June

U miẹn vbene eyan na gha rhie igiọdu ne erhuanegbe Jesu hẹ! Vbe ẹghẹ na kha na, erhuanegbe Jesu ma rẹn wẹẹ ọvbi ẹghẹ kherhe ẹre ọ ghi kẹ ne Jesu wu, sokpan iran gha miẹn iyobọ. E Jehova mu egbe ne ọ ya họn erhunmwu ne iran rhirhi gha na nọ dekaan iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ọghe Arriọba. Asẹ nii, ẹre Jehova ya gele ru iyobọ ọyunnuan ne iran. (Iwinna 4:29, 31) Erriọ vbe ye ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ. Ma gha rhiegba ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan, ma vbe gha re ọsie Jesu. Yevbesọni, ma ghi vbe gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova mu egbe ne ọ ya ru iyobọ ne ima vbe ima gha werriẹ aro daa isievẹn vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. (Fil 4:13) Ọ keghi sẹ ima ọyẹnmwẹ ne ima na re ọsie Jesu kevbe ne Osanobua na họn erhunmwu ima. Afiangbe nọkhua na khin! Avbe ẹse ọhẹ na ẹre ọ ya ima mwẹ ẹbo izinegbe vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan.—Jems 1:17. w18.05 21 ¶17-18

Vbene ọ te sẹ ukpo isẹn, Ivbiọtu e Kristi ni rre Jerusalẹm na suẹn gha bẹghe ama eso ni rhiẹre ma wẹẹ ẹdẹ Nọyaẹnmwa sẹ otọ fo nẹ. Iran keghi yerre wẹẹ, te ọ khẹke ne iran lẹ hin e Jerusalẹm rre zẹvbe ne Jesu ya obọ sẹkhae ne iran. (Iwinna 2:19, 20; Luk 21:20-22) Ukpo 70 C.E. ọre ẹdẹ Nọyaẹnmwa ghi rre, vbe ivbiyokuo e Rom guọghọ e Jerusalam. Vbe ẹdẹnẹrẹ, ẹdẹ ugborrirri ọghe Nọyaẹnmwa sẹ otọ fo nẹ vbe nọ ghaa ye vbe orre nokaro. (Joẹl 2:11) Zẹfanaia ne akhasẹ keghi kha wẹẹ: “Ẹdẹ nọkhua ọghe Nọyaẹnmwa sikẹ otọ nẹ, ọ wa sẹẹ otọ fo, ọ wa dee ẹgiẹgiẹ!” (Zẹf 1:14) Ẹmwẹ akhasẹ na vbe kaẹn ima vbe ẹdẹnẹrẹ. Vbe na ghi na miẹn wẹẹ, ẹdẹ Nọyaẹmwa sẹ otọ fo nẹ, te ọ khẹke ne ima lele ẹmwẹ adia ọghe Pọl. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wa gie ima gha zẹ ye ẹmwẹ egbe, ne ima gha ye egbe obọ, ne a gha mwẹ ahoẹmwẹmwa, kevbe ne a gha ru emwi esi.” (Hib 10:24) Ọ khẹke ne ima gha ya ekhọe hia hoẹmwẹ avbe etẹn ima, ne ima mieke na sẹtin gha rhie igiọdu ne iran vbe ẹghẹ ke ẹghẹ. w18.04 20 ¶1-2

U miẹn igiọdu ne Jehova rhie ne Jọsua a te miẹn ighẹ Ivbi Izrẹl la Otọ Na Ru Eyan Rẹn! Ọ mwẹ ẹghẹ ne Jehova ya ya ẹmwẹ akhasẹ rhie igiọdu ne Ivbi e Ju ni ghaa rre imu vbe Babilọn. Ọna rhiema wẹẹ, e Jehova vbe gha ya uhukpa rhie igiọdu ne ẹbu emwa nibun. Ọ keghi kha wẹẹ: “Wa ghẹ fian afianma, I gu uwa rrọọ. Mẹ ọrọre Osanobua uwa, wa ghẹ gie emwikemwi mu uwa ohan. I gha ya uwa wegbe, I gha yi uwa obọ. I gha degue uwa, I ghi miẹn uwa fan.” (Aiz 41:10) E Jehova vbe rhie igiọdu ne Ivbiotu e Kristi vbe orre nokaro, erriọ vbe rhie ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ. (2 Kọr 1:3, 4) Jesu tobọre vbe miẹn igiọdu vbe obọ Erhae. Vbe Jesu dinmwiamẹ, urhu ọkpa keghi ke ẹrinmwi rre, ọ na kha wẹẹ: “Ọna ọre ovbimwẹ ni hoẹmwẹ ọnrẹn, ọmwa ne ekhọe mwẹ rhiẹnrhiẹn ghe ẹsẹsẹmwẹse.” (Mat 3:17) U miẹn ẹrhiọn ne ẹmwẹ igiọdu nii gha rhie ye Jesu iwu vbe ọ ye rre agbọn! w18.04 16 ¶3-5

Emwa eso sẹtin gha roro ẹre wẹẹ iyi ne Jehova yi ne Adam ma kie ẹkpotọ nẹẹn ya gha ru emwi ne ọ khọn rẹn. Emwa vberriọ ma rẹn alughaẹn nọ rre asẹ ne a ya zẹ ne egbe ọmwa kevbe asẹ ne a ya kha wẹẹ, ọ na ọre emwi nọ maan ra ne ẹi maan. Adam kevbe Ivi ghaa mwẹ asẹ ne a ya zẹ ne egbe ọmwa. Obọ iran ẹre ọ ghaa ye deghẹ iran gha họn ẹmwẹ ne Osanobua ra deghẹ iran gha sọtẹ daa re. Sokpan, e Jehova ọkpa ẹre ọ mwẹ asẹ ne a ya tae wẹẹ, emwi maan ra ẹi maan. Vbe ima ya rẹn hẹ? Rhunmwuda emwi nọ sunu vbe ogba ọghe Idẹn. E Jehova ẹre ọ tama Adam wẹẹ, ọ mwẹ erhan ọkpa vbuwe ogba nii, nọ mudia ye “ẹwaẹn ne a ya rẹn emwi nọ maan ke ne ẹi maan.” (Gẹn 2:9) Ọna ẹre ọ si ẹre ne Jehova na yi iyi ne Adam vbe Ivi. Te ọ yae maa iran emwi kpataki, ọni ọre wẹẹ, iran gha lele adia ọghe Osanobua, ẹre iran khian na gele gha mwẹ afanvbimu. Evbibiẹ ima nokaro keghi sọtẹ daa Osanobua. Iran gele do gha mwẹ afanvbimu ne iran te yaro yi ra? Hiehie! Afanvbimu ne gele gele keghi wii Adam kevbe Ivi rhunmwuda, te iran ghaa hoo ne iran kha yan egbe iran. w18.04 5-6 ¶9-12

