Kuti Mwaba no Bumi Busuma mu Bukote

ELENGANYENI ukuti ubumi bwa muntu bupalile ku kubutuko lubilo ulwa ntamfu iitali ulwayafya, ulubilo umo bakabutuka balekabila ukuciluka ifipindami. Bakabutuka bonse batendeka ukubutukila pamo; lelo ilyo baleya baleciluka ifipindami na limo limo ukupunka muli fyene, balanenuka, kabili abengi balafilwa ukupwisha ulubilo.

Mu nshila imo ine, ubumi bwa muntu bwalikwata intendekelo na mafya ayakalamba. Mu bumi bwakwe umuntu alapita mu mafya yalekanalekana. Cila bwafya alepitamo bulamulenga ukunakuka, kabili mu kuya kwa nshita, alafilwa ukutwalilila. Nga ca kuti umuntu alepita mu mafya yakalamba, alanenuka bwangu, nelyo ukufwa. Nga ca kuti umo ekala mu calo icikankaala, afika fye pa myaka 75 no kufwa afwa. Iyi nshita itwa ukuti imyaka iyo abantunse abengi bekala, ukulinganishiwa ku myaka ya cine cine apo abengi bapeleela.a (Linganyeniko Amalumbo 90:10.) Nangu cibe fyo, abantu bamo, balacila pali iyo myaka, kabili bamo bamo balafika fye na pa myaka batunganya ukuti e yapelekeshako iyo abantu bengekala, iyaba ni 115 ukufika kuli 120, imyaka iishaseeka abantu ukufikapo ica kuti nga umo afikile pali iyo myaka, kuti lyaba lyashi ilikalamba ilingalembwa mu nyunshipepala.

Ukwishiba Amafya ya mu Bumi

Ilelo abantu nomba kuti baikala imyaka ukufushiwa ku miku ibili iya myaka baleikala pa kutendeka kwa uno mwanda wa myaka. Mulandu nshi? Maka maka ni pa mulandu wa kuti umuntu alicefyako amafya ya mu bumi. Lelo, mafya nshi aya yene? Kabili bushe kuti yacefiwako na kabili?

Incenshi mu fya bumi iya mu kabungwe ka World Health Organization (WHO) yalondolwele ukuti amafya yamo ayakalamba, atemwa ifintu, ifyambukila imyaka umuntu engekala fyaba misango, incende ekalamo, no kubomfya imiti ya ku cipatala.b E co, imisango yenu nga yawaminako, ne ncende mwikalamo nga yaba iya busaka, kabili nga mulekwata imiti ya ku cipatala, lyena aya mafya yakacepelako no bumi bwenu kuti bwatantalilako. Nangu ca kuti imibele abantu bekalilamo yalipusana nga nshi, bamo bakankaala icine cine ilintu bambi na bo bapiina bapelekeshako, lelo bonse bene kuti bacitapo fimo ku kucefyako aya mafya ya mu bumi. Mu nshila nshi?

Imisango Iyambukila Imyaka Mwingekala

The New England Journal of Medicine yashimika ukuti: “Abantu abakwata ubumi busuma balekala imyaka iingi, kabili pa kuti bese babongoloke lwa ku mubili ninshi kwashala fye imyaka iinono ukuti bafwe.” Cine cine, ubwafya bwa kubalilapo kuti bwacefiwako ukupitila mu kwalula imisango pamo nga imiliile, ifya kunwa, ukusendama, ukupeepa, no kutukusho mubili. Katubebete pa lwa kutukusho mubili nge ca kumwenako.

