Ukwatuntuka Krisimasi ya Muno Nshiku

KU MAMILIONI ya bantu mwi sonde lyonse, inshita ya Krisimasi iba ni nshita ya buseko sana mu mwaka. Ni nshita ya maliila, iya fishilano fyacindikwa pa mulandu wa bukokole, no kuba pamo ukwa ndupwa. Na kabili ubushiku bwa mwikalwe ubwa Krisimasi ni nshita lintu ifibusa na balupwa baipakisha ukupeelana amakardi no bupe.

Nangu cibe fyo, imyaka fye 150 iyapitapo, Krisimasi yali ni holide yapusanako sana. Mu citabo cakwe ica The Battle for Christmas, profesa wa lyashi lya kale Stephen Nissenbaum alembele ukuti: “Krisimasi . . . yali ni nshita ya kukolwa lintu amafunde pa lwa myendele ya bantu yalesuulwako pa kashita ku kuleka ‘basangalale’ umo balefwaila, umusango wa kusefya kwa mu December ukwa Mardi Gras.”

Ku bakwatila Krisimasi akatiina, pambi ubu bulondoloshi kuti bwabasakamika. Mulandu nshi uuli onse engasaalwila ubushiku bwa mwikalwe ubutunga ukwibukisha ukufyalwa kwa Mwana wa kwa Lesa? Icasuko kuti camupapusha.

Krisimasi Yashimpwa pa Citendekelo Calubana

Ukutula fye ilyo yatendeke mu mwanda wa myaka uwalenga bune, Krisimasi yaba mu fikansa. Ku ca kumwenako, kwali umulandu wa bushiku Yesu afyelwe. Apantu Baibolo tayalanda ubushiku nelyo umweshi Kristu afyelwe, inshiku shalekanalekana shalitubululwa. Mu mwanda wa myaka uwalenga butatu, ibumba limo ilya basambilila ifya mipepele abena Egupti lyasalilepo May 20, e lyo bambi basalilepo inshiku sha pa ntanshi pamo nga March 28, April 2, nelyo April 19. Ilyo umwanda wa myaka uwalenga 18 wafikile, ninshi ubushiku Yesu afyelwe bwalibikwa mu myeshi fye yonse iya mwaka! Lyene, ni shani fintu December 25 yasalilwe mu kupelako?

Abasoma abengi balisumina ukuti abasalile December 25 ngo bushiku ubo Yesu afyelwe baali ni baKatolika. Mulandu nshi? The New Encyclopædia Britannica isosa ukuti: “Umulandu ufwile wali wa kuti Abena Kristu ba mu kubangilila balefwaya ubu bushiku ukwishila pamo no bwa kusefya kwa cisenshi ukwa ciRoma ukwali ‘bushiku bwa kufyalwa ubwa kasuba kashicimfiwa.’” Lelo mulandu nshi Abena Kristu balepakaswa nga nshi ku basenshi ukucila pa myanda ya myaka ibili na hafu mu kupumikisha fye benganakila abalebapakasa?

UbuKristu Bwakoweshiwa

Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, umutumwa Paulo asokele Timote ukuti “abantu babifi kabili abafutika” baali no kusokelela mu cilonganino ca Bwina Kristu no kulufya abengi. (2 Timote 3:13) Ubu busangu bukalamba bwatendeke pa numa ya mfwa ya batumwa. (Imilimo 20:29, 30) Pa numa ya cintu abene baleti kwaluka kwa kwa Constantine mu mwanda wa myaka uwalenga bune, cinkupiti wa basenshi atendeke ukukonkomokela ku musango wa buKristu ubwalipo pali ilya nshita. Cinshi cafuminemo? Icitabo ca Early Christianity and Paganism citila: “Ibumba linono ilya basumina bene bene lyalubile muli cinkupiti wa baleitunga ukuba Abena Kristu.”

Fintu amashiwi ya kwa Paulo yaishileba aya cine! Cali kwati ubuKristu bwa cine cine bwaleminwa no kukowesha kwa cisenshi. Kabili umo uku kukowela kwalemonekesha ni mu kusefya kwa maholide.

