Mafya Nshi Abaice ba Nomba Bakwata?

Bushe amafya abaice ba muno nshiku bakwata yalikosapo ukucila ayalekwata abaliko kale? Muletipo shani? Nga mwatila iyo, ninshi mulelanda ati abaice ba nomba balikwata insansa ukucila abaliko kale.

Mu fyalo ifingi, pali ino nshita kwaliba imiti iiposha amalwele ayalelemanika nelyo ukwipaya abaice kale. Pali nomba, kwaliba ifya kupangapanga ifingi ne fya kwangasha ifyo abena kale tabaletontonkanyapo ukutila bakafikwata. E lyo icuma mu fyalo ifingi na co califula ica kuti indupwa ishingi shalifuma mu bupiina. Kabili abafyashi abengi balabombesha ukusunga bwino abana babo kabili balabatuma na ku masukulu ayo bena bashaileko.

Ukwabula no kutwishika, muno nshiku kwaliba ifintu ifingi ifyawamina abaice. Nalyo line, abaice ba nomba balakwata amafya ayengi ukucila na baice baliko kale. Cimo icalenga ni co ino nshita tulipo, “icalo cili ku mpela,” nga fintu Baibolo isosa. (Mateo 24:3) Yesu Kristu alisobele bwino bwino ukutila ino nshita yali no kwishibikilwa ku fya kucitikacitika ifingi ifileta ubulanda. (Mateo 24:7, 8) Baibolo ilanda no kuti shino nshiku ni “nshiku sha kulekelesha” kabili ‘shalyafya nga nshi.’ (2 Timote 3:1) Natulande pa mafya yamo ayo abaice muno nshiku bakwata.

Ubwafya 1

Balitemwa Ukuba Beka

Mu mafilimu, pa TV, na muli bamagazini ilingi line balalangamo abaice bali na banabo, balekulila pamo no kutwalilila ukuba ifibusa na lintu bakula bapwisha na masukulu. Nomba ifi te fyo ciba ku baice abengi.

Ba Barbara Schneider na ba David Stevenson, abasambilila sana, babebetele ifyo abalefwailisha pali ili lyashi basangile ilyo baipwishe abaice abengi mu United States pa lwa fibusa bakwata. Basangile ukuti “abana be sukulu abakwete ifibusa fimo fine pa nshita yalepako bali abanono.” Ba Schneider na ba Stevenson na kabili batile, abaice abengi “tabakwata ifibusa abo bomfwana nabo sana, lelo bakwata fye ifibusa ifinono abo bengebako amafya bakwete.”

Abaice balapanga ifibusa, nomba tabakwata inshita ya kuba ne fibusa fyabo. Abafwailishe pali ili lyashi, basangile ukuti mu United States abaice abengi basangwa na banabo inshita fye iinono lelo inshita iikalamba baba fye beka. Inshita baba beka ikalamba sana ukucila iyo baba na balupwa ne fibusa. Batemwa ukulya beka, ukwenda beka, no kutamba amafilimu nangu ukukutika ku nyimbo beka.

Cimo icilelenga fyonse ifi, fya kupangapanga ififulile mu calo pali lelo. Ku ca kumwenako, magazini ya Time mu 2006 yatile, mu America abaice abali ne myaka 8 ukushinta ku bali ne myaka 18 bapoosa ama-awala 6 na hafu cila bushiku ukutamba TV, ukumfwila inyimbo mu twa kufwala mu matwi, nelyo ukuteya ifyangalo fya pa kompyuta.a

Kwena, te baice fye ba muli ino nkulo bakutika ku nyimbo nelyo ukuteya ifyangalo. (Mateo 11:16, 17) Lelo abaice ba nomba bena balapoosa inshita iikalamba sana mu kubomfya ifya kupangapanga mu nshita ya kuba ne ndupwa shabo, kabili ici cibaletela fye amafya. Ba Schneider na ba Stevenson batile: “Abaice balaleka ukuimona ukuti balicindama, tababa ne nsansa, ne fyo bacita tabaipakisha sana, kabili nga bali beka balaba no bunang’ani.”

Ubwafya 2

Balapatikishiwa Ukucita Ubulalelale

Abaice abacilile imyaka 13 nangu fye abashilafisha imyaka 13 balapatikishiwa ukucita ubulalelale. Nathan, uwikala ku Australia, atile: “Abaice abengi abo naishibe ku sukulu batendeke ukucita ubulalelale ilyo bali ne myaka 12 ukufika ku 15.” Umukashana umo uwe shina lya Vinbay, uwikala ku Mexico, atile caliseekele sana ku baice pa sukulu alesambilila ukucita ubulalelale. Atile, “Abashalecitako ubulalelale balebamona kwati tabatontonkanya.” Ana, uuli ne myaka 15 uwikala ku Brazil, atile: “Abanandi balitemwa sana ukucita ubulalelale kabili nga taulefwaya ukucitako ubulalelale ulingile ukukosapo ukulakaana lyonse.”

Ukulingana ne fyo abasoma bamo abekala mu United Kingdom bafwailishe pa baice 1,000 abali ne myaka 12 ukufika kuli 19 abakulile ukwalekanalekana, abaice ukucila pali hafu balecita ubulalelale. Bamo pa balecita ubulalelale, bali fye ne myaka 12! Dokota Dylan Griffiths, uwa-angalile uku kufwailisha, atile: “Indupwa, amacalici no tubungwe tumbi ino nshita balileka ukutungulula abana, ne ci caliletela abaice amafya.”

