Bushe Kuli Ukusuminishanya kwi “Tempele Lya Kwa Lesa” no Tulubi mu Greece?

PALI buno bushiku bwakaba mu lusuba, akasuba kalotokela pa mabwe yalebengeshima. Ukukabisha, nangu cibe fyo, takulemoneka ukunashako ukupimpa no mupampamina walaluka uwe bumba lya bakapepa ba nyendo sha fya mapepo aba mu calici lya Greek Orthodox abaleya ku kalicalici kanono pa nsunsu ya kalupili.

Mwamona umwanakashi umukote, uwendele ukufuma ku mpela imbi iya Greece, nanaka alewishikana fye ukuti ayefika. Ukulola lwa pa muulu, umwaume waswangana alepiba icipibepibe ilyo mu kupamfiwa alepeka fye mwi bumba lilemaŋanya pa kunina. E lyo umukashana, ukwabulo kutwishika ali mu bukali kabili pa menso yakwe palemoneka apapelelwa, aleyamfula ku makufi ayalesuuma umulopa icabipisha. Ni kwi baleya? Balefwaya ukukanacelwa, ukuyapepa pa ntanshi ya cipasho ca “mutakatifu” walumbuka kabili, nga cingacitika, ukwikatako no kucifyompa.

Ifya kucitika ifyapala ifi filacitwa ukushinguluke calo conse pa fifulo ifyapeeleshiwa ku kushinshimwinapo “abatakatifu.” Cilemoneka kwati, aba bonse aba nyendo sha fya mapepo balishininwa ukuti iyi e nshila balekonkelamo inshila ya kwa Lesa iya kumupalaminako muli fyo ukulumbulula ukuipeelesha kwabo ne citetekelo. Icitabo ca Our Orthodox Christian Faith cilondolola ukuti: “Tulebukisha [“abatakatifu”], no kubapeela ubukata no mucinshi pantu ba mushilo . . . , kabili tulalomba ukuti baletupepelako kuli Lesa no kutupaapaatilako no kutwaafwa mu fingi ifyo tukabila mu bumi bwesu. . . . Twalukila ku Batakatifu bacita ifipesha amano . . . pa kuti tukwate ifya ku mupashi ne fya ku mubili ifyo tulekabila.” Na kabili, ukulingana ne fipope fya cilye ce calici lya Roma Katolika, “abatakatifu” bali no kupaapaatwako apantu e bakutuwikisha kuli Lesa, kabili babenye ne fipasho fya “batakatifu” fili no kushinshimunwa.

Ukwangwako kukalamba ku Mwina Kristu wine wine kulingile ukuba kwa kupepa Lesa “mu Mupashi na mu cine.” (Yohane 4:24) Pali uyu mulandu lekeni tulanguluke ifishinka fimo pa lwa nshila ukushinshimuna “abatakatifu” kwaletelwe mu mipepele ya Kristendomu. Ukubebeta kwa musango yo kulingile ukuba ukwa kubuutusha nga nshi ku uli onse ufuluka ukupalama kuli Lesa mu nshila yapokelelwa kuli Wene.

Ifyo “Abatakatifu” Baletelwemo

Balya Bena Kristu ba mu kubangilila bonse abasangulwilwe ku mulopa wa kwa Kristu kabili abapaatwilweko ku kubomba umulimo wa kwa Lesa pamo nge mpyani shinankwe isha kwa Kristu betwa ukuti “ba mushilo,” nelyo “abatakatifu,” mu Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki. (Imilimo 9:32; 2 Abena Korinti 1:1; 13:13)a Abaume na banakashi, abalumbwike na bali abacepako mu cilonganino, balondolwelwe nga “ba mushilo” ilintu baleikala pano isonde. Ukulingana na Malembo baishibikwe ukuti batakatifu na lintu bacili aba mweo.

Nangu ni fyo, pa numa ya mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E., ilintu ubuKristu bwa busangu bwaletendeka fye, kwaliko ukufwaisha kwa kulenga ubuKristu ukulumbuka, ukuba imipepele iyo ingacebusha abasenshi no kuti baipokelele mu kuitemenwa. Aba basenshi balepepa balesa bafulilako, e lyo iyi mipepele ipya yalesuminisha fye ukupepa lesa umo. E co kwali no kubako ukusuusuka ukupitila mu kupokelela “abatakatifu,” abaali no kupyana pali balesa ba ku kale, abantu balemonwa nga balesa, ne mpalume sha mu nshimi. Ukulanda pali ci, icitabo ca Ekklisiastiki Istoria (Ilyashi lya Kale Ilya Macalici) cilondolola ukuti: “Ku balealulwa ukufuma ku busenshi ukuya ku buKristu, cali icayanguka ukusanga aba kufwila icisumino bamo abalebomba nge mpalume shabo no kutendeka ukubapeela umucinshi uyo kale balepeela ku mpalume shabo. . . . Nangu cibe fyo, ilingi line nga nshi, ukupeela umucinshi wa musango yo ku batakatifu kwaleba fye kupepo tulubi.”