Ẹi re te Jehova mwẹ ẹnina daa eguọmwadia re kẹkan, ọ keghi zẹ emwi ru vbe iran ghaa rre ọlọghọmwa. Vbe igiemwi, vbe Ivbi Izrẹl rri oya vbe Igipt, ọ ke gha da e Jehova vbe orhiọn, ọni ẹre ọ ya re zẹ emwi ru. Jehova keghi tama e Mosis wẹẹ: “I miẹn obọ oya na ya mu emwa mwẹ vbe Igipt . . .  I họn utumwẹ ne iran tu . . . I wa miẹn oya ne iran re. Te I rre na, ne I do miẹn iran fan vbe obọ Ivbi Igipt.” (Ẹks 3:7, 8) Ẹnina ne Jehova ghaa mwẹ daa emwa rẹn, ẹre ọ ya re fan iran hin imu rre vbe Igipt. Orre nibun ghi gberra nẹ, vbe Ivbi Izrẹl rre Otọ Na Ru Eyan Rẹn, iran keghi werriẹ aro daa ukpokpo vbe obọ eghian. Vbe Jehova a ghi ru yọ? “E Nọyaẹnmwa keghi tohan iran rhunmwuda, iran da tie ẹre vbe ẹghẹ oya kevbe ukpokpo.” Ẹnina ẹre ọ vbe gua e Jehova kpa ya ru iyobọ ne iran. Ọ keghi gie avbe ọbuohiẹn kevbe ekaolotu ya miẹn Ivbi Izrẹl fan vbe obọ eghian.—Giọg 2:16, 18. w19.03 15 ¶4-5

Vbe Uhi nokaro kevbe nogieva vbuwe Uhi Igbe ne Osanobua yi ne Ivbi Izrẹl, ọ keghi tama iran, ne iran ghẹ ga osa ọvbehe vbọ gberra irẹn ọkpa. (Ẹks 20:3-6) Ẹi re te Jehova yi uhi na, ne irẹn tobọ irẹn miẹn ere vbọ. Rhunmwuda umamwẹ ọghe Ivbi Izrẹl ẹre Jehova na yi uhi eva na. Ẹghẹ ke ẹghẹ ne Ivbi Izrẹl ya fi iyeke gbe Jehova, emwi ọhanabe keghi rruan iran. Vbe ẹghẹ ne Ivbi Izrẹl ya gha ye ẹkoata ga e Jehova, kevbe ẹghẹ ne iran na gha ya obọ esi mu ogieva iran, Jehova keghi fiangbe iran. (1 Ọba 10:4-9) Eguọmwadia e Jehova ghaa ya obọ dan mu egbe, ẹi re Jehova ẹre ọ si emwi vberriọ. E Jehova hoẹmwẹ ima, ọ vbe rẹn vbe ima ghaa rri oya. Ẹnina ne Osanobua mwẹ daa ima gberra ne iye ọmọ mwẹ daa ọmọ obọ nọ da biẹ. E Jehova sẹtin zinegbe vbe ima ghaa rri oya, sokpan, ọ gha sẹ ẹghẹ, ọ gha buohiẹn emwa ni ya agbọn lọghọ ima kevbe emwa ni ma kie rre vbe orukhọ ọghe iran. w19.02 22 ¶13-15

Ọ ghaa bu ẹdẹ Ugie Ayere Ọghe Uwu E Kristi, igiemwi nọ maan ne Jesu rhie yotọ nọ dekaẹn imuegberriotọ nọ rhiema kevbe arrọọ ọghẹe nọ ya dẹ ima werriegbe ẹre ima mobọ guan kaẹn vbe iko. Ọ gua ima kpa ya ya egbe tae Jesu, ọ vbe ya ima ru ahoo ọghe Jehova uhiẹn vbe ima ghaa rre uwu ibavbaro. Ma keghi muẹn roro udinmwẹ ne Jesu rhiema vbọ ghi bu ẹghẹ nọ ya wu. Ọ wa rẹn wẹẹ avbe eghian gha ru irẹn emwi oya, iran gha gbe irẹn, iran gha vbe buohiẹn uwu gbe irẹn. (Mat 20:17-19) Ọrheyerriọ, ohan uwu ma muẹn. Ọ ghi bu ẹghẹ nọ ghi wegbe sẹ vbe arrọọ ọghẹe, ọ keghi tama erhuanegbe ẹre ni mwẹ ẹkoata vbe ogba ọghe Getsemani wẹẹ: “Wa kpaegbe ne uwa gia gha khian, ghee, ọmwa nọ ra rhie mwẹ ma, sẹ emwa na fo.” (Mat 26:36, 46) Ẹbu omurhia ghi dee do mu e Jesu khui, Jesu keghi khian ya vba iran, ọ na wẹẹ irẹn ọre Jesu, ọ na vbe tama iran, ne iran gi avbe ukọ ọghe irẹn gha rrie owa. (Jọn 18:3-8) U miẹn udinmwẹ ne Jesu rhiema vbe asọn nii! Vbe ẹdẹnẹrẹ, etẹn na hannọ zẹ kevbe oghẹn ni khian yin agbọn na vbe etẹbitẹ keghi hia ne iran gha ya egbe taa udinmwẹ ọghe Jesu. w19.01 27-28 ¶7-8

Owinna nọ mwẹ ifuẹro ọghe iwinna ona, keghi ku ẹmu ughughan kugbe, ọ ke do khian efoto ne mose mose. Erriọ vbe khẹke ne ima gha mwẹ akpa ughughan ni maan, ne ima mieke na gha re emwa ọmẹhẹ. Usun avbe akpa na ọre imuegberriotọ, ufumwẹ, udinmwẹ kevbe ekhọe na ya họn ẹmwẹ. Emwa ni mu egbe rriotọ ẹre ọ ru ahoo ọghe Osanobua. Ahoo ọghe Osanobua nọ ne ima gha re emwa ni fu. (Mat 5:5; Gal 5:23) Ẹko i zẹdẹ rhiẹnrhiẹn Esu vbe ima ghaa ru ahoo ọghe Osanobua. Ọna ẹre ọ si ẹre ne emwa nibun vbe agbọn Esu na khọ ẹko ima, agharhemiẹn wẹẹ emwa ni mu egbe rriotọ kevbe ni fu ẹre ima khin. (Jọn 15:18, 19) Rhunmwuda ọni, ọ khẹke ne ima gha re emwa ni din ne ima mieke na sẹtin khọnmiotọ yan Esu. Ọmwa ne ẹi mwẹ ekhọe ọmẹhẹ keghi re nọ tọn egbe mu, ọ mu ohu gberra egbe, ẹi vbe lele adia ọghe Jehova. Erriọ Esu wa ye zẹẹ. Ẹi khabe nọ na khuiwu emwa ọmẹhẹ! Akpa esiesi ọghe emwa ọmẹhẹ keghi yae vẹẹ ne emwa rẹn wẹẹ, ọka ẹrhia ẹre Esu khin. Uyinmwẹ iran vbe rhiẹre ma wẹẹ, ọmwa ohoghe ẹre Esu khin. De odẹ nọkhin? Ẹi mwẹ vbene Esu gha kpokpo iran sẹ hẹ, te emwa ọmẹhẹ khian ye gha ga e Jehova!—Job 2:3-5. w19.02 8-9 ¶3-5

