Cinshi Ubu Bwafya Bulekulila?

BUSHE mwalishiba ukuti ukushitisha abantu e bukwebo bwa butatu ku bukalamba pano calo, ubukwebo bwacila fye pali ubu kushitisha imiti ikola ne fyanso? Ukulingana na kabungwe ka United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, bucilende bwa misango yonse bulelunduluka.

Mu calo cimo ica ku Latin Amerika, akabungwe ka Congressional Committee of Inquiry kasosele ati kwaba abakashana abaice bacilende ukucila pali 500,000, nangu ca kuti ubucende bwalibindwa.

Mu calo cimbi, mwaba abaice bacilende ba mu misebo mupepi na 300,000, maka maka uko bashitisha imiti ikola.

Mu fyalo fya ku Asia cashimikwa ukuti mupepi na bakashana milioni umo bacilende bababomfya kwati basha. Ifyalo fimo fyaishibikwa ukuti mwaba iminshipendwa ya bana bacilende kabili e mo abatandashi baya ku kucita ubulalelale.

Pa mulandu wa kufula kwa malwele yambulwa mu bulalelale, pamo nga AIDS, abalaala na baice balaipeelesha ukulipila indalama ishingi pantu batila abaice ilingi baba banacisungu, e co te lingi bakwata amalwele. Luíza Nagib Eluf uwa mu cipani ca buteko ica Brazil’s Ministry of Justice atile: “Ukutiina AIDS kwalenga abaume ukulafwaya abakashana na bakalume, ne ci calenga ubwafya ukukulilako.” Asosele no kuti: “Ukucenda abakashana na bapungwe e bwafya bwabipisha mu bwikashi ubo abanakashi abapiina bakwata mu Brazil.”

Ubupiina na Bana Bacilende

Abana balaba sana bacilende nga kuli amafya no bupiina. Ukulingana no mulashi wa buteko umo, ukucenda abana na bucilende mu calo ekala “fyalikuma ukonaika kwa ndupwa, ne cilenga fyene mafya ne nsala.” Abafyashi bamo batila ubupiina e bwalengele bene ukushitisha abana muli bucilende. Abana bekala mu misebo baba bacilende pantu batila e cingabafwa ukukwata umwa kuliila.

Inyunshipepala ya O Estado de S. Paulo yalondolwele ati umukashana kuti aba cilende nga aipoosa mwi bumba lya bamapusu ba mu musebo. Pa kusanga ifya kulya, kuti aleiba no kulashitisha umubili wakwe limo limo fye. Icikonkapo, asanguka cilende mwine wine.

Limo abapungwe balabatuma ku fyalo fimbi ku kuyabomba bucilende. Ifyalembwa fya ba UNESCO fitila: “Indalama aba bacilende bekala mu fyalo fimbi batumina indupwa shabo ilingi shilaba ishingi nga kukonka ubupiina bwa mu fyalo fimo ifya mu Asia na mu Afrika. Bambi abalenga bucilende ukulunduluka muli ifi fyalo batandashi bafuma ku fyalo ifikankaala abesa mu ‘kubomfya’ abaice na bana.”

Magazini ya Time yalandile pa mafya abana bacilende abekala mu misebo bakwata mu musumba umo uwa mu Latin-Amerika. Yatile: “Bacilende bamo baba baice ba myaka 12. Ilingi bafuma mu ndupwa shaonaika, basendama konse uko bengasanga incende mu kasuba no kuya ku madisko uko bakensha wa ngalaba basangwa ubushiku.”

Nga ca kuti abomfya imiti ikola, umwana cilende kuti acita ifye shiku ifyo ashingacita nga ali fye bwino. Ku ca kumwenako, ukulingana na magazini wa Veja, bakapokola basangile batepu ba vidio 92 umo dokota akopele ifyo alungululwishe abanakashi ukucila pali 50 pa kubacitisha ifye shiku. Bamo pali aba bali abaice sana.