Icitabo na cimbi ica kuloshako cilondolola ifyo “abatakatifu” baletelwe mu Kristendomu aciti: “Mu kupeela umucinshi ku batakatifu ba mu calici lya Greek Orthodox, tusanga utulepeleela twa kusonga kwakosa uko imipepele ya cisenshi yakwete. Imibele iyo yasoselwe ukuti e yakwata imilungu ya cina Olympia ilyo [abantu] bashilasangulwa ukuba Abena Kristu nomba yalepeelwa ku batakatifu. . . . Ukufuma fye mu myaka ya kubangilila ukwa iyi mipepele ipya, tusanga ukuti bakapepa balepyanikapo Kasesema Eliya pali lesa kasuba (Phoebus Apollo), ukukuula amacalici pa fitantaala pene, nelyo mupepi ne fitantaala fya matempele ya kale nelyo imfuba sha kwa uyu lesa, ilingi line pa muulu wa tupili ne mpili, pa cifulo icili conse apo abaGriki ba pa kale balecindikila kapeela wa lubuuto Phoebus Apollo. . . . Balelanguluka fye no kuti lesa mwanakashi Nacisungu Atena alilingana na Nacisungu Maria wine. Muli fyo, ipunda lyalipo mu mweo wa kwa kapepa wa tulubi uwasangulwa lintu icipasho ca kwa Atena cabongolwelwe lyalishinkilwe.”—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon (New Encyclopedic Dictionary), Volyumu 1, amabula 270-1.

Ku ca kumwenako, bebeteni imibele iyaliko mu Atena wa pa kale ku kusondwelela fye kwa mwanda wa myaka uwalenga ine C.E. Abekashi abengi muli ulya musumba bali bacili abasenshi. Kumo ukwa kusefya kwabo ukwa ntambi ukwali ukwashilisha kwali ni nkaama ya lupupo lwa cina Eleusis, ica kucitika ca minkubili,b icalecitwa cila mwaka mu February mu tauni lya Eleusis, bakilomita 23 pa kati ka masamba na kapinda ka kuso aka Atena. Pa kusangwa kuli iyi mitebeto ya nkaama, abena Atena abasenshi bali no kukonka Inshila Yashila (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Pa kwesha ukupayanya icifulo cimbi ica kupepelamo, intungulushi sha mu musumba shali ishacenjela nga nshi. Mu musebo umo wine, napamo bakilomita 10 ukufuma ku Atena, icikuulwa ca bashimbe baume aba fya mapepo abena Daphne calikuulilwe ku kucebusha abasenshi no kubacilikila ukukanasangwa ku mitebeto ya nkaama. Icalici lya pali ici cifulo lyakuulilwe pa mufula we tempele lya kale ilyapeelwe kuli lesa wa ciGriki Daphnaios, nelyo Pythios Apollo.

Ubushininkisho bwa kutobenkanya imilungu ya cisenshi mu kushinshimuna kwa “batakatifu” kuti bwasangwa na ku cishi ca Kithira, ku Greece. Pali lumo ulwa tupili twa pa cishi, paba utumacalici tubili utwa cina Byzantium—kamo akapeelwa kuli George “Mutakatifu,” aka kambi kuli Nacisungu Maria. Ukushula ifya pa nshi kwalangile fyo apa e pabelele ulufuba lwa pa lupili ulwa bena Krete ulo babomfeshe ku kupepelapo mupepi ne myaka 3,500 iyapitapo. Mu mwanda wa myaka uwalenga 6 nelyo uwalenga 7 C.E., “Abena Kristu” bakuuliile George “Umutakatifu” akalicalici apa pene apabelele ulufuba lwa pa lupili. Ici e cintu balefwaisha; ico calundulwile icifulo ca pa kati ica mipepele ya bena Krete ukulama impito sha pa menshi isha bemba wa Aegean. Aya macalici yabili yakuulilwe palya ku kwikasha ububile bwa kwa Nacisungu Maria na George “Mutakatifu,” ubushiku bwa kwa George ukusefiwa pa bushiku bumo bwine no bwa kwa “kacingilila wa benda pali bemba,” “Umutakatifu” Nicholas. Inyunshipepala pa kushimika pali uku kusanga yatile: “Ilelo shimapepo [wa mu Greek Orthodox] alanina ulupili, nga fintu shimapepo wa cina Krete alecita kale,” pa kuti ayepepela kulya kwine!

