Ifikalamba Ifilenga ubu Bulwele ne Fifumamo Ifyaba fye Mpanga Yonse

“Nali ne nsala lelo mwapangile akabungwe ka kufwailisha pa nsala yandi. Nshakwete umwa kwikala na imwe mwalembele lipoti pa bwafya bwandi. Nalilwele, lelo imwe mwakumene no kulanshanya pa mafya ya bapiina. Mwalanshenye amafya yandi yonse lelo ncili ne nsala, uwabulwa umwa kwikala kabili umulwele.”—Uwalembele aya mashiwi taishibikwa.

NANGU utubungwe twa mu calo twalyesha nga nshi ukupwisha ubulwele bwa nsala, twalifilililwa fye. Ku ca kumwenako, mu 1996 ilyo akabungwe ka Food and Agriculture Organization (FAO), aka mu United Nations, kateyenye ukukumana kwa World Food Summit, katile ilyo umwaka wa 2015 ukafika ninshi kakaba nakacefyako impendwa ya bantu ababulisha ifilyo ukufika kuli hafu, e kutila abantu ukufika nalimo ku mamilioni 400.a

Kwena, balyeshako eyefilya. Lelo na lyo line, lipoti wa nomba line uwa ba FAO uwaleti, The State of Food Insecurity in the World 2001, atile: “Calimoneka fye ukuti umulimo wa kucefya impendwa ya bantu ababulisha ifilyo mwi sonde walibwelela pa nshi.” Kanshi ipange lya kulya kukumana licili talilafikapo. Na kuba, lipoti ilangilila ukuti “abantu ababulisha ifilyo nabafulilako mu fyalo ifipiina ifingi.”

Mulandu nshi ubu bulwele bwayafisha ukupwisha? Pa kusanga icasuko, tufwile intanshi ukulondolola ubulwele bwa nsala lyene ukubeebeeta ififumamo ifyaba fye mpanga yonse ne fikalamba ifilenga ubu bulwele.

Finshi Filenga Ubulwele bwa Nsala?

Icilenga ubulwele bwa nsala kubulisha ifilyo fifwaikwa mu nsandensande sha mubili, kabili ilingi line butendeka ilyo ifi fibili fyabako: (1) ukukanalya sana ifilyo filenga umubili ukukula, ifipeela amaka, amavitamini, na mamineral na (2) ukulwalilila.

Amalwele pamo nga ukupolomya, kansakala, ubulwele bwa mpepo, na malwele yaleta amafya mu mipeemene yalanasha sana umubili kabili yalapwisha ifilyo mu mubili. Yalacefya insuna ya filyo kabili yalenga umuntu ukukanalya sana, ne ci cilenga umuntu ukulwala ubulwele bwa nsala. Lelo, umwana uushikumanisha ifilyo kuti alwala bwangu. Ici e cilenga ukuti abana ababulisha ifilyo ifikusha umubili balefwa sana.

Cinshi cilenga ukuti abana balelwala sana ubulwele bwa nsala? Inshita ya bwaice e nshita bakula ulubilo icilenga ukuti balekabila sana ifilyo fipeela amaka ne filenga umubili ukukula. Ici cine e cilenga na banamayo abali pa bukulu na baleonsha ukulwala sana ubulwele bwa nsala.

Ilingi line, umwana alwala ilyo talafyalwa no kufyalwa. Nga ca kutila nacifyashi abulisha ifilyo ilyo talaimita nelyo lintu emite, umwana akafyalwa uwaonda. E lyo ukusumuna bwangu umwana, ukukanaliisha umwana ifya fikapo, no busali kuti fyalenga ubulwele bwa nsala.

Ukubulisha ifilyo fikabilwa kulenga umwana ukutusa no kukanakula bwino bwino. Umwana alalila sana kabili kuti alwala bwangu. Ilyo ubulwele bwabipisha, umwana alonda sana, mu menso mulafonka ne ca pa mutwe cilengila, pa nkanda nga mwatonyapo pashala ifyo fine napafonka kabili umubili uba fye uwakaba.