Nangu line ici cintu cabipisha cilecitika, cilende umo umwaice atile: “Nga nafwaya incito, nshakulafola indalama shikakumana ukulilamo pantu nshasambililapo umulimo nangu umo. Ulupwa lwandi lwalishiba fyonse, kabili nshilefwaya ukuleka iyi mikalile. Mubili wandi kabili mfwile ukucita ico ndefwaya kuli wene.”

Na lyo line, aba bakashana tabaimikile ubuyo bwa kuba bacilende. Ukulingana no ubomba incito ya kwafwilisha abalanda, abana bacilende abengi “balafwaya ukuupwa” kabili bafwaisha “Umwaume Uwasalapuka.” Nangu line kulaba amafya yakalamba ayalenga baba bacilende, umo uufwailisha atile: “Iciponya pa musao ca kuti abengi babacendele mu mwabo mwine.”

Bushe Abana Bakaleka Ukuba Bacilende?

Lelo, kwaliba isubilo, kuli aba bana abalanda. Bacilende aba mishinku yapusanapusana balyalula imikalile yabo. (Moneni umukululo uleti, “Abantu Kuti Bayaluka,” pe bula 7.) Icebo ca kwa Lesa, Baibolo, calyafwa abantu abengi nga nshi mwi sonde lyonse ukuba abena mupalamano basuma kabili aba cishinka mu lupwa. Pa lwa bantu abali kale abalalelale, abacende, abapuupu, abafunushi, bacakolwa, tubelenga ukuti: “Imwe bamo e fyo mwali. Lelo mwalisambwa, kabili mwalishishiwa, no kulungamikilwa mwi shina lya kwa Shikulwifwe Yesu Kristu na mu mupashi wa kwa Lesa wesu.”—1 Abena Korinti 6:9-11.

Ilelo, nga filya cali mu nshita sha Baibolo, kwaliba abantu abalealula no kuwamya imikalile yabo. Na lyo line kuli na fimbi ifikabilwa pa kuti ukucenda abantu kukapwe. Amabuteko yamo no tubungwe tumbi balebombesha sana ukulesha abatandashi abaya ku kucita ubulalelale no kulesha bucilende bwa bana. Lelo, ukulanda fye icishinka, finono fye ifyo abantunse bengacita ku kufumyapo amafya no bupiina. Abapanga amafunde te kuti bacilikile amatontonkanyo ya muntu ne mibele ifilenga aba umulalelale.

Te maka ya buntunse yakabomfiwa, lelo kuli cimbi icikafumyapo amafya yonse, ne co Bufumu bwa kwa Lesa. Icipande cinkonkelepo calalondolola.

[Amashiwi pe bula 6]

Ubupiina Ilingi na bo bulalenga abana ukuba bacilende

[Akabokoshi pe bula 6]

Ifya Kufumamo Fyabipisha

Daisy alicendelwe kuli ndume yakwe, ilyo ali ne myaka 6 fye. Ne ci calengele aleikala na ndume yakwe umbi umukalamba mpaka ilyo ali ne myaka 14 lintu atendeke ukubomba mu kalabu ka bushiku. Pa numa ya nshiku shinono, Daisy alilwele. Ilyo apolele, abene ba kalabu bamwebele ati ali ne nkongole, kabili bamupatikishe ukubomba bucilende. Pa numa ya mwaka umo, ali acili ne nkongole, kabili calemoneka kwati tashakabale ashipwa. Lelo, kensha wa ngalaba umo amulipilile inkongole shasheleko no kumusenda ku musumba umbi uko alemubomfya ngo musha. Alifumineko, kabili pa numa atendeke ukwikala no mwaume umbi, ilyo baikele nankwe imyaka itatu, balyupene. Pa mulandu wa mafya yabipisha ayengi ayo bakwete mu cupo, aeseshe ukuipaya imiku itatu.