Ukutukusho mubili. Ukutukusho mubili ukwalinga kulaafwa sana. (Belengeni umukululo uleti, “Bushe Tufwile Ukutukusho Mubili Ukufika ku Cipimo Nshi Kabili mu Musango Nshi?”) Casangwa ukuti ukutukusho mubili ukwayanguka kabili ukwa pa ng’anda fye kulaafwa abakalamba, na ‘bakote ba mushinsanshiku,’ ukukwata maka no bukose na kabili. Ku ca kumwenako, ibumba lya bakote abakwete imyaka 72 ukufika kuli 98 basangile ukuti pa numa ya kwimyako ifyafina pa milungu fye 10, balitendeke ukulakumpauka pa kwenda kabili calibangukiile ukunina amatabo. Te kuti tupape! Ilyo abaaletukusho mubili bapiminwe casangilwe ukuti imicincili yabo yalikwatileko amaka imiku ibili ukucila kale. Ibumba na limbi umwali abanakashi abakote abakwete imyaka ukufika kuli 70 abalecibondola fye, batendeke ukulatukusho mubili imiku ibili mu mulungu umo. Pa numa ya mwaka umo, imicincili yabo yalitikamineko, kabili balikoseleko, batendeke ukwenda na maka, na mafupa yabo yalifiniineko. Miriam Nelson, uwaishiba ifya mipangilwe ya mubili (physiologist) uwasapike pali ifi atile, “Ilyo twatendeke, twali no mwenso wa kuti tukanyunsumuna imishipa, imilimba, ne micincili. Lelo pa numa twaishilesango kuti ubumi bwa aba banakashi abakote bwaliwamineko.”

Pa kusupula ifyatumbwike mu kusapika ukwingi ukwa basayantisti pa lwa bukote no kutukusho mubili, icitabo cimo casosele ukuti: “Ukutukusho mubili kulacefyako ukukota bwangu, kulaleefyako ubumi, kabili kulacefyako ilya nshita abakote bafilwa ukuibombela ilyo bashilafwa.”

Ukutukusha bongobongo. Insoselo ya kuti “nga taulebomfye cintu kuti caonaika” ilemoneka kwati kuti yabomfiwa na ku micincili na kuli bongobongo. Nangu ca kuti umuntu nga akota alaba ne cilafi, fintu ba U.S. National Institute on Aging basangile pa lwa bukote filango kuti bongobongo wa bakote alatwalilila ukubomba fye bwino ica kuti kuti acincintila na mafya ubukote buletako. E co, profesa wa fya bongobongo Dokota Antonio R. Damasio, asondwelele ati “abakote kuti baba na bongobongo umusuma nga nshi.” Cinshi cilenga ukuti bongobongo wa bakote atwalilile ukulabomba fye bwino?

Bongobongo akwata insandesande, atemwa ama neuron, amabilioni 100, kabili pa kati ka aya ma neuron paba iminshipendwa ya mpito shasuntinkana. Ishi mpito shibomba nge ntambo sha telefoni ishilenga ukuti ama neuron “yalelanshanya” no kulenga ukuti umuntu aleibukisha ifintu. Ilyo bongobongo aleya alekota, ama neuron yalafwa. (Belengeni umukululo uleti (“Ukumfwikisha Cipya Cipya Insandesande sha Bongobongo.”) Lelo bongobongo wa bakote alikwata amaka ya kupyanikishapo ama neuron yambi pa yafwile. Lyonse ilyo neuron imo yafwa, yambi ayali mupepi yalapanga impito shipya ishisuntinkana ku ma neuron yambi no kutendeka ukulabomba umulimo walebombwa na neuron iifwile. E fyo bongobongo alenga umulimo uulekabila ukubombwa ukuyabombelwapo mu ncende imbi iya bongobongo. E co, bongobongo wa bakote kuti abomba imilimo iingabomba abacaice, lelo kuti abomfya insandesande ukufuma mu ncende shimbi isha bongobongo. Limo limo, imibombele ya bongobongo wa bakote kuti yapashanishiwa ku wakokola mu bwangalo bwa tennis uyo, nangu ca kuti te kuti abutukishe nga bakateya bacaice pa mulandu wa bukalamba, kuti abomfya ukulamuka kwakwe uko abacaice bashingakwata. Lelo te mulandu no kubomfya imingalato iipuseneko ne ya bacaice, uyu kateya umukalamba alengisha utukato.