E Jehova rẹnrẹn wẹẹ, ọ ghaa bu ufomwẹ ukpo 70 ne Ivbi e Ju khian ya vbe Babilọn, ohan ghi suẹn gha mu Ivbi e Babilọn. Vbọzẹe? Rhunmwuda, ivbiyokuo e Medis kevbe Pẹsia gha mu okuo gha die Babilọn. Ivbiyokuo e Medis kevbe Pẹsia ẹre Jehova gele loo ya fan Ivbi Izrẹl hin imu ọghe Babilọn rre. (Aiz 41:2-4) Ivbi e Babilọn kevbe agbẹnvbo ni lẹgae iran ghi họn wẹẹ eghian mu okuo bu iran dee, ohan na suẹn gha mu iran. Iran kegha “rhie igiọdu ne egbe.” Iran na vbe gha kaa amazẹ ọghe ẹbọ nibun, rhunmwuda, iran yaro yọ wẹẹ, avbe ẹbọ nii gha miẹn iran fan. (Aiz 41:5-7) Vbuwe ẹghẹ na, e Jehova keghi tobọre rhie igiọdu ne Ivbi Izrẹl ni rre imu. Ọ keghi tama iran wẹẹ: “Izrẹl ne ọguọmwadia mwẹ . . . wa ghẹ gi emwikemwi mu uwa ohan, Mẹ ọrọre Osanobua uwa.” (Aiz 41:8-10) Vbọzẹe ne Jehova na tama eguọmwadia re wẹẹ irẹn ọre Osanobua iran? Te ọ yae kọe ye iran orhiọn wẹẹ, irẹn ma mianmian iran hiehie kevbe wẹẹ, eguọmwadia ọghe irẹn ẹre iran ye khin. Ọ na vbe tama iran wẹẹ: “I gha gbaroghe uwa . . . I ghi fannọ uwa vbe irri.” Ẹi mwẹ ẹmwẹ igiọdu na ma rhie ifuẹko ne Ivbi e Ju ni ghaa rre imu vbe Babilọn.—Aiz 46:3, 4. w19.01 4 ¶8

Ebe Mak 1:9-11 ẹre ọ guan kaẹn ẹghẹ okaro ne Jehova ya guan ke ẹrinmwi rre vbe Jesu rre agbọn. E Jehova keghi kha wẹẹ: “Wẹ ọrọre ovbi mwẹ ne I hoẹmwẹ ọnrẹn, ọmwa ne ekhọe mwẹ rhiẹnrhiẹn ghee ẹsẹsẹmwẹse.” Ẹmwẹ ne Jehova tae rhiẹre ma wẹẹ irẹn hoẹmwẹ Jesu kevbe wẹẹ, irẹn mwẹ ilẹkẹtin yan rẹn. U miẹn vbene ẹko gha rhiẹnrhiẹn Jesu hẹ vbe ẹdẹrriọ! Emwi eha ẹre Jehova tae vbekpae Jesu. Okaro, ọ wẹẹ Ovbi irẹn ẹre Jesu khin. Nogieva, ọ wẹẹ irẹn hoẹmwẹ ọnrẹn. Nogieha, ọ wẹẹ Jesu ọre ọmwa ne ekhọe irẹn rhiẹnrhiẹn ghee, ọni nọ wẹẹ, irẹn kpasẹ ye iwinna ne Jesu ru. Ne Jehova na kha wẹẹ, “Wẹ ọrọre Ovbi mwẹ,” te ọ ya ẹmwẹ na rhiẹre ma wẹẹ, asikẹgbe ne Jesu ghi gu irẹn mwẹ nia lughaẹn ne nọ ka gu irẹn mwẹ ọ ke dinmwiamẹ. Vbe Jesu rre ẹrinmwi, ọ kegha re ọkpa vbe usun emọ orhiọn ọghe Osanobua. Ọ ghi dinmwiamẹ, Osanobua keghi ya orhiọn nọhuanrẹn hannọẹn zẹ. Ẹghẹ na, ẹre Jesu ya werriegbe gha mwẹ ayayẹro wẹẹ, irẹn gha kpa gha rrie ẹrinmwi vbọ gha sẹ ẹghẹ, kevbe wẹẹ, irẹn gha ghi sẹ ẹrinmwi, irẹn ghi do gha re Ọba kevbe Ogiohẹn. (Luk 1:31-33; Hib 1:8, 9; 2:17) Ọna ẹre ọ si ẹre ne Osanobua na si agbada vbe unu tae vbe Jesu dinmwiamẹ wẹẹ: “Wẹ ọrọre Ovbi mwẹ.”—Luk 3:22. w19.03 8 ¶3-4

Ẹi re eban emwa ke gha rhie ibude dan ne emwa. E Setan ẹre ọ wa re ọmwa okaro nọ ka wa bu emwa ude dan. Ọ keghi tama e Ivi wẹẹ, irẹn vbe Adam gha bizugbe adia ọghe Osanobua, iran na gha ya ẹmwẹ obọ iran ru emwi, ẹre agbọn khian na maan iran. (Gẹn 3:1-6) Ọghe ne ẹmwata, ọghe enegbe ẹre, ẹre Esu ghaa mwẹ vbe orhiọn vbọ bu iran ude dan na. Te Esu ghaa hoo ne Adam vbe Ivi kẹ kevbe emọ ni iran gha biẹlẹ gha rhie ugamwẹ nọ khẹke Jehova ne irẹn. Sokpan, obọ e Jehova ẹre emwi hia ne iran ghaa sọyẹnmwẹ ọnrẹn ke rre. Irẹn ẹre ọ viọ iran ye ogba ne mose mose ne iran ghaa ye, irẹn ẹre ọ ya arrọọ nọgbae wee iran, nọ gha te ya iran gha rrọọ vbe etẹbitẹ. E Jehova ẹre ọ vbe ku iran kugbe zẹvbe ọdọ vbe amwẹ. Ọ keghi re emwi da ọmwa wẹẹ, Adam vbe Ivi ye sọtẹ daa Osanobua, iran na ghi ya egbe iran khian oghian e Jehova. De emwi nọ ghi kẹrikian? Owẹ ihan ne iran zẹ keghi zẹ ẹbe. Vbe na ghee obobo na fian fua, iran keghi suẹn gha vbiẹvbiẹ, iran na vbe kakaa. De odẹ nọ khin? Iran na ghi do khian ọmaẹn, iran na vbe wulo. Erriọ uwu kevbe oya ghi ya sẹ egbe emọ ni iran biẹlẹ. (Rom 5:12) Ọrheyerriọ, emwa nibun i zẹdẹ lele adia ọghe Osanobua rhunmwuda, iran hoo ne iran gha loo arrọọ ọghe iran vbe nọ rhirhi khọn iran. (Ẹfis 2:1-3) Sokpan, vbene arrọọ ọghe iran ghi dee hẹ, gele rhiẹre ma wẹẹ, ẹwaẹn ọmwa nagbọn . . . rhọkpa i mwẹ esa nọ ye vbe a gha yae tae ọghe Jehova. w18.12 20 ¶3-4

