Ifilengwa na Lesa Ifyalekanalekana

AKABUNGWE KA UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAMME KATILE: “Ifilengwa na Lesa ifyalekanalekana fyalicindama nga nshi kuli ifwe. Ubumi bwesu ne fingi ifyo tucita fyashintilila pali fyene.”

IFIBUMBWA pe sonde fingi kabili fyaba mu misango yalekanalekana iingi nga nshi. Ishiwi lya kuti “biological diversity,” nelyo “biodiversity” lilosha ku filengwa na Lesa fyonse ifya pe sonde, ukutendekela ku tushishi twacepesha ukufika ku miti ikalamba pamo ngo muti wa sequoia; e lyo no kufuma pa myambo ukufika na kuli bakapumpe.

Fyonse ifi fya mweo ifyaba pe sonde fyaba pa fintu fyalekanalekana ifingi ifisanshamo ifishipeema. Ifintu fya mweo fishintilila pa fintu ifishipeema ifyaba pe sonde pamo nga umwela, babemba, amenshi yasuma, amabwe, no mushili. Ifi fya mweo pamo ne fishipeema fyonse pamo bafita ati biosphere, kabili abantunse baba ulubali lwacindama ulwa fyene.

Pa misango yalekanalekana iya fibumbwa paba no tushishi utunono sana. Pali utu tushishi, utwingi twaishibikwa ukuti tulacitako fimo pa kuti ifilengwa na Lesa fitwalilile ukubomba bwino. Pa misango yalekanalekana iya fintu paba ne fimenwa fifumya umwela wa oxygen ilyo fileipangila ifilyo, ukubomfya amaka ukufuma ku kasuba no kuyasunga, kabili aya maka yalicindama nga nshi ku fibumbwa fimbi ifya mweo.

Ifibumbwa Fyalekanalekana Fileloba

Ku ca bulanda, te mulanda no kuba ne fibumbwa fisuma kabili ifyalekanalekana, bakafwailisha bamo batila abantunse balelofya sana ifibumbwa. Bushe balefilofya shani?

◼ Ukonaula ubwikashi bwa fibumbwa. Uyu e musango ukalamba ulenga ifilengwa na Lesa ukuloba. Usanshamo ukuteme miti ya kushitisha, ukwimba imikoti, ukuteme miti pa kuti balelishishapo ing’ombe pali ico cifulo, e lyo no kwimba ifishiba no kupanga imisebo pa ncende pali impanga kale. Ilyo ifilengwa na Lesa filecepelako, ifibumbwa filalufya ifintu fikabila pa kutwalilila ifya mweo. Impanga ilebikwamo ifibumbwa ifingi pa ncende shinono, ukufilenga ukukanabomba bwino, no konaulwa. Ifibumbwa filapumfyanishiwa ku fyo fifwile ukwenda. Imisango yalekanalekana iya fibumbwa ileloba. Ifibumbwa fyaba muli iyo ncende tafingapusuka ilyo kwaba ubulwele nelyo amafya yambi. E co, icicitika ca kuti ifi fibumbwa filafwa cimo cimo.

Ukuloba kwa fibumbwa fimo kuti kwalenga ne fibumbwa fimbi ukuloba, pantu ilyo umusango umo uwa filengwa na Lesa walofiwa, ifibumbwa fimbi kuti fyaculilamo. Ukuloba kwa fibumbwa fyacindama—pamo nga filya ifitandanya ubuluba—kuti kwalenga ifibumbwa fimbi ifingi nga nshi ukuloba.

◼ Ifibumbwa fya kukushisha fye ku cifulo Cimbi. Nga bantunse batwala ifibumbwa ku cifulo cimbi, ifyo fibumbwa baleta kuti fyapoka iyo ncende umwaba ifibumbwa fimbi. Na kabili kuti fyaalula sana ico cifulo ica kuti ifibumbwa fya muli cilya cifulo fyafumamo, nelyo kuti fyaleta amalwele ayo ifyaba muli ilya ncende fishingapolako. Maka maka pa fishi, apo ifibumbwa fimo fyaikala fye fyeka pa myaka iingi nga nshi kabili tafyaikalapo ne fibumbwa fimbi, ifibumbwa fya kuli ico cifulo nalimo teti fyaluke no kutwalilila ifya mweo.