Cinshi abakote bengacita pa kuti batwalilile ukubomfya bongobongo? Pa numa ya kuceeceeta abantu ukucila pali 1,000 abakwete imyaka 70 ukufika kuli 80, uwasambilila pa lwa bukote, Dokota Marilyn Albert asangile ukuti ukubomfya bongobongo ni cimo pa fintu ifingapima umusango wa bakote abengatwalilila ukuba na bongobongo uwingalabomba bwino. (Belengeni umukululo uleti “Ukulenga Bongobongo Atwalilile Ukulabomba Bwino.”) Ukubomfya bongobongo kuti kwalenga ‘impito sha muli bongobongo’ ukukaanafwa. Lubali lumbi, incenshi shitila, bongobongo aleko kubomba bwino “lintu abantu baleka ukulamubomfya, ilyo basalapo ukuba no muleketela, na lintu bamona kwati tabalekabila ukubika sana amano ku filecitika mu calo.”—E fisosa icitabo ca Inside the Brain.

Dokota Jack Rowe, uwasambilila pa lwa bukote, alondolola ukuti iciwemeko ca kuti “ifintu fimo ifyo twingacincintila atemwa ifyo twingaalula filingile ukukosha amaka twakwata aya kutunguluka mu bukote.” Ukulundapo, mwitontonkanya ukuti mwalicelwa kale ukutendeka ukulundulula imisango isuma. Kasapika umo atila: “Nangu ca kuti tamwali na misango isuma iya kuisunga abomi pa nshita ntali nomba mwaalula imisango yenu mu bukote, nalyo line kuti mwamwenamo ifisuma fimo fimo ifyaba mu misango isuma iya bumi.”

Incende Mwikalamo na yo Kuti Yaafwilishako

Nga ca kuti umukashana uwafyalilwa mu London ilelo bamubwesesha ku mibele yaliko mu London wa pa kale sana, imyaka engekala kuti yacepelako ukufika kuli hafu wa myaka engekala pali nomba. Ukwaluka kwabulo kwenekela lwa ku mubili te kwingacefya imyaka umukashana engekala, lelo icingalenga ni lintu amafya yalundwapo yabili yakulilako mu kupumikisha, uko e kuti incende engalaikalamo ne fyo engalasakamanwa mu fya miti ya cipatala. Intanshi natulande pa lwa ncende twikalamo.

Incende twikalamo. Akale, incende umuntu aleikalamo, pamo nga mu ng’anda yakwe, mwaleba sana ifingalenga amalwele ku mubili. Mu myaka ya nomba line, nangu cibe fyo, ubusanso ubulengwa ne ncende twikalamo bwalicefiwako. Ubusaka, amenshi ayasuma, ukucepako kwa fisumi mu mayanda fyalilenga injikalo sha muntu ukuwaminako, fyaliwamyako ubumi bwakwe, no kuleefyako imyaka yakwe. Ici calenga no kuti, mu ncende ishingi mu calo, abantu baleikala imyaka iingi.c Nalyo line, ukucefyako aya mafya takupeleela fye pa kuwamya amayanda yesu mu kati. Kubimbamo no kutwalilila ukwikala bwino na ba mu bwikashi na bantu tupepa nabo.

Abantu twikala nabo. E kuti ni balya tubomba nabo, ukulya nabo, ukupepa nabo, na bo twangala nabo. Ukulumbulapo fye cimo ica fintu ifyacindama, filya fine incende mwikalamo iwaminako ilyo mukwete amenshi yasuma, e fyo no kwikala na bantu bambi kwingawaminako nga ca kuti mukwete ifibusa fyacetekelwa. Ukusansamukila pamo no kwafwana mu nshita sha bulanda, ukuba na mabuyo yamo yene no kuculila pamo na bantu bambi filacefyako ubukulu bwa mafya ya mu mikalile kabili kuti fyamwafwa ukutantalishako imyaka.