Ubu bulwele kuti bwamonekela na mu nshila shimbi. Ishi na sho kuti shalenga abana ukukanakula bwangu. Ku ca kumwenako, nga ca kuti umwana talelya sana ifilyo pamo nga umusalu, umucele, cilemba, e lyo ne filyo umwaba amavitamini, pamo nga isabi na mani, kuti kwaba ubu bwafya. Akabungwe ka United Nations Children’s Fund (UNICEF) katile abana banono ababulisha ifilyo filenga umubili ukukula bwino bafika nalimo ku mamilioni 100 mwi sonde kabili ukubulisha ifi filyo kulalenga na bana ukupofula. Kulenga no mwana ukwambula amalwele.

Ififumamo Ifyaba fye Mpanga Yonse

Ubulwele bwa nsala bulonaula umubili, sana sana uwa mwana. Ifilundwa ifingi, pamo nga umutima, imfyo, amala, amatumbo, amabu, na bongobongo, kuti fyaonaulwa.

Ukufwailisha kwalanga ukuti umwana nga talekula bwangu kuti calenga elakula bwangu mu mano kabili abe cikopo ku sukulu. Lipoti wa ba United Nations eta ifi ififumamo ukuti e fyacilapo ukubipa mu bulwele bwa nsala ifisenda inshita ntali.

Ku bana abapola kuli ubu bulwele ifya kufumamo kuti fyatwalilila na mu bukalamba. E mulandu wine akabungwe ka UNICEF kalandile ukuti: “Ukukanalunduluka mu kutontonkanya kwa bantu bafule fi, pa mulandu wa bulwele bwingacilikilwa no kucilikilwa, ca bulanda icine cine, te cisuma, kabili bonaushi fye.” E ico ifya kufumamo fya bulwele bwa nsala ifya pa nshita ntali filasakamika sana. Ukufwailisha kwa ndakai kulanga ukuti ukulwala ubulwele bwa nsala ku bwaice kulenga abantu ukulwala amalwele yashipola ilyo bakula, pamo nga amalwele ya ku mutima, ubulwele bwa shuga, na BP.

Lelo, ukulwalisha ubulwele bwa nsala te bwafya bwabipisha, nga fintu na ba UNICEF basumine ati: “Abengi abafwa pa mulandu wa bulwele bwa nsala te balya balwala ubwa kondoloka sana lelo ubwabako eyefilya.” Abana abalwala ubulwele bwa nsala ubwabako eyefilya kuti balalwalilila pa nshita ntali. Kanshi calicindama ukuti ifishibilo fya ubu bulwele mu bana fyaishibikwa pa kutila bapeelwa ifilekabilwa pa kuti bondapwe.—Moneni umukululo pe bula 7.

Ifikalamba Ifilenga Ubu Bulwele

Nga fintu tulandilepo, icilenga ubulwele bwa nsala kubulisha ifya kulya. Lelo kwaliba ifikalamba ifyacila pali ici ifilenga ubu bulwele pamo nga ifya mu bwikashi, ifya ndalama, ifya ntambi, e lyo ne fya pe sonde. Icapulamo pali fi bupiina, ubwakuma abantu abengi nga nshi, maka maka aba mu fyalo ifipiina. Nangu ca kuti ubupiina bulalenga ubulwele bwa nsala, ubulwele bwa nsala na bo kuti bwalenga ubupiina pantu umuntu nga alebulisha ifilyo teti akwate amaka ya kubomba, ne ci cilenga ubupiina ukucila.

Kwaba na fimbi ifilenga ubulwele bwa nsala. Ubumbuulu bulenga umuntu ukukanaishiba imiliile isuma. Amalwele, na yo yalaluminisha ubu bulwele nga fintu tulandilepo. Fimbi ifilenga fya mu bwikashi ne fya ntambi, pamo nga ukukanayakanya bwino ifya kulya no kukanamona abanakashi nga bantu. Abanakashi ilingi e balekelesha ukulya pa numa abaume balya kabili balya fye ifinono. Abanakashi balabatana ishuko lya kusambilila ukwingabafwa ukusakamana bwino abana babo.

