwailisha na imwe mu cipande cikonkelepo.