Kuli pele pele, wene no mulume wakwe batendeke ukusambilila Baibolo. Lelo, Daisy aleyumfwa ukuti tawaminwe ukuba Inte ya kwa Yehova. Ilyo bamulangile muli Baibolo ukuti Yehova Lesa alapokelela abantu abaaluka ilyo cakabilwa, aliipeele kuli wene. Daisy alebombesha ukucita icalungama, lelo, talemona ukuti ukubombesha kwakwe kwalifikilepo, e co limo alepopomenwa. Lelo, caliwama ukuti, alyafwiwa ukuleka ukulungulushiwa pa fyo acendelwe e lyo ne fyo aleikala ilyo ali cilende umwaice kabili nomba aba fye bwino.

[Akabokoshi pe bula 7]

Abantu Kuti Bayaluka

Ilyo Yesu Kristu ali pano calo, aikatilwe inkumbu ababembu, abalecula. Alishibe ukuti bacilende, te mulandu no mushinku wabo, kuti bayalula imikalile yabo. Yesu aebele fye na bashimapepo ati: “Ndemwebe cine cine nati, bakasonkesha na bacilende balemutangilila mu bufumu bwa kwa Lesa.” (Mateo 21:31) Nangu line balekankambwa pa mulandu wa mikalile yabo, aba bamitima yalungama balyelelwe pa mulandu wa citetekelo cabo mu Mwana wa kwa Lesa. Ababembu abalapile baliitemenwe ukutaluka bucilende pa kuti bapokelele amapaalo ya Bufumu bwa kwa Lesa. Pa numa ya ico, baleikala umwabela ifishinte fya kwa Lesa ifyalungama. Na pali lelo, abantu bamisango misango balapokelela icine ca mu Cebo ca kwa Lesa no kwalula imikalile yabo.

Moneni icacitike kuli Maria, Carina na Estela, abo tulandilepo mu cipande ca kubalilapo. Maria akene ukusonga kwa banyina ukwa kuti atwalilile ukuba cilende, kabili alilwishishe sana ukuleka ukubomfya imiti ikola. Alondolola ati: “Nalebomfya imiti ikola pa kuti nilaimona uwa cabe cabe pa mulandu wa bucilende bwandi.” Maria alondolola ifyo icilonganino ca Bwina Kristu ica Nte sha kwa Yehova camupokelele, atila: “Nalitemenwe sana ifyo aba mu cilonganino banangile ukutemwa. Bonse bene—abaice na bakalamba balencindika. Nalimwene ukuti abaupa bali aba cishinka ku bakashi babo. Nalitemwa sana pa kuba cibusa wabo.”

Ilyo ali ne myaka 17, Carina alitandalilwe ne Nte sha kwa Yehova. Atendeke ukusambilila Baibolo, nangu line ninshi acili cilende. Panono panono, atendeke ukumfwikisha icine ca mu Baibolo. E co, apingwilepo ukuya ku musumba umbi uwali ukutali, kabili kulya aileba Inte ya kwa Yehova.

Estela, uwasangwike cilende, uwa ciwowo, kabili cakolwa ninshi ali fye umwaice, aishiletemwa ukusambilila Baibolo. Na lyo line, mu mutima aleti, Lesa te kuti amwelele. Lelo, mu kupita kwa nshita, aishilekulutuka ukuti Yehova Lesa alalekelela abalapila. Apo nomba aba mu cilonganino ca Bwina Kristu, alyupwa, kabili alikwata na bana batatu, Estela atila: “Ndi ne nsansa sana kabili ndatasha Yehova pantu amfumishe mu matipa no kumpokelela mu kuteyanya kwakwe ukwasanguluka.”

Aya malyashi yatungilila ifyo Baibolo yalanda ati, Lesa ‘afwaya ukuti abantu ba misango yonse bakapusuke no kufika ku kwishiba bwino bwino icine.’—1 Timote 2:4.

[Icikope pe bula 7]

Abana bacilende ilingi balabomfya imiti ikola

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 5]

© Jan Banning/Panos Pictures, 1997