Ica kumwenako cimenwa beta alga, Caulerpa taxifolia, icileonaula fimbi ifyaba muli Bemba wa Mediterranean. Ici cimenwa caletelwe ukwabula ukwishiba ukufuma ku lulamba lwa Monaco, nomba cilemena nga nshi pa nshi ya bemba. Ici cimenwa calikwata sumu, kabili taciliwa. Alexandre Meinesz, uwasoma sana pa fya muli bemba ubombela pa University of Nice, ku France, atile: “Nalimo kuti yaba ni ntendekelo ya kayofi ku filengwa na Lesa.”

◼ Ukubomfya kwacilamo. Ici na co calilenga ifilengwa na Lesa ifingi nga nshi ukuloba. Ica kumwenako twingalanda cuni capala icipeele ico beta ati passenger pigeon. Ku kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 19, ifi fyuni e fyafulile sana mu North America. Ilyo fyalefuma ku cifulo cimo ukuya kuli cimbi—ninshi nalimo fili bilioni umo nelyo ukucilapo—mu muulu mwalefiita na fititi pa nshiku ishinono. Lelo, ku mpela ya mwanda wa myaka uwalenga 19, bafilungile ica kuti fyapene filobe, kabili mu September 1914, mu cifulo batekela ifitekwa mu Cincinnati, icuni ca kulekelesha pali ifi fyuni fitwa passenger pigeon na co califwile. E fyo cali na ku nama beta American bison, nelyo imboo, iisangwa mu Mawanga yaba pa kati ka United States na Canada na yo yapene ilobe pa mulandu wa kuilunga.

◼ Ukufulisha kwa bantunse. Pa kati ka mwanda wa myaka uwalenga 19, abantunse bali bilioni umo. Ilyo papita imyaka 150, abantu bali amabilioni 6 kabili abantunse baletwishika nampo nga bali no bwafya bwa kufula ukucila ifintu bengabomfya. Cila mwaka, ilyo abantunse balefulilako fye, imisango ya filengwa na Lesa ileloba bwangu nga nshi.

◼ Ukukabisha kwe sonde. A kabungwe ka Intergovernmental Panel on Climate Change, kasobele ati isonde kuti lyakaba nga nshi muli uno mwanda wa myaka. Uku kukaba kuti kwacitika bwangu nga nshi ica kuti ifilengwa na Lesa fimo teti fipusuke. Ukulingana na bafwailisha, cilemoneka kwati ukukaba na ko kulelenga incende shikalamo ifya mweo mu menshi ukonaika.

Basayantisti batila nga ca kuti amenshi ya muli bemba yaisulisha kuti yaonaula inika ishingi ishabela ku lulamba lwa bemba, umwaba ifibumbwa fyalekanalekana ifingi nga nshi. Bamo basumina ukuti ukukaba kwe sonde nalimo kulekuma incende shatalala umwaba amenshi makasa. Nga ca kuti amenshi makasa kuli ishi ncende yalisungulwike, kuti kwaba akayofi mu calo.

Icikuko ca Kulofya

Bushe ifilengwa na Lesa fileloba shani? Ifyasuko kuli ici cipusho tafyafikapo sana. Basayantisti na nomba tabaishiba ifilengwa na Lesa ifingi ifileloba. Intanshi bafwile ukushininkisha imisango ya filengwa na Lesa iyabako. John Harte, sayantisti wasoma pa filengwa na Lesa uubombela pa University of California, mu Berkeley, atile “kwaba nalimo imisango 1,500,000 iya filengwa na Lesa pe sonde iyaishibikwa, lelo twalishiba ukuti imisango iingi tayaishibikwa, kabili impendwa yonse iya misango ya filengwa na Lesa kuti yaba pa kati ka mamilioni 5 na 15.” Bamo batila kwaba imisango nalimo amamilioni 50 nelyo ukucilapo. Ukwishiba impendwa ya cine cine nalimo teti cicitike pantu “ifingi fikaloba ilyo fishilaishibwa no kulondololwa,” e fyasosele sayantisti Anthony C. Janetos.