Na kuba, umutebeto Abena Kristu bakambishiwa ukusefya waba Umulalilo wa kwa Shikulu epela. (1 Abena Korinti 11:23-26) Abena Kristu ba mu kubangilila tabaleibimba mu kusefya kwa ciRoma pa mulandu wa kuti kwabimbilemo ukupepa utulubi. E mulandu wine abasenshi ba mu mwanda wa myaka uwalenga butatu basebanishishe Abena Kristu, ukusosa ukuti: “Tamutambako ubulangisho bwa pa cintubwingi; mukaana amaliila ya pa cintubwingi, no kupata ukucimfyanya kwashila.” Lubali lumbi, abasenshi baitakishe ukuti: “Tupepa balesa ne nsansa, na maliila, ne nyimbo na mangalo.”

Ilyo calefika pa kati ka mwanda wa myaka walenga bune, ukuinog’onya kwalipwile. Kwapwile shani? Ilyo Abena Kristu ba cimbeepa abengi basokelele mwi bumba, imfundo sha busangu shalifulile. Ici calengele Abena Kristu ukunakila abena Roma. Ukulanda pali ci, icitabo ca The Paganism in Our Christianity citila: “Lipange lya Bwina Kristu ilya kusenda imitebeto ya cisenshi iyatemwikwa pa mulandu wa cishilano, no kuipeela ubupilibulo bwa Bwina Kristu.” Ee, ubusangu bukalamba bwalebambukila. Ukuitemenwa kwa Bena Kristu ba cimbeepa ukwa kulasefya imitebeto ya cisenshi kwalengele ubwikashi ukulasefyako. Tapapitile ne nshita, Abena Kristu bakwete imitebeto ya pa mwaka iingi ukulingana fye na basenshi bene. Ukwabula ukupapa, Krisimasi e yali iyakatamisha pa mitebeto yonse.

Holide wa pa Kati ka Fyalo

Ilyo umusango wa buKristu bwaseeka walesalanganishiwa ku Bulaya, Krisimasi yasalanganishiwe pamo na o. BaKatolika bapokelele imimwene ya kuti cali icalinga ukuti umutebeto wa kusangalala utwalilile mu kwibukisha ubushiku bwa kufyalwa kwa kwa Yesu. E co, mu 567 C.E., icilye ca Council of Tours “casosele ukuti inshiku 12 ukutula pa Krisimasi ukufika ku Epiphany yali ni nshita yashila kabili iya mutebeto.”—The Catholic Encyclopedia for School and Home.

Mu kwangufyanya Krisimasi yasanshishemo imbali ishingi ukufuma ku mitebeto ya kulobolola iya ku calo iya ku kapinda ka ku kuso ka ku Bulaya. Ukusangalala kwatwalilile ukuba ukwaseeka ukucila ukupepa ilyo aba ciwowo baisanshishe muli bukatuubi na bucakolwa. Mu cifulo ca kulwisha imibele yabipa, icalici lyasuminishe iyi mibele. (Linganyeniko Abena Roma 13:13; 1 Petro 4:3.) Mu 601 C.E., Papa Gregory I alembeele Mellitus, mishonari wakwe mu England, ukumweba ukuti “eleka imitebeto ya cisenshi iya ku kale iya musango yu, lelo aisanshe ku mpupo she Calici, ukwalula fye ubupilibulo bwa iko ukufuma ku bwa cisenshi ukubutwala ku bwa Bwina Kristu.” E fishimika Arthur Weigall, uwalipo umukalamba wa bashilika uwa buteko bwa Egupti mu nshita sha ku kale.

Mu Nkulo sha pa Kati, abantu abapoosa amano ku kwaluka bamwene ukukabila kwa kulwisha ifi fintu fyacishishemo. Basalangenye ifipope ifingi mu kulwisha “ukucishamo ukusangalala pa Krisimasi.” Dokota Penne Restad, mu citabo cakwe ica Christmas in America—A History, atila: “Bashimapepo bamo bakomaile pa kuti umuntu ushapwililika alekabila inshita ya kucita ico alefwaya no kucita ifintu mu kucishamo, kulila fye Abena Kristu e balelolekeshapo.” Ici calundilepo fye icimfulunganya. Nangu ni fyo, tacali na mulandu, pantu imyata ya cisenshi kale kale yali naibimbwa nga nshi muli Krisimasi ica kuti abengi tabali abaitemenwa ukuleka. Kalemba Tristram Coffin wena asosele ifi: “Abantu mu cinkumbawile [baalecita] fye ifyo [baalecita] lyonse no kukanapoosako amano ku kulanshanya kwa basumbula imibele isuma.”