Ukusupula ubukalamba bwa fintu imipepele ya ciGriki iya cisenshi yayambukile ubuKristu bwa busangu, kasapika wa fya kale atila: “Icitendekelo ca busenshi ica mipepele ya buKristu ilingi line cishala fye icashikama mu fisumino fyaseeka, muli fyo ukupeela ubunte bwa kuti icishilano cilabelelela.”

‘Ukupepe Co Twaishiba’

Yesu aebele umwanakashi umwina Samaria ati: “Tupepe co twaishiba. . . . Bakapepa bene bene bakapepela Tata mu Mupashi na mu cine; pantu na Tata afwaya aba musango uyu babe aba kumupepa.” (Yohane 4:22, 23) Moneni ukuti ukupepela mu cine e cifwaikwa! Muli fyo te kuti tupepe Lesa no kupokelelwa ukwabula ukwishiba kwalungikwa ukwa cine no kucitemwa mu kushika. Imipepele ya cine iya Bwina Kristu ifwile ukushimpwa pa cine, te pa fishilano ne fibelesho ifyafuma ku busenshi. Twalishiba ifyo Yehova ayumfwa lintu abantu baesha ukumupepa mu nshila yalubana. Umutumwa Paulo alembeele Abena Kristu mu musumba wa ciGriki uwa pa kale uwa Korinti ati: “Kuli ukuumfwana nshi kuli Kristu na Beliali? . . . Kuli ukusuminishanya nshi kwi tempele lya kwa Lesa no tulubi?” (2 Abena Korinti 6:15, 16) Ukwesha ukuli konse ukwa kulenge tempele lya kwa Lesa lisuminishanye no tulubi kwa muselu kuli wene.

Ukulundapo, Amalembo mu kumfwika sana, yalilesha imfundo ya kupepa ku “batakatifu” pa kuti bena e bo babombe nga bakawikishanya na Lesa. Mwi pepo lyakwe ilya cilangililo, Yesu asambilishe ukuti amapepo yali no kulungatikwa kuli Wishi epela, apantu akambishe abasambi bakwe ati: “E ico imwe pepeni ifyo, amuti: Shifwe wa mu muulu, ishina lyenu libelwe akatiina.” (Mateo 6:9) Yesu mu kulundapo atile: “Ni ne nshila ne cine no mweo: takuli uwisa kuli Tata, kano aishila muli ine. Nga mukalombela akantu mwi shina lyandi, ine nkacita.” Kabili umutumwa Paulo alondolwele ati: “Kuli Lesa umo, kabili kawiikishanya umo pa kati ka kwa Lesa na bantu, umuntu Kristu Yesu.”—Yohane 14:6, 14; 1 Timote 2:5.

Nga ca kuti mu cine cine tulefwaya amapepo yesu ukumfwika kuli Lesa, icakabilwa ca kuti tulemupalama mu nshila iyo Icebo cakwe catulangilila. Pa kukomaila pa nshila yeka fye iibomba iya kupalama kuli Yehova, umutumwa Paulo alembele ati: ‘Ni Kristu Yesu uwafwile, ne cacilako uwabuushiwe ku bafwa, uuli ku kwa kulyo kwa kwa Lesa, kabili uutupaapaatila.’ “Kabili aba na maka pe aya kupusushisha abeshila muli wene kuli Lesa, pa kuba no mweo pe ku kubapaapaatila.”—Abena Roma 8:34; AbaHebere 7:25.

‘Ukupepela mu Mupashi na mu Cine’

UbuKristu bwa busangu tabwakwete maka atemwa ukutungilila kwa mupashi wa mushilo wa kwa Lesa ku kukunta abasenshi ukusha ukupepa kwabo ukwa bufi no kukonka ifisambilisho fya cine ifya kwa Yesu Kristu. Bwapokelele fye ifisumino fya cisenshi ne fibelesho mu kufwaya aba kusangula, amaka, no kulumbuka. Pali uyu mulandu, tabwaleteleko Abena Kristu abatuntulu, abapokelelwa kuli Lesa na Kristu, lelo bwaleteleko abasumina ba cimbepa, “amankumba” ayashawaminwa Ubufumu.—Mateo 13:24-30.