Sayansi ya muno nshiku tailati itendeke ukumfwikisha ifilengwa na Lesa ifilenga ifibumbwa ukutwalilila ukubomba bwino. Bushe nga ca kuti abantunse tabaishiba imisango ya filengwa na Lesa iyabako, kuti baumfwikisha shani ifilengwa na Lesa ne fyo filofiwa? Bushe kuti baishiba shani ico ukuloba kwa filengwa na Lesa kwingacita ku fintu fyacindama ku bumi?

Ilyo basayantisti baesha ukupima apo ukuloba kufikile, ifyo batunganya, nangu ca kuti fyalipusanapusana, ilingi line fileta ubulanda. Kalemba umo atile: “Nalimo hafu wa fimenwa ne nama kuti fyaloba mu myaka 100.” Ukutunga kwa kwa Harte kwena kwacilapo ukubipa pantu atila: “Abasambilila pa fya bumi batunga ukutila ukuteme miti ya mu mitengo kukalenga hafu wa filengwa na Lesa ukuloba mu myaka 75.”

Ukulingana ne fyapendele sayantisti Stuart Pimm uwa pa University of Tennessee, magazini wa National Geographic atila “amapesenti 11 aya fyuni, nelyo imisango 1,100 pa misango nalimo 10,000 iya mu calo conse ileloba; kuli ukutwishika nampo nga iingi pali iyi misango 1,100 ikabako pa mpela ya [mwanda wa myaka uwalenga 21].” Iyi magazini imo ine yatile: “Ibumba lya bantu bacindikwa abasoma pa fimenwa nomba line fye batile icimenwa cimo pa fimenwa 8 kuti caloba. Pimm atile ‘ifileloba te fibumbwa fye fya pa fishi nelyo ifya mu mitengo nelyo fye ifyuni atemwa ifibumbwa ifikwata abana. Ni fyonse fye fileloba kabili ukuloba kulecitika fye konse. . . . Cili cikuko ca mwi sonde lyonse ica kulofya.’”

Bushe Tulakabila Imisango Yonse iya Filengwa na Lesa?

Bushe tufwile ukusakamana pa kuloba kwa fibumbwa fyalekanalekana? Bushe cine cine tulakabila ifyalekanalekana ifyafule ifi? Abasoma abengi balasumina ukutila ee tulafikabila. Ifyaba mwi sonde filenga abantunse ukuba ne fya kulya, imiti yacindama, ne fintu na fimbi no kufibomfya ku milimo imbi. Na kabili tontonkanyeni pa bunonshi ubo ifilengwa na Lesa fishaishibikwa fingaleta. Ku ca kumwenako, batunga ukuti pa miti 150 iyatashiwa sana iyo badokota balembela iibomfiwa mu United States, 120 ifuma ku filengwa na Lesa. E co, abantunse nga balofya ifimenwa ninshi balufya ne shuko lya kusanga imiti ipya iya mu cipatala ne miti imbi. Sir Ghillean Prance, umukalamba wa pa Kew Gardens mu London atile: “Lyonse ilyo twalofya icilengwa na Lesa, tulalufya icintu ico nalimo twingabomfya ku ntanshi. Tulalufya ifingaposha ubulwele bwa AIDS nelyo ukulofya icimenwa atemwa icibumbwa icishingonaulwa ku bulwele. E co tufwile ukucincintila ukulofya ifilengwa na Lesa, te pa mulandu we sonde lyesu lelo pa mulandu wa . . . fintu tukabila ukubomfya.”