Ilyo aba ku Bulaya batendeke ukwikala ku Amerika, ninshi Krisimasi ni holide yaishibikwa kale. Lelo, Krisimasi tayasuminishiwe mu fitungu fya mu Amerika ifyaletekwa na Britain. Baprotestanti bamwene uku kusefya ngo kwa cisenshi no kukubinda mu Massachusetts pa kati ka 1659 na 1681.

Pa numa lintu ukubindwa kwafumishiwepo, ukusefya Krisimasi kwalingilishiweko mu fitungu fyonse ifyaletekwa na Britain, na kucilisha ku kapinda ka ku kulyo aka New England. Nangu cibe fyo, mu kumona ifyo uyu holide aali ku numa, te ca kupapa ukuti bamo bapoosele sana amano ku kusangalala ukucila ukucindika Umwana wa kwa Lesa. Umwata umo uwa Krisimasi uwaleleta icimfulunganya maka maka wali ciwowo. Amabumba ya balumendo bamapuusu baleingila mu mayanda ya bena mupalamano abakankaala no kupatikisha ukuti babape ifya kulya ne fya kunwa. Nga ca kuti umwine ng’anda akaana, ilingi aletiipwa, kabili inshita shimo ing’anda yakwe yaleonaulwa.

Profesa Nissenbaum asosa ukuti imibele muli ba 1820 yalibipileko ica kuti “icimfulumfulu mu nshita ya Krisimasi” casangwike “icintiinya ca bwikalo icikalamba nga nshi.” Mu misumba pamo nga New York na Philadelphia, abakankaala abakwete incende batendeke ukukwata abakulonda ififulo fyabo. Cisoswa no kuti New York City yatendeke ukukwata bakapokola pa mulandu wa cimfulunganya ca lukaakala mu nshita ya Krisimasi iya 1827/28!

Ukwalula Krisimasi

Umwanda wa myaka uwalenga 19 waletele ukwaluka ku muntu ukushatala akubako. Abantu, ifipe, ne lyashi fyatendeke ukwenda bwangu pa mulandu wa kupanga imisebo ne nyanji. Ukwaluka kwa fya kupanga kwaleteleko incito ku mamilioni ya bantu, na mafakitare yalepanga lubilo lubilo ifingi ifya kushitisha. Na kabili ifya kupangapanga fyaleteleko amafya ya bwikalo ayapikana ayapya, ayaambukile umupwilapo inshila balesefeshamo Krisimasi.

Ukutula kale abantu babomfya amaholide nge nshila ya kwikatanishishamo ulupwa lwabo, na Krisimasi baibomfya mu nshila imo ine. Ukupitila mu kupituluka mu fishilano fimo fimo ifya kale ifya Krisimasi, abaisumbula balitungulwike mu kwalula Krisimasi ukufuma kuli holide ya cimfulumfulu, iya cisangalalo ku kuba iyashimpwa pa lupwa.

Cine cine, ilyo umwanda wa myaka uwalenga 19 walepwa, Krisimasi yaishile mu kumonwa ngo muti ku mafya ya bumi bwa bena Amerika ubwa muno nshiku. Dokota Restad asosa ukuti: “Pa maholide yonse, Krisimasi yali cibombelo cisuma ica kutwalilamo imipepele no kuyumfwa kwa bukapepa ku ng’anda no kulungika ukucishamo kwa mu kucita ifintu no kufilwa kwe sonde.” Alundapo ukuti: “Ukupeela ubupe, bukapekape ku babusu, no kuposha fye pamo nga ‘Merry Christmas,’ ukusaamika no kuipakisha icimuti cisuma icibikilwe mu muputule wa beni, nelyo pa nshita imbi, mu ng’anda ye sukulu lya pa Mulungu, fyaleikatanya aba mu lupwa lwapalamisha, fyalebekatanya ku calici, na ku bwikashi.”

Mu kupalako, abengi ilelo basefya Krisimasi nge nshila ya kulangilamo ukutemwana no kwaafwa ukusungilila ukwikatana kwa lupwa. Kwena, ifishingasuulwa ni mbali sha ku mupashi. Amamilioni basefya Krisimasi mu kwibukisha ukufyalwa kwa kwa Yesu. Kuti pambi basangwa ku mapepo ya ku calici ayaibela, no kucita ifilangililo fya kufyalwa kwa kwa Yesu mu ng’anda nelyo ukupepa amapepo ya kutasha kuli Yesu umwine. Lelo ni shani fintu Lesa amona uyu mulandu? Bushe ifi fintu alafisuminisha? Langulukeni ifyo Baibolo isosapo.