Nga te ifyo, ifingatumbukamo kuti fyabe fibi. Ukubulwe fibusa kuti kwamulenga ukutalalilwa no kutaluka ku bantu. Nga ca kuti abo mwikala nabo tabalemweba ukuti balimitemwa kuti mwayumfwa abapelelwa. Umwanakashi umo uwikala mu ng’anda basungilamo abakote alembeele umwishibishi wakwe ati: “Ndi ne myaka 82 kabili naikala pali ino ng’anda pa myaka 16. Balatusunga fye bwino, lelo inshita shimo tulatalalilwa sana.” Ku ca bulanda, bengi abakote abatalalilwa ngo yu mwanakashi, maka maka aba ku fyalo fya ku Masamba. Kwena abantu bekala nabo balabapeela ubuntungwa bwa kuicitila ifintu lelo babamona nga bashacindama. James Calleja, uwa pa International Institute on Ageing atila icatumbukamo ca kuti, “ukutalalilwa kwasanguka ni cimo pa fintu ifisakamika sana ubutuntulu bwa bakote mu fyalo ifikankaala.”

Ca cine, pambi te kuti mufumyepo ifimulenga ukutalalilwa, pamo nga ukupatikishiwa ukuleke ncito, ukucepelwa amaka ya kuyendela, ukulufya ifibusa mwakokola na fyo, nelyo imfwa ya mwina mwenu, nalyo line kuti mwacitapo fimo ku kucefyako ubu bwafya. Ica ntanshi, muleibukisha ukuti ukutalalilwa takulengwa no bukote, pantu na baice bamo balatalalilwa. Ubukote te bulenga ubu bwafya, icilenga kutaluka ku bantu. Cinshi mwingacita pa kucincintila ukutaluka ku bantu?

Mukamfwilwa umo umukote apanda amano ukuti: “Muleleka abantu balesekela mu kuba na imwe. Banono abantu abaipakisha ukuba no muntu uuilishanya. Mulekabila ukubombesha ukuba uwasansamuka. Ca cine ico cikabila ukubombesha, lelo ififumamo fisuma. Nga mwalanga bambi inkumbu nabo bakamulanga inkumbu.” Alundapo ukuti: “Pa kushininkisha ukuti nkwate ifya kulanshanyapo ifingawamina abakote na baice abo nkumanya, ndesha ukubelenga ifipya ifya muli bamagazini no kukutika ku malyashi ya pa mulabasa no kubelenga inyunshipepala.”

Pano pali imitubululo imbi iya kuti: Sambilileni ukutemwa ifyo abantu bambi batemwa. Muleipusha ifipusho. Esheni apo mwingapesha ukuba kapekape. Nga tamukwete fya kupeela, ipeeleni mwe bene ku bantu; mu kupeela mwaliba insansa. Mulelemba amakalata. Salenipo umulimo umo uwa kuleseshamo icitendwe. Ilyo abantu bambi bamulaalika ukuti mubatandalile atemwa ukuya nabo ku kupembesukako mwilakaana. Lekeni abatandashi bamone ukuti mwalisansamuka pa kuti bengalamutandalila. Esheni ukwafwilishako abalekabila ukwafwa.

Abo tupepa nabo. Ubushininkisho ubwingi bulangilila ukuti ukubombe milimo ya fya mipepele kulaafwa abakote ukusanga “ubumi bwabamo imifwaile kabili ubwacindama” kabili kubalenga ukuba ne “nsansa,” “ukuimona ukuti balicindama,” “ukwikushiwa kukalamba mu bumi,” no “kwishiba ukuti balitemwikwa mu bwikashi.” Mulandu nshi? Icitabo ca kuti Later Life—The Realities of Aging cilondolola ukuti: “Icitetekelo cintu imipepele isambilisha abantu cibalenga ukuba na mano pa lwa bumi na pa misango iingi, imibele isuma, ne fisumino ifyo ifibaafwa ukwiluka no kutesekesha ificitika mu calo.” Ukulundapo, imilimo ya fya mipepele ilapalamika abakote ku bantu bambi na muli fyo “ilacefyako ukutaluka ku bantu no kutalalilwa.”