Ọmwa nọ rhie egie ebe ẹre ukọ Pọl ghaa khin, urhuẹvbo eva ẹre ọ vbe gha zẹ. (Iwinna 5:34; 21:37, 39; 22:2, 3) Ọrheyerriọ, adia ni rre Baibol ẹre Pọl ya gha ru azẹ ne egbe ẹre, ọ ma hẹnhẹn egbe yan irẹnmwi ọghe owebe nọ yo. (Iwinna 17:2; 1 Kọr 2:6, 7) Ọna ẹre ọ si ẹre ne Pọl na gha mwẹ adogbannọ vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan, ẹre ọ vbe zẹe ighẹ ọ ghaa mwẹ ayayẹro ọghe arrọọ etẹbitẹ vbe ẹrinmwi. (2 Tim 4:8) Vbene ẹmwata, aro ne Osanobua ya ghee emwi ẹre ọ maan sẹ ọghe emwa nagbọn. Ma ghaa ya aro ne Jehova ya ghee emwi ghee ẹre, ọyẹnmwẹ ẹre ọ khian gha sẹ ima, erriọ emwi hia ne ima ru khian vbe ya gha dinna odẹ. E Jehova i gbagbae ye ima egbe ne ima gha mwẹ egbe iziro ekhọe ọghe irẹn. “Ọguọmwadia esi kevbe nọ wan” kẹ kevbe ediọn vbe iko i sẹtin dia iziro ọghe ima. (Mat 24:45; 2 Kọr 1:24) Dọmwadẹ ima ẹre ọ khian hia vbe odẹ ke odẹ, ne ima mieke na sẹtin gha ghee emwi vbene e Jehova ghee ẹre. w18.11 20-21 ¶12-13

Osanobua keghi loo Aizaia ya tae yotọ wẹẹ, Ivbi Izrẹl gha ghi ke Babilọn sẹ ẹvbo iran nẹ, ọfunmwegbe ẹre iran khian gha ye. Ohan emwi rhọkpa i khian vbe gha mu iran, vbe na ghee emwa dan kevbe aranmwẹ ni khọ. Ọmaẹn vbe ẹghele ghi gha mwẹ agbẹkunsotọ. (Aiz 11:6-9; 35:5-10; 51:3) Aizaia ye vbe tae yotọ wẹẹ, uhunmwu otagbọn hia, gha vuọn ne ‘irẹnmwi e Nọyaẹnmwa, zẹ vbe ne amẹ vuọn okun.’ Ẹi re otọ Izrẹl ọkpa. Aizaia keghi werriegbe ya unu kaan rẹn wẹẹ, aranmwẹ kevbe emwa dan i khian rhie ikuanegbe ne iran. Ọ na vbe kha wẹẹ, te otọ ọghe iran khian gha maan emwi okọ rhunmwuda, amẹ gha gbae ehe hia, zẹvbe ne ogba ọghe Idẹni vbe gha ye. (Gẹn 2:10-14; Jer 31:12) Ẹghẹ Ivbi Izrẹl ọkpa ẹre ẹmwẹ akhasẹ na ya mwẹ amusẹ ra? Yerre wẹẹ, ẹmwẹ akhasẹ nii vbe kha wẹẹ, avbe arhuaro ghi do gha bẹghe. Sokpan osẹe i rrọọ nọ rhiẹre ma wẹẹ, e Jehova mu Ivbi Izrẹl egbe rran vbe odẹ ọghe ọyunnuan, vbe iran ghi sẹ owa nẹ. De emwi ne ọna ghi rhiema? Ọni ọre wẹẹ, Osanobua gha mu emwa ni khuọnmwi egbe rran vbe odaro. w18.12 5 ¶11-12

Te ima khian gha rre odẹ ọghe ẹmwata vbe etẹbitẹ. Nọnaghiyerriọ, vbọ khian ya ima mudia gbain vbe odẹ ọghe ẹmwata na? Gha tie Baibol, u vbe gha ru erria yan emwi ne u tie. Gi ọna gha re emwi nọ gua ruẹ obọ ro. Zẹ vbene u ya ru ọna, u ghi do gha gbọyẹmwẹ ye ẹmwata ni rre Baibol sayọ, ọna ghi vbe ya ruẹ deziẹn vbe odẹ ọghe ẹmwata. Ebe Itan 23:23 khare wẹẹ, ‘ẹmwata wa sẹ na ha osa yi, ọ ma khẹke na khiẹn ọnrẹn.’ Ọ ma fo ye evba. Uviẹn na ye vbe kha wẹẹ, ẹwaẹn, adia kevbe a rẹn otọ emwi sẹ na ha osa yi. Ne a gha mwẹ irẹnmwi ọghe Baibol kẹkan ma sẹ, te ọ khẹke ne irẹnmwi na gha rhiegbe ma vbe odẹ ne ima ya yin. A rẹn otọ emwi ẹre ọ ya ima rẹn vbene irẹnmwi ọghe ima sẹ hẹ. Ẹwaẹn ẹre ọ ghi ya ima rhie emwi ne ima rẹnrẹn ye uyinmwẹ. Imamwaemwi ẹmwata ni rre Baibol, ẹre ọ ya ima rẹn ako nọ khẹke ne ima na ru afiwerriẹ. Te ọ khẹke ne ima gha lele avbe adia na, rhunmwuda, e Baibol khare wẹẹ, ọ ru ekpataki sẹ esiliva.—Itan 8:10. w18.11 9 ¶3; 11 ¶13-14