Kabili, ifya pe sonde filalenga ifilyo ukucepa. Pali ifi paba icilala, ilyeshi, imiceele ibi na fimbipo e lyo ne nkondo. Ukulingana na lipoti waleti The State of Food Insecurity in the World 2001, ukufuma mu October 1999 ukufika mu June 2001 mweka, ifyalo 22 fyaponenwe ne cilala, 17 ne nkuuka nelyo ilyeshi, 14 ne nkondo ya bana calo nelyo ukulwa, fitatu no kutalala kwacilamo, kabili fibili ne finkukuma.

Ifya Kubundapa no Kubucilikila

Bushe umwana kuti aundapwa shani ku bulwele bwa nsala? Nga ca kutila umwana nalwalisha sana, kuti cawamisha ukumutwala ku cipatala. Ukulingana na katabo ka badokota akalembwa na ba World Health Organization, badokota bakapima umwana no kuundapa ubulwele bonse ubulimo nelyo ukumubikamo amenshi. Lyene panono panono kuti batendeka ukumuliisha ukupitila mu kalitumbo bapusha mu myona. Ici kuti casenda umulungu umo.

Lyene nyina atendeka ukonsha umwana na kabili. Nyina alakoselesha umwana ukulya sana. Calicindama pali iyi nshita ukuti nyina alekoselesha umwana no kulaba nankwe. Ukusakamana umwana no kumulanga ukutemwa kuti fyalenga umwana ukukula bwino. Iyi e nshita iyo nyina engasambilishiwa ifya kusakamana umwana wakwe pa miliile isuma no busaka, pa kuti talwele na kabili. Nga cabe fi umwana balamufumya mu cipatala. Cikankaala ukulatwala umwana ku cipatala nelyo ku kiliniki pa nshita bamweba ukulamutwala.

Lelo, icawamisha kucilikila ubulwele. E mulandu wine mu fyalo ifingi, ubuteko no tubungwe utwingi balasansha ifilyo fikabilwa ku mubili ku fya kulya abantu balya. Abantu na bo balasangwilako ku kucilikila ubulwele bwa nsala mu nshila ishingi, pamo nga ukusambilisha abantu pa miliile isuma, ukucingilila intulo ya menshi banwa, ukukuula ifimbusu, ukusunga apo bekele ubusaka, ukusonka indalama sha kulashila abana inshindano, no kwangwa ku fyo abana balekula.

Lelo cinshi umuntu umo na umo engacita ku kucilikila ubulwele bwa nsala? Umukululo uli pe bula 24 naukwata imitubululo imo iisuma. Georgina Toussaint uwasoma pa bumi bwa bana alundapo no kuti nacifyashi afwile ukubwelela ku cipatala inshiku 7 pa numa ya kupaapa, na lintu umwana akumanya umweshi umo, na pa numa, ukulayako cila mweshi. Nacifyashi afwile ukutwala umwana ku cipatala nga ca kutila amona ifishibilo fya kuti umwana takwete menshi, alepolomya sana, nelyo alekaba umubili.

Nangu ca kutila ifi twalandapo filafwa ukuwamyako imiliile ya bana, tufwile fye ukusumina ukuti ubulwele bwa nsala bwafya ubukalamba nga nshi ica kuti abantunse te kuti babupwishe. Icitabo ca Encyclopædia Britannica citila: “Lelo, ukupeela abantu ifya kulya fyalinga no kusambilisha abantu bonse pa miliile, ficili bwafya ubukalamba.” E ico, bushe kuli isubilo lya kuti ubu “bulwele bushilanga ifishibilo” bukapwa?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 24]

CINGILILENI ABANA BENU KU BULWELE BWA NSALA!