Lelo kuli Louise na Evelyn, abakwete imyaka 80 kabili ababa mu cilonganino ca Nte sha kwa Yehova, fyonse ifi ifyo bakasapika balandapo fileshininkisha fye ifintu ifyo baishiba pa myaka iingi. Louise atila, “Pa Ng’anda yesu iya Bufumu,d ndaipakisha ukulanda na bambi, abakote na baice. Pali uku kulongana tulasambililapo fimo. Ilyo twapwisha ukulongana, tulakwatako ne nshita ya kuseka ilyo tulebishanya na bambi. Iba ni nshita ya kusansamuka.” Na Evelyn wine alamwenamo mu milimo icitwa uko apepa. Atila, “Ukulanshanya pa lwa Baibolo na bantu ababa mu ncende umo njikala, kulanenga ukukaanataluka ku bantu. Lelo icikalamba ca kuti, ici cilandetela insansa. Ukwafwilisha bambi ukwishiba ubupilibulo bwine bwine ubwa bumi mulimo wa kwikusha nga nshi.”

Cine cine, Louise na Evelyn balisanga imifwaile mu bumi. Pa mulandu wa kuti balaimona ukuti balitemwikwa, ici cibalenga ukucefyako bulya bwafya bwalenga bubili, ubukumine ku bantu twikala nabo, kabili cilabaafwa ukutwalilila no kukananenuka mu bukote bwabo.—Linganyeniko Amalumbo 92:13, 14.

Imiti Iyanako Mutengo Kabili Iiposha Bwino—E ko Yaba

Ukulunduluka kwa sayansi mu fya miti muli uno mwanda wa myaka kwalicefyako nga nshi bulya bwafya bwalenga butatu, ubwa kubomfya imiti ya cipatala, lelo te mu calo conse. The World Health Report 1998, yashimika ukuti, mu fyalo ifingi ifipiina, “imyaka umuntu engekala yalibweleleko pa nshi sana pa kati ka 1975-1995.” Umukalamba wangalila akabungwe ka WHO alandilepo ukuti “ilelo mu fyalo ifyapiinisha abantu batatu pali cila bantu bane balefwa ilyo bashilafika pa myaka 50, iyo ili myaka abantu mu calo conse baaleikala ku numa kulya apapitile nomba ne myaka 50.”

Nangu cibe fyo, abakote abengi na bacaice mu fyalo ifipiina balecefyako ubu bwafya ukupitila mu kubomfya imiti ya cipatala iyabako kabili iyanako mutengo. Ku ca kumwenako, kuli inshila ipya iya kuposeshamo icifuba ca (TB).

Mu calo conse, TB ilepaya abantu abengi ukucila abafwa kuli AIDS, malaria, na ku malwele ayasangwa mu ncende shakabisha ukuyabika pamo: uko e kuti abantu 8,000 cila bushiku. Pali cila balwele 100 aba TB, 95 bekala mu fyalo ifipiina. Abantu nalimo amamilioni 20 balilwala TB iyabipisha, e lyo abantu nalimo amamilioni 30 kuti bafwa kuli ubu bwine ubulwele mu myaka 10 iileisa, iyo mpendwa ilingene no bwingi bwa bantu bonse ababa mu Bolivia, Cambodia, na mu Malawi ukubabika pamo.

E mulandu wine kanshi WHO mu 1997 yatemenwe ukubilisha ukuti naisanga inshila ya kundapilamo TB mu myeshi 6 ukwabula ukuteka abalwele mu cipatala nelyo ukubomfya inshila shapikaana isha kundapilamo. Ulupapulo lwa ba WHO ulwa The TB Treatment Observer, lwatile, “Pa muku wa kubalilapo icalo nacisangako ifisolobelo ne nshila shacetekelwa isha kupwishishamo icikuko ca TB mu fyalo ifikankaala ne fyapiinisha.” Iyi nshila, iyo bamo balondolola ngo “kulunduluka kwakulisha mu fya miti muli uno mwanda wa myaka” iitwa ukuti DOTS.e