Na kabili tulakabila ifilengwa na Lesa ku kucita ifintu fyacindama apo ifya mweo fyonse fyashintilila. Ukupangwa kwa mwela wa oxygen, ukusangulula amenshi, ukucingilila ku fikowesha umwela, no kucingilila ukonaula umushili usuma fyonse fyaba milimo yacindama icitwa ne filengwa na Lesa.

Utushishi tulatandanya ubuluba. Ifyula, isabi, no tuni filafwa ukuti utushishi twifula sana; icibumbwa ca mu menshi ico beta mussel ne fibumbwa fimbi ifya mu menshi filawamya amenshi tubomfya; ifimenwa no tushishi tunono sana filenga umushili ukufunda. Iyi milimo yonse yalicindama nga nshi. Akabungwe kayangwa ku kucingilila ifilengwa na Lesa katungile ukutila indalama shingafuma mu fibumbwa fyalekanalekana mu calo conse kuti shaba nalimo amadola amabilioni 3,000 cila mwaka, ukulingana ne fyo imitengo yali mu 1995.

Lelo, nangu ca kuti twashintilila pa kukwata ifya mweo fyalekanalekana, cili kwati icalo cili mu bwafya bwa kuloba uko nalimo kwingalenga twashala fye ukwabula ifya mweo fyalekanalekana. Pali ino nshita ilyo tuletendeka ukumfwikisha ubucindami bwa kukwata ifilengwa na Lesa fyalekanalekana, abantunse balefilofya sana ukucila ifyo balecita kale! Lelo, bushe abantunse kuti bapwisha ubu bwafya? Bushe cikaba shani ku ntanshi ku fya mweo fyalekanalekana pe sonde?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 22]

Bushe Ubumi Bwacindama Shani?

Ukulanda konse pa bucindami bwa kukwata ifilengwa na Lesa fyalekanalekana kuti kwalangilila ukuti tufwile ukusakamana ifya mweo fimbi ilyo fye tulemwenamo ifyo tukabila. Bamo batila ukutontonkanya kwa musango yo kwalilubana. Uwasoma pa fibumbwa fyaliko kale Niles Eldredge alondolola ubucindami bwa bumi ati: “Fwe bantunse twalicindamika ne fintu fya mweo ifyo twakwata—pamo nga ifibumbwa fimoneka bwino ne impanga yabalabata. Tuleluka ukuti twalipalamisha ku filengwa na Lesa pe sonde kabili tulaba no mutende ne nsansa lyonse ilyo tuli mu calo.”

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 23]

Ifibumbwa Fingaloba

Ulupapulo lwa Red List lusabankanishiwa na kabungwe ka International Union for Conservation of Nature and Natural Resources, akabungwe akabebeta ifibumbwa fileloba. Fimo ifingaloba ifyo balembele mu lupapulo lwa Red List mu mwaka wa 2000 nafilandwapo pali lino ibuula:

Wandering albatross (Diomedea exulans)

Ici cuni capala inondo e musango umo pa misango 16 iya fyuni fya albatross icasangwa ukuti cileloba mwi sonde lyonse. Batila ifingi filanwena pa kwikatwa ukwabula ukwishiba ku balondo.

[Abatusuminishe]

Cakopelwe na Tony Palliser

Red-shanked douc langur (Pygathrix nemaeus)

Uyu kolwe wayemba uwa ku Asia asangwa mu ncende yaba ku kapinda ka ku kulyo aka Vietnam ne ncende shimo isha Laos. Ifingalenga ukuti aba bakolwe balobe konaula icifulo bekalamo no kubalunga. Balunga uyu kolwe pa mulandu wa kufwayako umunani no kufumyako ifilundwa fimo, ifyo babomfya pa kupanga umuti wa cimuntu.

[Abatusuminishe]

Cakopelwe na Bill Konstant

Inkola ya ku Corsica (Helix ceratina)

Umwikala iyi nkola maeka fye 20, mu Ajaccio, pa lulamba lwaba pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba ya Corsica. Kuti nalimo yaloba pa mulandu wa bukuule ubusanshamo ukukuula icibansa ca ndeke ne misebo ya kutwala ku lulamba lwa bemba.