Calicindama ukuwamya imilile ya kwa nacifyashi. Banamayo abali pa bukulu na baleonsha bakabila ukulya sana ifilyo fipeela amaka ne filenga umubili ukukula. Ifilyo filenga umubili ukukula e fyafwa sana ukufusha umukaka muli nacifyashi. E ico ilyo pali ifilyo ifinono, balilenipo ukupeela banacifyashi na bana banono.

Ilingi line, ifilyo fyawamisha ifya mwana libele. Maka maka ilyo umwana ali fye ne nshiku sha kupenda, pantu mwi bele mwaba ificingilila umwana ku malwele. Mu myeshi ya kubalilapo ine, ibele lipeela umwana ifilyo fyonse ifyo akabila pa kuti akule bwino.

Nangu ca kuti ibele e cilyo cikalamba ica mwana, ilyo umwana afisha imyeshi ine ukufika kuli 6 kuti atendeka ukulya ifilyo fimbi. Panono panono mulemupeela ifisabo ne misaalu ifyapekanishiwa mu nshila ya kuti fyamwangukila ukulya. Mwipeela umwana ifya kulya fyalekanalekana pa muku umo. Ilyo papite nshiku shibili nelyo shitatu, lintu abelesha ico cilyo, e lyo mwingamupeela cimbi. Kwena, ukutekanya no kweshaesha ilingi filakabilwa ilyo umwana talasumina icilyo cimbi. Ilyo mulepekanya ifi fya kulya, muleibukisha ukuti fyonse fifwile ukuba ifya busaka sana! Mulesamfya bwino ifya kulya ne fipe!

Ilyo abana bali ne myeshi isano ukufika kuli 9, batendeka ukufwaya ukulya sana ifilyo fipeela amaka ne fikusha umubili ukucila ifyaba mwi bele. Konkanyenipo fye ukumupeela ifya kulya na fimbi. Kuti mwabalilapo ukumupeela ifya kulya fya bana ifya musango wa ngano ne misaalu, no kukonkeshapo inama ne fya kulya fipangwa ku mukaka. Nangu ca kuti ifya kulya fya kubalilapo fifwile fyaba ifyanaka, lilya umwana ali ne myeshi 6 ukuya ku ntanshi, kuti mulemupeela ifya kulya fyakosako panono. Tamufwile ukubikamo umucele nelyo shuga.

Ilyo umwana acila pa myeshi 8, ibele taliba e cilyo cikalamba ica mwana, lelo lilundapo fye. Umwana atendeka ukulya ifilyo ulupwa lulya. Ifya kulya fifwile ukusungwa ifya busaka, kabili mufwile ukufiputaula bwino bwino pa kuti cayangukila umwana ukusheta. Pa fya kulya fisuma paba ifisabo ne misaalu, ifya musango wa ngano ne fya musango wa cilemba, inama ne fyapangwa ku mukaka.b Abana bakabila sana ifya kulya fyakwatisha vitamini A. Ifya kulya fimo ifyakwata vitamini A libele, imisaalu, ne fisabo ifyakwata ilangi nge lye cungwa nelyo ilangi lya mutuntula ne fya kulya pamo nga mango, amakalote, na popo. Abana abashilakumanya imyaka itatu balingile ukulya imiku isano nelyo 6 cila bushiku.

Ifya kulya fyalekanalekana ifyasanshiwamo ifilyo na fimbi filacingilila umwana ku malwele. Banacifyashi bafwile ukupoosa amano ku kupeela umwana ifya kulya fyakwata umulyo, kabili tabafwile ukupatikisha umwana ukulya nga naikuta nelyo ukukanamupeela ifya kulya nga alefwaya na fimbi.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 25]

BUSHE UMWANA WENU ALALYA IFILYO FIFWAIKWA?