“Icishinka no Mutende Fitemweni”

Ilyo Yesu aali pe sonde, aebele abakonshi bakwe ukuti: “Lesa Mupashi, na bamupepa bali no kumupepela mu Mupashi na mu cine.” (Yohane 4:24) Yesu alekonka ayo mashiwi. Alelanda icine pe. Apashenye bwino Wishi, “Yehova, Lesa wa cishinka.”—Ilumbo 31:5; Yohane 14:9.

Muli Baibolo, Yehova alicilenga ukumfwika ukuti alipata ukufutika kwa musango uuli onse. (Ilumbo 5:6) E co, bushe te ca kupapa ukuti imbali ishingi isha Krisimasi shalikwatamo ubufi? Ku ca kumwenako, tontonkanyeni pa kashimi ka pa lwa kwa Santa Claus. Bushe mwalitalalondolwela umwana wenu umulandu Santa asalilapo ukwingilila mu cipunda ca cushi ukucila ukwingilila ku ciibi, nga fintu aba mu fyalo ifingi baishiba? Kabili ni shani fintu Santa atandalila amamilioni mu cungulo fye cimo? Nga pa lwa nama itwa reindeer ipupuka? Lintu umwana aishiba ukuti alibepwa pa lwa kusumina ukuti Santa muntu wa cine cine, bushe ici tacinenuna icitetekelo akwatila abafyashi bakwe?

The Catholic Encyclopedia ilondolola fye apabuuta ati: “Imyata ya cisenshi . . . yakuukile kuli Krisimasi.” Lyene mulandu nshi Icalici lya ciKatolika na macalici yambi aya Kristendomu yatwalilila ukusefya holide ya myata iishatuntuka ku buKristu? Bushe ici tacilangilila ukusuminisha kwa fisambilisho fya cisenshi?

Lintu Yesu ali pe sonde tasuminishe abantu ukumupepa. Yesu umwine atile: “Sokulu Lesa obe e o ulepepa, kabili wene eka e o ulebombela.” (Mateo 4:10) Mu kupalako, pa numa Yesu akatamikwe mu muulu, malaika aebele umutumwa Yohane ‘ukupepa Lesa,’ ukulangilila fye ukuti tapaali icaalwike ukulosha ku kupepa. (Ukusokolola 19:10) Ici citulenga ukwipusha ukuti, Bushe Yesu kuti asuminisha ukuipeela kwa kupepa uko bamupeela pa nshita ya Krisimasi mu cifulo ca kupeela Wishi?

Nga fintu caumfwika, ifishinka pa lwa Krisimasi wa muno nshiku tafilengele Krisimasi ukuwaminako. Ni holide yapangwa fye kabili ubushininkisho ubwingi bwa pa fyo yali iyabotelela ku numa. Lyene ukushimpwa pali kampingu musuma, Abena Kristu amamilioni balisalapo ukukanasefya Krisimasi. Ku ca kumwenako, uwacaice umo uwitwa Ryan atila ukulosha kuli Krisimasi: “Abantu balasansamuka nga nshi pa nshiku fye shinono mu mwaka lintu ulupwa lwaisa pamo kabili lintu bonse bali ne nsansa. Nomba ntendeke ukucinda pa mulandu wa kuti balasansamuka nga nshi pa nshiku fye shinono? Abafyashi bandi balampeela ubupe umwaka onse!” Uwacaice na umbi, uuli ne myaka 12, asosa ukuti: “Nshiyumfwa ngo wapusulwa. Mpokelela ubupe umwaka fye onse, te pa bushiku fye bumo ubwaibela lintu abantu bayumfwa ukuti bafwile ukushita ubupe.”

Kasesema Sekaria akoseleshe abena Israele banankwe ‘ukutemwa icishinka no mutende.’ (Sekaria 8:19) Nga ca kuti ifwe, ukupala Sekaria na baume ba busumino aba ku kale bambi, ‘twatemwa icishinka,’ bushe tatufwile ukusengauka ukusefya kwa mipepele ukwa bufi ukuli konse ukushicindika “Lesa wa mweo kabili [uwa cine, NW] ,” Yehova?—1 Abena Tesalonika 1:9.

[Icikope pe bula 7]

“Nshiyumfwa ngo wapusulwa. Mpokelela ubupe umwaka fye onse”