Nangu cibe fyo, muli ino nshita ya ku mpela, pe samba lya kutungulula kwa kwa Yehova kuliko ukubomba kwateyanishiwa ukukalamba ukwa kubwesha ukupepa kwa cine. Abantu ba kwa Yehova mu calo conse, te mulandu ne fikulilo fyabo ifya ntambi, ubwikashi, nelyo imipepele, balesha ukwalula ubumi bwabo ne fisumino ukumfwana ne fipimo fya Baibolo. Nga mulefwaya ukusambilila na fimbi pa lwa fya kupepa Lesa “mu Mupashi na mu cine,” mukwai kuti mwamona Inte sha kwa Yehova uko kwine mwikala. Bakaba aba nsansa nga nshi ukumwaafwa ukubombela Lesa umulimo washila uwingapokelelwa, uwashimpwa pa maka ya kupelulula no kwishiba kwalungikwa ukwa Cebo cakwe. Paulo alembele ukuti: “E ico, mwe bamunyinane, ndemupaapaatila ku nkumbu sha kwa Lesa, tuuleni imibili yenu bulilambo bwa mweo, ubwa mushilo, ubwa kutemuna Lesa; e kupepa kwenu ukwa bumupashi. Kabili mwipalana no bwikashi buno; lelo musangulwe mu kulengwa kwa mitima yenu ipya, ukuti mulinge icabo kufwaya kwa kwa Lesa, icisuma kabili ica kutemuna kabili icapwililila.” Kabili ku bena Kolose atile: “Ifwe, ukufuma ku bushiku twaumfwile, tatwaleka kumupepela, no kulombo kuti mwisulemo ukwishibo kufwaya kwakwe mu mano yonse no mucetekanya ifya bumupashi, ku kuleka mwende umwawamina Shikulu ku kutemuna konse. Mu mulimo onse usuma mube abatwale fisabo, kabili abalekula mu kwishiba Lesa.”—Abena Roma 12:1, 2; Abena Kolose 1:9, 10.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 28]

Ukubomfya Kushapalako Ukwe Tempele lya Parthenon

Kateka “Umwina Kristu” Theodosius 2, mu kuba na makambisho pa lwa musumba wa Atena (438 C.E.), alibindile impupo sha cisenshi ne mitebeto ya nkaama, ukwisala amatempele ya basenshi. Pa numa ya ico kuti yasangulwa amacalici ya Bwina Kristu. Icalefwaikwa fye pa kuti itempele lyalulwe bwino cali kulisangulula ukupitila mu kubikapo umusalaba!

Limo ilya matempele ya kubalilapo ukwalulwa lyali lya Parthenon. Lyaliwamishiwe apakalamba pa kuti lingalinga ukubomfiwa nge tempele lya “Bwina Kristu.” Ukufuma mu 869 C.E., lyabombele nge cikuulwa cikalamba ice calici mu Atena. Pa kubala lyapeelwe umucinshi nge calici lya “Mano Yatakatifu.” Ici napamo cali kucinkulako kwine kwine ukwa cishinka ca kuti “umwine” we tempele uwa kubalilapo, Atena, aali ni lesa mwanakashi uwa mano. Pa numa lyapeelwe kuli “Nacisungu Maria Umwina Atena.” Pa numa ya kulibomfya pa myanda ya myaka 8 kuli baOrthodox, ili tempele lyalyalwilwe ukuba Icalici lya Katolika ilya St. Mary wa Atena. Uko “ukubomfya cipya cipya” ukwa Parthenon kwalitwalilile lintu, mu mwanda wa myaka walenga 15, abena Turkey ba mu buteko bwa Ottoman balyalwile ukuba umwa kupepela abashilamu.

Ilelo Parthenon, itempele lya cina Doria ilya pa kale ilya kwa Atena Parthenos (“Nacisungu”), lesa mwanakashi uwa ciGriki uwa mano, lilatandalilwa ku makana ya bayendo pamo fye nge cikuulwa cilangilila ukulamuka kwa mikuulile ya baGriki.

[Icikope pe bula 26]

Icikuulwa ca bashimbe baume aba fya mapepo ica bena Daphne—icifulo cimbi ico baleya ku kupepelako abasenshi ba mu Atena wa pa kale