[Abatusuminishe]

Cakopelwe na G. Falkner

Golden pagoda (Mimetes chrysantus)

Ili luba lisuma lyaishibwe mu 1987 mu Western Cape, ku South Africa. Ukoca impanga libili libili no kuleta ifimenwa fimbi mu cifulo musangwa ili luba kulelenga ukuti libe mu bwafya.

[Abatusuminishe]

Cakopelwe na Craig Hilton-Taylor

Freshwater sawfish (Pristis microdon)

Ili sabi lileloba lisangwa muli bemba wa India no wa West Pacific, na mu milonga ne mimana ipoosa muli aba babemba. Lilekatwa sana ku balondo be sabi kabili nalicepa nga nshi. Nalyo kuti lyaloba pa mulandu wa fyo umuntu aleonaula ubwikashi bwa liko.

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba Sun International Resorts, Inc.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 24]

Ukonaula Ifya Mweo fya Muli Bemba

Ifintu ifingi ifyaba muli bemba, ifyo kale baleti teti filobe, nomba basanga ukutila kanshi kuti fyaloba. Uwasoma pa fyashulwa fya kale, Niles Eldredge, ilyo alembele muli magazini wa Natural History, alondolwele ifyo ubonaushi bulecitwa muli bemba bwaba, ati: “Ifya kupangapanga fya lelo fyalenga ubulondo ukwanguka nga nshi ica kuti ifintu ifingi ifyaba muli bemba fileipaiwa nge fyo imiti ibungulwa mu mitengo. Lelo, ifi fine ifya kupangapanga na kabili filonaula nga nshi ifintu; bafulwe ba muli bemba na ma seals, ukusanshako fye ne sabi limbi ne fya mweo fimbi ifyo bashingashitisha, filafwa lyonse ilyo bateya isumbu nelyo ilyo fyalobwa.”

Ilyo magazini ya National Geographic yalelanda pa co yaitile “ubonaushi bwabipisha,” yalondolwele ukutila “mu lulamba lwa Cinshoko ca Mexico [intamfu inono ukufuma ku Texas, mu U.S.A.] ifya mweo fya muli bemba ifingi—ifyaba fye lisabi lishilakula—kuti fyaipaiwa pa mulandu fye wa kufwaya indalama.” Ili sabi bashifwaya no kufwaya na ma shellfish balita ati fintu ifyo bekata ukwabula ukwenekela. Uwasoma pa fya mweo atile: “Ifya muli bemba ifyo bekata ifyo bashifwaya filafula sana.” E mulandu wine bemba abelele e cifulo baleipailamo sana ifibumbwa fileloba!

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 25]

Mwaba Ifya Mweo Ifishimoneka mu Mitengo

Mu mitengo ya pano isonde mwaisula ifya mweo, ukusanshako fimo ifyo abantunse bashilaishiba. Sayantisti wasoma pa filengwa na Lesa, John Harte, atile: “Nalimo amapesenti yabili aye sonde yaba mutengo, lelo mu mitengo mwaba ifya mweo fya pe sonde amapesenti pa kati ka 50 na 90. Uku kutunga kwafuma pa fyo batila ifya mweo ifingi ifishaishibikwa fikasangwa mu mitengo pantu ukusambilila pa fya mweo mu mitengo kucitwa fye mumo mumo. Lelo, incende shimbi tashibebetwa sana kabili shifwile shakwata ifya mweo ifingi ifyo basayantisti bashaishiba muno nshiku. Pali ifi paba umushili wa mu mitengo iishakaba sana, pamo nga umushili wa mutonshi uwa mu mitengo ya Pacific pa kati ka kapinda ka ku kulyo na masamba ya United States.”

Nani engeshiba ifipapwa ifyo abantunse bengeshiba nga basambilile pa fya mweo fyaba mu mitengo?

[Icikope pe bula 21]

Icuni ca passenger pigeon nomba caliloba

[Abatusuminishe]

U.S. Fish & Wildlife Service, Washington, D.C./Luther C. Goldman