De emwi nọ ghi ru ekpataki sẹ vbe arrọọ ruẹ? Zẹvbe eguọmwadia e Jehova, emwi nọ ghi ru ekpataki sẹ vbe arrọọ ọghe ima, ọre asikẹgbe ne ima gu ẹre mwẹ. Ma i kue hiehie nọ fe ima obọ de. Aro nọ ghaan ẹre ima vbe ya ghee ẹmwata nọ rre Baibol, rhunmwuda, imamwaemwi ẹmwata ni rre Baibol ẹre ọ ya ima sikẹ Osanobua. (Kọl 1:9, 10) E Jehova nọ re Ọmamwaemwi Nọ Sẹre keghi ye Baibol maa ima emwi nibun. Vbe igiemwi, irẹn ẹre ọ maa ima re vbene eni irẹn hiunsi sẹ hẹ, irẹn ẹre ọ ya ima rẹn akpa ne mose mose ne irẹn mwẹ, irẹn ẹre ọ ya ima rẹn wẹẹ, ahoẹmwọmwa ẹre ọ gua irẹn kpa ya kpemehe izọese adẹwerriegbe. E Jehova ẹre ọ vbe ya ima rẹn vbekpae Arriọba e Mẹzaia, kevbe Paradais vbe uhunmwu otagbọn. Jehova ẹre ọ maa ima re, odẹ nọ khẹke ne ima ya gha yin. Aro nọ ghaan ẹre ima ya ghee avbe imamwaemwi ẹmwata na rhunmwuda, ọ ye ima sikẹ e Jehova, ẹre ọ vbe zẹe ighẹ arrọọ ọghe ima mwẹ evbọ demu. w18.11 3 ¶1-2

Ọ khẹke ne ima gha yerre wẹẹ, emwa ẹkẹ vbe iwẹnwẹn i sẹtin mu emwi rhọkpa lẹre ne Jehova rhunmwuda, “te a fannọ ehia, a na vbe waa ẹre ye otọ vbe odaro ẹre.” (Hib 4:13) Ananaias vbe Safira kegha hoo ne iran fi eki ma avbe ukọ. Iran ghi khiẹn otọ ọghe iran nẹ, iran na rhie igho eso lẹre vbọ, sokpan iran ghi sẹ eke ne avbe ukọ ye, iran na khama iran wẹẹ, igho hia ne iran khiẹn ẹre iran rhie rre. Iran na gha hoo ne emwa hia vbe iko gha ghee iran zẹvbe emwa esi ni gele ya ekhọe hia ru izọhẹ. Sokpan Jehova bẹghe uyinmwẹ ne iran yinrin, ọ na vbe rri iran oya yọ. (Iwinna 5:1-10) De aro ne Jehova ya ghee emwa ni ta ohoghe? “Odighi erhẹn” ẹre Esu kevbe emwa hia fẹẹrẹ ni mema ta ohoghe khian na ya mu ọmẹn. (Arhie 20:10; 21:8; Psm 5:6) Ma rẹnrẹn wẹẹ, e Jehova “i ye vbe emwa ne agbọn ni ta ohoghe.” Uhiẹn e Baibol ye vbe kha wẹẹ: ‘Osanobua i sẹtin ta ohoghe.’ (Nọm 23:19; Hib 6:18) E Jehova keghi khuiwu “aranmwẹ ne ọ ta ohoghe.” (Itan 6:16, 17) Deghẹ ima hoo ne ima ya ẹko rhiẹnrhiẹn Osanobua, te ọ khẹke ne ima gha ta ẹmwata vbe ẹghẹ hia. w18.10 8 ¶10-13

Vbene ọta ye, ọmwa nọ yan isiwinna ne u na winna, sẹtin wẹẹ ne u do zẹ igho rhunmwuda idugie nọ dekaẹn ugamwẹ okeke. Emwi vbenian gha sunu, vbọ khẹke ne u ru? Ọ ma khẹke ne edanmwẹ vbenian rhiegbe ma nẹ, ma ke do gha gualọ vbene ima gha lae hẹ. Ọ wa khẹke ne ima mu egbe yotọ nian, ne ima mieke na ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova. Ma ghaa ru erria yan evbọzẹe nọ na hiunsi ne ima gha mwẹ ẹkoata daa Jehova, ọ gha ru iyobọ ne ima vbe arrọọ ọghe ima ghaa rre ikpadede. Zẹvbe Ivbiotu e Kristi, ma i si esagiẹn ye egbe, ọ gha khọnrẹn nọ gha re ọkpa vbuwe abọ enẹ ọghe esagiẹn, nọ re plasma, red blood cells, white blood cells kevbe platelets. Sokpan, ọ mwẹ obẹlẹ eso ne avbe obọ ebo ya ruẹ, ne esagiẹn muan sayọ vbe egbe. Vbe nọ dekaẹn ọna, dọmwadẹ ima ẹre ọ khian zẹ ne egbe ima. Ọ khẹke ne azẹ ke azẹ ne ima ru, gha re nọ gua ilele ọghe Baibol ro. (Iwinna 15:28, 29) Ẹi re owa isiwinegbe ọ khẹke ne ima na ru azẹ vbenian, rhunmwuda, ma sẹtin gha rre uwu obalọ kevbe wẹẹ, azẹ ne ima khian ru ghi vbe gha re ọghe ẹgiẹgiẹ. Ẹghẹ na, ẹre ọ khẹke ne ima ya ru ezanzan, ma ghi vbe gbẹn ebe asẹ (DPA) ọghe vbene ima hoo ne a ya gbaroghe ima, vbe arrọọ ọghe ima ghaa rre ikpadede. Ọ vbe khẹke ne ima gu obọ ebọ ọghe ima guan nia. w18.11 24 ¶5; 26 ¶15-16

E Jehova rhiẹre ma wẹẹ, te irẹn yevbe ọsuohan nọ ya obọ esi mu ohuan ọghẹe. Ọsuohuan i kue ne ẹbe rhuan avbe ohuan ne irẹn su khian. Ọna wa ya ima mwẹ ilẹkẹtin kevbe ifuẹko, katekate ne ima na sikẹ ufomwẹ ọghe agbọn Esu. E Jehova gha vbe gbogba ga eguọmwadia ẹre vbe ẹghẹ orueghe nọkhua nọ sikẹ otọ nẹ. (Arhie 7:9, 10) Nọnaghiyerriọ, esa i rrọọ ne ohan gha mu eguọmwadia e Jehova rhọkpa, ke ni khuọnmwi ke ne egbe rran rẹn. Iran i khian mianmian ẹmwẹ igiọdu ọghe Jesu vbe ọ khare wẹẹ: “Wa ghi kpaegbe mudia, ne uwa tọn uhunmwu mu, rhunmwuda ẹghẹ imiẹnfan uwa sẹ otọ fo.” (Luk 21:28) Afianma i khian fian eguọmwadia e Jehova vbe ẹghẹ ne Gọg, nọ re okulugbe ọghe agbẹnvbo hia kevbe ivbiyokuo ọghe iran, ne ọ wika khian ya werriẹ aro daa iran. (Ẹzik 38:2, 14-16) Vbọzẹe ne emwa Osanobua khian na gha mwẹ ilẹkẹtin? Rhunmwuda iran rẹnrẹn wẹẹ Jehova ne ẹi fiwerriẹ, gha miẹn iran fan, vbene ọ miẹn Ivbi Izrẹl fan.—Aiz 26:20. w18.09 26-27 ¶15-16