Nangu ca kuti iyi myundapile yalinaka umutengo ukucila imyundapile ya lyonse iya TB, ifiletumbukamo fili bwino, maka maka ku bekala mu fyalo ifipiina. Dokota Arata Kochi, umukalamba wa Global TB Programme iya WHO atile: “Takwaba inshila imbi iya kucincintilamo ubulwele bwa TB iyatwalilila ukuposha bwino abalwele ba TB nge yi. DOTS ilaposha sana ukufika na ku mapesenti 95, nangu ni mu fyalo ifyapiinisha.” Ilyo calefika ku kupwa kwa 1997, ifyalo 89 fyali nafitendeka ukubomfya imyundapile ya DOTS. Ilelo ifyalo ifilebomfya DOTS fifikile kuli 96. WHO ilesubilo kuti iyi myundapile ili no kwafwa amamilioni ya bantu abapiina mu fyalo ifipiina, ku kuleka ubwafya bwalenga butatu ubwa kusakamanwa mu fya miti ya cipatala bwingacefiwako no kutantalishako imyaka yabo.

Ukupitila mu kuwamyako imisango, incende bekalamo, no kusakamanwa bwino mu fya miti ya cipatala, abantu cine cine balileefyako imyaka icinabwingi bafikapo ne myaka bengekala. Lelo kuti twaipusha ukuti, Bushe bushiku bumo umuntu akaleefyako imyaka ukucila pa myaka yapelekeshako iyo abantu bengekala, nakalimo ukwikala ukwabula ukufwa?

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

BUSHE TUFWILE UKUTUKUSHO MUBILI UKUFIKA KU CIPIMO NSHI KABILI MU MUSANGO NSHI?

Akabungwe ka National Institute on Aging (NIA) kasoso kuti, “ukutukushako mubili ukwalinga pa maminiti 30 cila bushiku buyo ubusuma.” Lelo tamulekabila ukutukusho mubili pa maminiti 30 ukwabulo kutuusha. Casoswa ukuti ubusuma bufuma mu kutukusho mubili mu fiputulwa fitatu ifya maminiti 10 cimo cimo bulingana fye na ku bwingafuma mu kutukusho mubili pa maminiti 30 ukwabulo kutuusha. Musango nshi uwa kutukusho mubili mulingile ukucita? Akatabo ka ba NIA akatila Don’t Take It Easy: Exercise! kapanda amano ukuti: “ukutukusha sana umubili mu fiputulwa ifipi, pamo nga ukunina amatabo ukucila ukubomfya icikwepe, nelyo ukwenda pa nshi ukucila ukunina motoka, ukufibika pamo kuti fyafika ku maminiti 30 aya kutukusho mubili mu bushiku bumo. Ukupyanga ulubansa, ukwangalako ifyangalo na bana, ukubombako mwi bala, nelyo fye ukubombako imilimo ya pa ng’anda fyonse ifi kuti mwaficita mu nshila ya kuti mufike pa cipimo mwaimika ica maminiti 30 cila bushiku.” Kwena, ca mano ukwipushako badokota ilyo mushilatendeka ukutukusho mubili.

[Icikope]

Ukutukusho mubili ukwalinga kuti kwaafwa abakote ukuba na maka no bukose na kabili

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

UKULENGA BONGOBONGO ATWALILILE UKULABOMBA BWINO

Ukufwailisha kwa sayansi ukwacitilwe pa minshipendwa ya bakote kwasokolwele fimo ifyafwilishako bongobongo wa bakote ukutwalilila ukulabomba bwino. Fisanshamo “ukwangwako sana no kutemwa ifyo tulecita pamo nga ukubelenga, ukutandalila incende shimbi, ifiila, amasomo, ama kalabu ya kwangalila capamo, no kubishanya na bo twasambilila nabo umulimo umo.” “Esheni na maka ukucite fintu ifingi ifyalekanalekana.” “Mwikaleka umulimo mubomba. Mwikaleka ukutukusho mubili wenu.” “Muleshimya televishoni wenu.” “Sambilileniko imilimo imo.” Casangwa ukuti ukutukusho mubili muli iyi milimo kulawamyako umubili mu mbali ishingi kabili kulenga impito shipya isha bongobongo ukupangwa.