◼ Bushe badokota beshiba shani umwana nga alalya ifilyo ififwaikwa? Kuti bamona ifishibilo fyalekanalekana, ukwipusha pa milile, no kumupima. Lelo, ilingi bakonka fye ifipimo. Balapima umubili wa mwana no kulinganya ku fipimo bakonka. Ici cilabafwa ukwishiba umusango wa bulwele bwa nsala umwana akwete ne fyo bubipile.

◼ Ifipimo bakonka sana fipimo fya fyo umwana afina, ifyo alepa no bukulu bwa kuboko. Ukulinganya ifyo umwana afinine ne myaka akwete kulanga ifya kulya umwana abulishe; nga nabulisha sana, umubili ulapwa kabili amoneka uwaonda sana. Nga ca kutila ama KG umwana alefina nayacepesha, ninshi nalwala sana. Nga yaliko eyefilya, ninshi ubulwele tabubipile sana. Kabili nga ca kuti yacepeleko fye panono pa yafwaikwa ninshi ubulwele buliko bwino. Nga ca kutila iciimo ca mwana tacile-endela pamo ne myaka akwete, kuti calanga ukuti umwana takwata ifilyo fifwaikwa mu mubili, ninshi umwana alitusa.

◼ Umusango wabipisha uwa bulwele bwa nsala ubwa kubulisha ifilyo filenga umubili ukukula ni marasmus, kwashiorkor, nangu ukulwala aya yonse yabili. Marasmus, (ubulwele bwa kupwa umubili) bumoneka mu bana abaleonka abali ne myeshi 6 ukufika ku 18. Butendeka ilyo umwana aleya alebulisha ifilyo fipeela amaka ne filyo fifwaikwa mu mubili kabili icilenga kukanaonsha sana umwana nelyo ukumupeela umukaka umbi uwasundulwa. Umubili wa mwana ulapwa sana, ashala fye amafupa, kabili alatusa. Ne cinso ca mwana cimoneka nge ca bakalamba, kabili aba uwasashila, no kulila sana.

◼ Kwashiorkor, lishiwi lyafuma ku lulimi lwa mu Afrika, ilipilibula “ukufyalila umwana.” E kutila ukufyalila umwana wa pa mubili uuleonka. Ubu bulwele bumoneka ilyo umwana asumuka, kabili nangu nabulisha ifilyo fipeela amaka, icilenga ukuti alwale kubulisha sana ifilyo fikusha umubili. Ubu bulwele bulenga umubili ukusunga amenshi, ukulenga umwana alamoneka uwafimba ku makasa na ku minwe e lyo no lufumo. Limo limo ne cinso cilafimba, ica kutila caba fye icabulungana. Atendeka ukukwata utulonda kabili umushishi ulabutuluka no kwanguka. Abana abalwala ubu bulwele balafimba ilibu e lyo bamoneka ababombomana kabili aba bulanda. E bulwele Erik alwele, uo tulandilepo kale, uwaonkele fye umweshi umo; na pa numa banyina batendeke ukumupeela umukaka wa ng’ombe uwasundulwa sana. Ilyo akumenye imyeshi itatu balemupeela umuto wa musalu ne cikoloki kabili balemusha pa mwina mupalamano.

◼ Umusango wa butatu uwa bulwele bwa nsala ubwa kubulisha ifilyo filenga umubili ukukula, bulwele bwa kulwala fyonse fibili marasmus na kwashiorkor. Aya yonse amalwele kuti yaipaya umwana nga tondepwe bwangu.

[Futunoti]

[Icikope]

Incenshi shalisumina ukuti ibele e ca kulya cawamisha ku kanya

[Abatusuminishe]

© Caroline Penn/Panos Pictures

[Icikope pe bula 23]

Abana balelya ingano shaipikwa no musalu pa sukulu mu Bhutan

[Abatusuminishe]

FAO photo/WFP Photo: F. Mattioli

[Icikope pe bula 25]

Kuti mwacitapo fimo ku kuwamya imilile ya mwana wenu

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba FAO