U miẹn ọyẹnmwẹ nọ ghaa sẹ Ivbi Izrẹl vbe Jehova ta ẹmwẹ nọ rre ako ọghe evbagbẹn nọhuanrẹn ne ebe ẹdẹ ọghe ẹrẹna ke ladian maa iran. Gha mwẹ ọnrẹn vbe ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova hoẹmwẹ ruẹ ẹsẹse rhunmwuda ọguọmwadia re ẹre u khin. Vbekpae emwa ni rre ugamwẹ ẹmwata, e Baibol keghi kha wẹẹ: ‘E Nọyaẹnmwa ne Osanobua mwẹ rrọọ yaba uwa, ẹtin ẹnrẹn ẹre ọ ra rhie akhọnmiotọ ne uwa.’ (Zẹf 3:16, 17) E Jehova yan rẹn wẹẹ, irẹn gha ru iyobọ ne ima vbe ọlọghọmwa ne ima rhirhi gha ye. E Jehova keghi kha wẹẹ: “Wa ghi yevbe ọmọ ne iyẹe koko, nọ mu mwẹ obọ, nọ vbe ya obọ ahoẹmwọmwa mu. I gha bọ uwa . . . zẹ vbene iye ọmọ bọ ovbiẹre.” (Aiz 66:12, 13) Ẹmwẹ ne Osanobua loo ro mwa keghi re nọ mu ọmwa orhiọn sotọ rhunmwuda, te egbe wa rọkhọ ọmọ obọ ne iyẹe mu ye ukegbe! Igiemwi na rhiẹre ma wẹẹ, e Jehova gele mwẹ ẹnina daa ima. Wa gi ima gha mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ, e Jehova hoẹmwẹ ima. Ọ ma khẹke ne ima gha gbawawẹ.—Jer 31:3. w18.09 13-14 ¶6-7

Vbe ẹghẹ nẹdẹ, ẹkpotọ wa gha kie ne Ivbi Izrẹl, ne iran ya rhiegbe ladian vbe iwinna ugamwẹ. (Ẹks 36:2; Neh 11:2) Erriọ vbe ye vbe ẹdẹnẹrẹ. Ẹkpotọ nibun wa vbe rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ ne ima ya ru iyobọ ne etẹn ima. Ma gha gele rhiegbe ladian vbenian, afiangbe nọkhua ẹre ima khian miẹn vbọ, erriọ ọyẹnmwẹ khian vbe ya gha sẹ ima. Etẹn ni rhiegbe ladian vbe iwinna ugamwẹ keghi zẹ ọse ọgbọn. Vbe igiemwi, ukpo 18 gbalaka ẹre ọtẹn nokhuo ọkpa ne a tie ẹre Margie ya rhiegbe ye iwinna owa ugamwẹ ne a bọlọ. Vbuwe ẹghẹ na, ọ keghi si etẹn nikhuo nibun ne irẹn diẹn ẹnrẹn kẹ egbe, ọ na maa iran iwinna ughughan ni dekaẹn owa ugamwẹ na bọlọ. Ọtẹn nokhuo na keghi kha wẹẹ, iwinna na, keghi re odẹ ne kpataki ne etẹn ya rhie igiọdu ne egbe. (Rom 1:12) Ẹghẹ ne ọtẹn nokhuo Margie ya werriẹ aro daa isievẹn eso, etẹn ne irẹn ka ru iyobọ na ẹre ọ ghi do gha rhie igiọdu nẹẹn. Wẹ he ka rhiegbe ladian vbe iwinna owa ugamwẹ ne a bọlọ ra? w18.08 25 ¶9; 26 ¶11

Ughaghe odẹ ukpo 33 ẹre Timoti ghaa ye vbe Pọl rhie ibude na nẹẹn. Ọrheyerriọ, iwinna nọkhua ẹre Pọl mu ne Timoti. Vbe ima miẹn ruẹ vbe ọna? Ọ ma zẹdẹ khẹke ne ima gha ya aro tila igbama rua. Ma ghẹ mianmian wẹẹ, igbama ẹre Jesu ghaa khin vbe ọ do winna iwinna ọyunnuan vbe uhunmwu otagbọn. Odẹ ukpo 30 ya muẹn 33 ẹre ọ ghaa ye. Vbe ihe eso, emwa i mobọ ka igbama yọ. Ọna sẹtin ya ediọn ni rre ehe vberriọ gha roro ẹre wẹẹ, igbama ni rre iko ma somwa ni gha ga zẹvbe eguọmwadia iwinna, ọ gha khọnrẹn wẹẹ iran te gbegba. Ọ khẹke ne ediọn gha yerre wẹẹ, e Baibol ma kha wẹẹ, ọ mwẹ inu ukpo ne okpia gha sẹ a ke zẹ ọre ye ukpo ediọn ra ọghe ọguọmwadia iwinna.—1 Tim 3:1-10, 12, 13; Taitọs 1:5-9. w18.08 11-12 ¶15-16

Ne ima mieke na sẹtin gha ru azẹ nọ maan, ọ khẹke ne ima rẹn ẹmwata nọ rre ẹmwẹ. Ọna ẹre ọ si ẹre ne ọ na khẹke ne ima gha hannọ emwi ne ima tie. (Fil 4:8, 9) Ọ ma khẹke ne ima gha mu ẹghẹ rhia tie iyẹn nọ ma khian rẹn vbe Itanẹt ra e-mail ne emwa ya wewe iyẹn ohoghe khian. Ọ wa vbe khẹke ne ima gha gban egbe ne wẹbsait ọghe emwa okeke. Te emwa okeke hoo ne iran ya iyẹn ohoghe bibi ima odẹ ne ima mieke na worua vbe odẹ ọghe orhiọn. Ohoghe vbenian sẹtin ya ima zẹ owẹ ihan. Te ọ khẹke ne ima kakabọ gha begbe. Te ẹmwẹ ohoghe zẹ ẹbe. Vbe igiemwi, ma gha ye yerre, emwi nọ sunu vbe Mosis gie orhẹ 12 gha rrie Otọ Na Ru Eyan Rẹn, ne iran ya bae ghee. Sokpan, iyẹn nọ gbe orhiọn ye ọmwa iwu ẹre 10 vbọ do na sẹ owa. (Nọm 13:25-33) Iyẹn ne iran na sẹ owa, na ghi ye ohan gha mu Ivbi Izrẹl. (Nọm 14:1-4, 6-10) Ne iran gha te ya mu ẹtin yan e Jehova, iyẹn ohoghe ẹre iran ghi yayi. w18.08 4 ¶4-5