[Icikope]

Ukubomfya bongobongo kulalenga umuntontonkanya ukubomba bwino

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 8]

IFINGAAFWA ABAKOTE UKUBA NO BUMI BUSUMA

Icipani ca U.S. Department of Health and Human Services ica National Institute on Aging, cisoso kuti “kuti twalenga ubumi ukuwaminako no kutantalishako imyaka” ukupitila mu kukonka ukupanda amano ukusuma, pamo ngo ku:

● Mulelya ifya kulya fyakumanina ifya mulyo, ukusanshako ifisabo no musalu.

● Nga mulanwa ubwalwa, mulenwa mu kulinga.

● Mwilapeepa fwaka. Mwitila mwalicelwa ukuleka.

● Muletukusho mubili lyonse. Kamonaneni na Dokota ilyo mushilatendeka ukutukusho mubili.

● Mulelembeshanya amakalata no lupwa ne fibusa.

● Twalilileni ukulatukusho mubili mu kubombako imilimo, ukwangalako ifyangalo, no kuba na bantu banenu.

● Muletontonkanya pa fisuma mu bumi.

● Mulecite fintu ifimuletela insansa.

● Libili libili muleya ku cipatala ku kupimwa.

[Akabokoshi pe bula 9]

UKUMFWIKISHA CIPYA CIPYA INSANDESANDE SHA BONGOBONGO

Dokota Marilyn Albert, profesa wa fya muntontonkanya ne fya pali bongobongo atila, “kale twaletontonkanya ukuti cila bushiku insandesande sha muli bongobongo wa muntu shimo shilafwa. Lelo twalilubile, kulabako shimo ishifwa ilyo umo aleya alekota, lelo te shingi, kabili ni mu ncende fye shimo shimo isha muli bongobongo.” Ukulundapo, Scientific American iya November 1998 yashimika ukuti, ukufwailisha kwa ndakai kulangilila ukuti nangu fye fintu twasumina pa nshita ntali ukuti abantunse te kuti bakwate insandesande sha bongobongo ishipya, nomba nafisangwo kuti tafyapitulwikwemo bwino bwino. Basayantisti ba fya bongobongo basosa ukuti nomba nabasanga ubushininkisho bwa kuti nangu fye ni muli bongobongo wa bakote “mulapangwa ama neuron yashaifulila ayalundwapo.”

[Akabokoshi pe bula 11]

BUSHE MU BAKOTE KUTI MWASANGWA AMANO?

Baibolo itila, “Mu bakote e muli amano, na mu kutantalila kwa nshiku e muli umucetekanya.” (Yobo 12:12) Bushe mu bakote kuti mwasangwa amano? Bakasapika balifwailishe pa lwa bakote ukuti bamone nga balikwata imibele pamo nga “ukushilimuka, ukupingula bwino, ukwiluka ifintu no kupimununa ifyakakala capamo no kusangako inshila sha kupwishishamo amafya.” Ukulingana na U.S.News & World Report uku kufwailisha kwalangile ukuti “abakote lyonse fye balacila abaice mu mano, kabili balapanda amano yasuma.” Ukufwailisha na kabili kusokolola ukuti “nangu ca kuti pa kupingule fintu abakote balakokolapo ukucila abaice, ifyo bapingula ilingi line filabapo ifisuma.” E co, nga fintu ibuuku lya mu Baibolo ilya kwa Yobo litubulula, cine cine mu kutantalila kwa nshiku sha bakote, mwaba amano.

[Icikope pe bula 5]

Ubumi bwa muntu bwaba ngo lubilo ulwaisulamo amafya

[Icikope pe bula 9]

Mukamfwilwa umo umukote apanda amano ukuti: “Muleleka abantu balesekela mu kuba na imwe”

[Ifikope pe bula 10]

Evelyn asosa ukuti: “Ukwafwilisha bambi ukwishiba ubupilibulo bwine bwine ubwa bumi mulimo uwa kwikusha nga nshi.”

[Ifikope pe bula 10]

Louise asosa ukuti: “Pa Ng’anda yesu iya Bufumu, ndaipakisha ukulanda na bambi, abakote na baice.”