Bushe abaice abacita ubulalelale cine cine “balakwata amafya”? Muli lipoti ba Rector, ba Noyes, na ba Johnson abafwailishepo pali ici, balembele mu 2003, batile abaice abatemwa ukucita ubulalelale balaba sana na masakamika, e lyo bambi balaipaya no kuipaya. Bapitulwike mu masuko abaice 6,500 abo baleipusha bapeele no kusanga ukuti “abakashana abalecita ubulalelale balelunguluka sana na masakamika ukucila aba kaele.” Na balumendo nabo “abalecita ubulalelale balelunguluka sana na masakamika ukucila aba kaele.”

Ubwafya 3

Bakulila mu Ndupwa Ishishaikatana

Abaice ba mu calo ca United States of America balimona ifyo indupwa ne fintu ifyo shacindamika fyayaluka mu kwangufyanya. Icitabo cimo icilanda pa fyo abaice bafwaya ukucita mu bumi citila: “Muli iyi myaka yapita, ifintu ifingi mu ndupwa ifyakuma na baice bene fyalyaluka nga nshi. Abaupana mu America tabakwata abana abengi, kanshi abaice bakulakwata bamunyinabo abanono fye. Pa mulandu wa kuti ifyupo filepwa sana, abana abengi balebakusha fye ku mufyashi umo epela. Kabili banyinefwe abengi abakwata abana abashilafisha imyaka 18 balingila incito, kanshi pa mayanda pafwile tapaba umukalamba nangu umo uushalapo.”

Na bana abengi abekala no mufyashi umo nelyo bonse babili, balamona ukuti tababa sana na bafyashi babo pa nshita iyo balebakabila nga nshi. Abafwailishe fimo pa baice 7,000 pa myaka iingi, basangile ukuti abaice abengi balimona ukuti abafyashi babo balibatemwa kabili balabomfwikisha. Lelo “banono balandile ukuti abafyashi babo balababikako amano no kubafwilisha ilyo bali no bwafya.” Lipoti yasosele no kuti: “Abaice abengi bamona ukuti nga bali na mafya e lyo abafyashi babo bashibafwa na sana.”

Mu Japan, kale umwafulile sana indupwa ishaikatana, pali ino nshita indupwa shileonaika pa mulandu wa kufwaisha indalama. Ba Yuko Kawanishi, abasambilila sana pa fya mikalile ya bantu, batile: “Abafyashi abengi pali lelo abakwata abana abapungwe bafyelwe pa numa ya nkondo ya calo iyalenga bubili ilyo abantu baishilekwata sana abana. Kabili ilyo aba bana balekuula, balekoseleshiwa sana ukukwata icuma.” Finshi aba bafyashi bengakoselesha abana? Ba Kawanishi batile: “Abafyashi abengi pali lelo bafwaya sana abana babo basambilila. Icacindama fye kuli bena, ca kuti abana basambilile, ifyashala fimbi pa ng’anda tafyacindama sana kuli bena e lyo tabafibikako na mano.”

Bushe ukufwaisha ukuti abana bakakwate icuma nelyo bakasambilile sana, kulenga abana ukuba shani? Mu Japan, pa mulabasa ilingi line balalanda pali kireru, ishiwi ililanda pa fyo abaice mu kupumikisha fye besa mu kuba fye cimbi cimbi nga bafilwa ukucita ifyo ulupwa lwabo lulefwaya. Ba Kawanishi batile: “Nga caba ifi, nalimo ninshi abana tabamona ukuti ulupwa lwabo kuti lwabafwa ukuba ne mibele isuma.”

Ico Mwingacetekelela Ukuti aya Mafya Yakapwa

Cishinka ukutila inshiku twikalamo shaba “ishayafya nga nshi.” (2 Timote 3:1) Lelo, Baibolo tayasobele fye ukuti abantu abekala muli shino nshiku bakalakwata amafya ayengi, yalilandako na pali fimbi.

Baibolo ilafunda abaice amano yasuma ica kuti nga baleyakonka, kuti bawamya imikalile yabo. Yehova Lesa, Umwine wa Baibolo, alafwaisha ukusambilisha abaice ifyo bengacita nga bakwata amafya. (Amapinda 2:1-6) Afwaya baba ne mikalile iisuma. Icebo cakwe kuti calenga “abapelwa amano ukucenjela, no kulenga umulumendo ukwishiba no kulingulula.” (Amapinda 1:4) Natumone ifyo ukukonka amashiwi yakwe ayaba mu Baibolo kwingafwa abaice.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

Abafwailishe basangile ukuti abakashana abalecita ubulalelale balelunguluka sana na masakamika ukucila abashalecita ubulalelale

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

Ifyo Abaice Bamo Bayonaula

Ubuteko bwa ku Britain bwatile mu 2006 mu calo cabo, abaice abali ne myaka 11 ukufika ku 15 ababomfya imiti ikola iyo beta ukuti cocaine, balifulileko imiku ibili mu mwaka umo. Pa baice abo baipwishe, pali 65,000 abatile balyeseshepo ukubomfya imiti ikola. Mu Holland, abaice bamo aba myaka 16 ukushinta ku 24 balanwa sana ubwalwa e lyo bambi balalwala na malwele ayafuma mu kunwesha.

Abaice abengi balaicena nga ca kuti balelunguluka no mutima. Balaiceka, ukuisumaula nelyo ukoca imibili yabo. Ba Len Austin na ba Julie Kortum abafwailishe pali ili lyashi batile: “Abena America 3,000,000 balaba ne filonda ifyo baicena abene, kabili umo pa baice 200, alakwata ifilonda ifishipola ifya kuicena fye.”

[Icikope pe bula 3]

Abaice abengi tabakwata ifibusa ifyo bengebako ifilebasakamika