Emwa eso ne ẹi ga e Jehova sẹtin gha mwẹ uyinmwẹ nọ maan, a sẹtin vbe miẹn wẹẹ iran i mwẹ obọ vbe uyinmwẹ atosi. Deghẹ emwa vbenian ẹre ima gu mu obọ, ọ gha gi ima na kha wẹẹ, ọse ni maan ẹre iran khin ra? Inọta nọ khẹke ne ima nọ egbe ima re ọre wẹẹ, ‘Iran ru iyobọ mẹ ya sikẹ e Jehova sayọ ra? Vbọ rre iran ekhọe? De emwi ne iran mobọ guan kaẹn? Ẹmwẹ igho, emwi nọ rre atẹ, iku isasa egbe ra irọkhegbe ẹre iran mobọ guan kaẹn ra? Ẹmwẹ ekpọ ra ẹmwẹ nọ kẹkẹ ẹre ọ mobọ ke iran unu ladian ra?’ Jesu keghi ya obọ sekhae ne ima wẹẹ: “Emwi nọ rre ekhọe ọre unu na ta ladian.” (Mat 12:34) U gha bẹghe ẹre wẹẹ emwa ne u gu mu obọ sẹtin si ruẹ ghee iyeke vbe odẹ ọghe orhiọn, ọ khẹke ne u gban egbe ne iran ra u wa da obọ re yi ighẹ ọse ne u gu iran ru.—Itan 13:20. w18.07 19 ¶11

Vbe Mosis rre ukpo 80, e Jehova keghi wẹẹ ne Mosis ya fan Ivbi Izrẹl hin imu rre vbe Igipt. (Ẹks 3:10) Sokpan, e Mosis kegha si egbe. Ọrheyerriọ, Osanobua keghi mwẹ izinegbe. Ọ na yevbe rhie ẹtin ne Mosis ya ru emwi ọyunnuan. (Ẹks 4:2-9, 21) E Jehova keghi re Osa nọ mwẹ izinegbe kevbe itohan. Akpawẹ te Osanobua ya ohan mu e Mosis, ohan i ghẹ gi ẹre muan Osanobua ẹmwẹ, ọ gha te wa gha rrie uhunmwu ne Osanobua gie ẹre vbe ọwarọkpa nii. Obọ ne Osanobua ya mu e Mosis keghi biẹ ọmọ esi. Ọ ghi sẹ ẹghẹ, e Mosis na do gha re ọkaolotu ne kpataki. Obọ esi ne Osanobua ya mu e Mosis, ẹre Mosis vbe ya gha mu Ivbi Izrẹl. Adeghẹ ọ mwẹ emwa eso ne u mwẹ asẹ yan, zẹvbe na ghee Jehova, te ọ wa khẹke ne u gha mwẹ amuroro kevbe izinegbe vbe egbe iran. (Kọl 3:19-21; 1 Pit 5:1-3) U ghaa ya egbe tae Jehova kevbe Jesu Kristi, u do gha re ọmwa ne ẹi lọghọ na gu guan.—Mat 11:28, 29. w18.09 24-25 ¶7-10

Te ọ khẹke ne uyinmwẹ ima kevbe ẹmwẹ nọ ke ima unu ladian gha rhie igiọdu ne emwa ọvbehe, ne akugbe ne ima mwẹ mieke na gha wegbe sayọ. Wa gi ima hia ne ima gu obọ etẹn sayọ vbe iko ne ima ye ra vbe ẹdogbo ne ima ye. (2 Kọr 6:11-13) Ukpa ima gha sẹtin gha ba ẹse vbe ẹdogbo ne ima rhirhi gha ye. Ẹmwẹ nọ maan nọ ke ima unu ladian kevbe obọ esi ne ima ya mu emwa ọvbehe sẹtin ya iran miẹn odẹ ọghe ẹmwata yi. Inọta nọ khẹke ne dọmwadẹ ima nọ egbe ẹre ọre wẹẹ: ‘De aro ne emwa ni rre ẹdogbo ne I ye ya ghee mwẹ? I dọlọ owa mwẹ yi ra? I kpolo ẹre vbene ọ khẹke ra? I vbe dọlọ olẹga ọghe owa mwẹ yi ra? I ru iyobọ ne emwa ọvbehe ra, ọ gha khọnrẹn wẹẹ iran ma nọ iyobọ vbe obọ mwẹ?’ Uwa vbe etẹn ghaa guan, u sẹtin nọ iran, vbene ọ he ya biẹ ọmọ esi hẹ ighẹ obọ esi ne iran ya mu emwa vbuwe ẹgbẹe, emwa ni rre ẹdogbo ne iran ye, emwa ne iran gba winna kevbe emwa ne iran gba yo owebe.—Ẹfis 5:9. w18.06 24 ¶13-14

Egbe iziro vbenian ẹre emwa ni gbe Stivin rua ghaa mwẹ. Emwa nibun ye mwẹ iziro vbenian do fi ẹghẹ na. (Iwinna 6:8, 12; 7:54-60) Iziro ọghe emwa vberriọ ma zẹdẹ gba rhunmwuda, ozere kevbe izigha ne iran do i ya ẹko rhiẹnrhiẹn Osanobua. Sokpan, iran mwẹ ọnrẹn vbe orhiọn wẹẹ Osanobua ẹre iran yae ga. (Ẹks 20:13) Te ekhọe ọguọmwaziro ọghe emwa vbenian wa gele winna ghee ihan. De emwi nọ khẹke ne ima ru ne ekhọe ọguọmwaziro ọghe ima mieke na gha winna ẹse? Avbe uhi kevbe ilele ni rre Ẹmwẹ Osanobua keghi re “ne a ya maa emwa emwi ẹmwata, ne a ya gbe ọmwa hin ọkhọ rre, ne a ya rhie emwi ne a ma ru ẹse ye vbe ne ọ te kei yi, kevbe ne a ya bu ọmwa ude ne a gha yin ẹse.” (2 Tim 3:16) Nọnaghiyerriọ, ma ghaa tie Baibol vbe ẹghẹ hia, ma na gha ru erria yan rẹn, ima na vbe gha rhiẹre ye uyinmwẹ vbe arrọọ ọghe ima, ekhọe ọguọmwaziro ọghe ima ghi gha winna ẹse, ọ vbe gha dia ima ye uviẹn nọ khẹke. w18.06 17 ¶3-4

Utanmwẹ umozo ọghe ivbiyokuo e Rom keghi rrie odẹ ibata eva (20 inches), umozo na ẹre ivbiyokuo ya khọn vbe iran gha werriẹ aro daa egbe. Ivbiyokuo e Rom wa guẹ vbene a loo umozo na hẹ rhunmwuda, ẹdẹgbegbe ẹre iran ya ruẹ vbene a loo ẹre hẹ. E Pọl keghi ya Ẹmwẹ Osanobua gie umozo. Sokpan, te ọ khẹke ne ima gha ya ifuẹro loo umozo na vbe ima ghaa sinmwi oseghe ne ugamwẹ ẹmwata kevbe vbe ima ghaa yae dia iziro ọghomwa. (2 Kọr 10:4, 5; 2 Tim 2:15) Esa i rrọọ ne ima ya gha mu ohan Esu kevbe avbe ugbogiorinmwi. Ẹmwata nọ wẹẹ iran mwẹ ẹtin, sokpan e Jehova mwẹ ẹtin sẹ iran. Ọna rhiema wẹẹ, e Jehova gha sẹtin guọghọ iran rua. Vbe Ukpo Arriaisẹn Ọkpa Ne Kristi Khian Ya Kha, te a khian hẹ Esu vbe ekpayẹ ọre ye ehe ne iran i khian na sẹtin gha zẹ obọ zẹ owẹ. Vbe iyeke ọni, a ghi fuẹn iran ruan. (Arhie 20:1-3, 7-10) Vbene ẹmwata, ma rẹn oghian ima, ma rẹn odẹ ughughan nọ ya mu emwa rẹrẹ, ma vbe rẹn emwi nọ mwamwaẹn. Vbe ẹtin e Jehova, ma gha sẹtin khọnmiotọ yan oghian ima! w18.05 30 ¶15; 31 ¶19-21

Adam wa rẹn wẹẹ ẹyẹn i guan. Vbe Ivi tama rẹn wẹẹ ẹyẹn gu irẹn guan, ughaghe Adam la evba rẹn wẹẹ, ọmwa orhiọn ẹre ọ gu e Ivi guan. (Gẹn 3:1-6) Adam kevbe Ivi ma zẹdẹ rẹn emwi rhọkpa vbekpae ọmwa orhiọn na, ọrheyerriọ, iran keghi deba orhunmwuyẹn ne iran ma rẹn, sọtẹ dae Jehova ne Erha iran. (1 Tim 2:14) Awarọkpani, ẹre Jehova ya suẹn gha tama emwa nagbọn aro ọmwa ne eghian na khin. Osanobua tae sẹrriọ wẹẹ, ọ gha sẹ ẹghẹ, irẹn gha wabọ eghian na rua. E Jehova ye vbe kha wẹẹ, vbe ọwara ẹghẹ eso, eghian na, nọ ya ẹyẹn mu e Ivi rẹrẹ, gha kpokpo emwa ni hoẹmwẹ Osanobua. (Gẹn 3:15) E Jehova ẹre ọ mwẹ ẹwaẹn sẹ emwa hia, rhunmwuda ọni, ọ ma gi ima rẹn eni odibo nọ sọtẹ daa re. Ukpo 2,500 ye vbe gberra nẹ, Osanobua ke do gi emwa nagbọn rẹn ovan ra eni ne a ya gie odibo dan na.—Job 1:6. w18.05 22 ¶1-2

Deghẹ orhiọn ka gbe yọ ruẹ iwu nẹ, rhunmwuda ne emwa i na gbọyẹmwẹ ye ikporhu iyẹn nọ maan vbe ako ne u na kporhu, u ghi gele rẹn vbe nọ ghaa ye ukọ Pọl hẹ. Vbe odẹ ukpo 30 ne ọ ya kporhu, ọ keghi ru iyobọ ne emwa nibun ya do khian erhuanegbe Kristi. (Iwinna 14:21; 2 Kọr 3:2, 3) Vbene ọ hia sẹ, Ivbi e Ju nibun ma kue deba odẹ ọghe ẹmwata. Te eso vbuwe iran ghaa zẹ e Pọl kpokpo amaiwẹ. (Iwinna 14:19; 17:1, 4, 5, 13) Uyinmwẹ ne iran yinrin dae Pọl ma zẹdẹ ya ẹko rhiẹnrhiẹn ọnrẹn. Ọ keghi kha wẹẹ: ‘Ẹmwata ne I tae vbekpae Kristi . . . keghi ya mwẹ khiẹ, u miẹn vbene ekhọe mwẹ vuọn ne orriara ne ẹi fo hẹ.’ (Rom 9:1-3) Vbọzẹe ne ekhọe Pọl na vuọn ne orriara? Rhunmwuda ekhọe hia ẹre ọ ya gha kporhu iyẹn nọ maan ma Ivbi e Ju. Ọ gele hoẹmwẹ iran. Ọna ẹre ọ zẹe ne ọ na da e Pọl vbe iran fiyekegbe itohan ọghe Osanobua. Zẹvbe na ghee Pọl, ahoẹmwọmwa ne ima mwẹ daa emwa, ẹre ọ ya ima kporhu ma iran.—Mat 22:39; 1 Kọr 11:1. w18.05 13 ¶4-5

E Pọl keghi gi ima rẹn wẹẹ, emwa ne iwinna ọghe ne a rhie igiọdu ne ọmwa bi ye ọre izabọ wa vbe gualọ igiọdu. Vbe ebe ne Pọl gbẹn gie Ivbiotu e Kristi ni rre Rom, ọ keghi kha: “Rhunmwuda, I wa ho ne I miẹn uwa aro ẹsẹse ne I miẹn ehe na gu uwa ghae vbe uwu afiangbe ọghe orhiọn ne ọ ya uwa wo vbe egbe. Emwi ne I yae kha ọrọre wẹẹ ne a gba ru iyobọ ne egbe, ne iyayi mwẹ ya uwa obọ kevbe ne ọghe uwa vbe ye imẹ obọ.” (Rom 1:11, 12) Ọna ya ima rẹn wẹẹ, E Pọl nọ ghaa rhie igiọdu ne emwa vbe gha gualọ igiọdu. (Rom 15:30-32) Te ọ khẹke ne ima gha rhie etian ne etẹn ni rhiegbe ye iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia. Etẹn nọ vbe khẹke ne ima gha rhie igiọdu na ọre etẹn ni ye re okhiọnkpa rhunmwuda iran hoo ne iran lele ilele nọ rre e Baibol nọ khare wẹẹ, ne a gha rọnmwẹ etẹn ne a gba ga vbe otu e Jehova. (1 Kọr 7:39) Te ọ vbe khẹke ne ima vbe gha tian etẹn ni zinegbe ukpokpo kevbe emianmwẹ nọ wegbe.—2 Tẹs 1:3-5. w18.04 21 ¶3-5