February

Vbe ẹghẹ ne Ọba Hẹzẹkaia ya gha khuọnmwi emianmwẹ nọ wegbe, ọ keghi na erhunmwu gie Jehova nọ mu irẹn egbe rran. E Jehova na gele mu ẹre egbe rran. (2 Ọba 20:1-6) Sokpan vbe ukọ e Pọl rinmwian e Jehova nọ rhie “igban” nọ rre uwu egbe irẹn hin, e Jehova ma sọfurre ye ọlọghọmwa nii. (2 Kọr 12:7-9) Ọba e Hẹrọd kegha hoo nọ gbele ukọ e Jems kevbe Pita rua. A keghi gbe Jems rua, vbene Jehova na miẹn e Pita fan vbe odẹ ọghe ọyunnuan. (Iwinna 12:1-11) Ma sẹtin gha nọ wẹẹ, ‘Vbọzẹ ne Jehova na miẹn Pita fan, ọ na sẹ e Jems rae?’ E Baibol ma khama ima. Sokpan, emwi ọkpa ne ima rẹnrẹn ọre wẹẹ, ọmwa nọ ru “emwi nọ kere” ẹre Jehova khin. (Diut 32:4) Ugbẹnso, e Jehova sẹtin họn erhunmwu ima vbe odẹ ne ima ma te ya aro yi. Sokpan, rhunmwuda ne ima na rẹn wẹẹ, odẹ nọ ghi maan sẹ ẹre Jehova ya họn erhunmwu ima, ma i gui ẹzọ uwu unu vbe Jehova gha họn erhunmwu ima vbe odẹ ne ima ma te ya aro yi.—Job 33:13. w23.11 21 ¶6

E Jems khare wẹẹ, emwa ni mwẹ ẹwaẹn mu egbe ne iran ya gha “họn ẹmwẹ.” Vba ya ọna kha? Ọ khẹke ne ima mu egbe, ne ima khian ya họn ẹmwẹ ne emwa ne Jehova rhie asẹ na. Vbene ẹmwata, e Jehova ma hoo ne ima gha họn ẹmwẹ ne emwa ni gha ya ima rhie owẹ gberra iyi ọghẹe. (Iwinna 4:18-20) Ọ sẹtin gha khuẹrhẹ ne ima họn ẹmwẹ ne Jehova, sokpan na do họn ẹmwẹ ne emwa nagbọn i mobọ khuẹrhẹ. Adia nọ gbae ẹre Jehova rhie ne ima vbe ẹghẹ hia. (Psm 19:7) Sokpan emwa nagbọn ni rhie adia ne ima, emwa ni ma gba ẹre iran khin. Ọrheyerriọ, e Jehova rhie asẹ ne avbe evbibiẹ emọ, emwa ni rre ukpo ọdakha, kevbe ediọn. Sokpan, asẹ na mwẹ eke nọ sẹ. (Itan 6:20; 1 Tẹs 5:12; 1 Pit 2:13, 14) Ma ghaa họn ẹmwẹ ne iran, e Jehova ẹre ima vbe họn ẹmwẹ na vberriọ. w23.10 6 ¶2-3

Emwi ọkpa nọ gha ya ima gha mwẹ amuẹtinyan nọ wegbe, ọre ne ima gha muẹn roro vbene Jehova mwẹ ẹtin hẹ. E Jehova mwẹ ẹtin nọ khian ya mu eyan rẹn hia sẹ, rhunmwuda irẹn ọre Osanobua Ne Udazi. (Job 42:2; Mak 10:27 Ẹfis 3:20) Ọ keghi tama Ebraham vbe Sera wẹẹ, iran gha biẹ ọmokpia ọkpa, agharhemiẹn wẹẹ, iran khian ọmaẹn nẹ. (Gẹn 17:15-17) Ọ na vbe tama Ebraham wẹẹ, irẹn gha mu otọ e Kena ne uniẹn ọnrẹn. Vbe ọwara ukpo nibun ne Ivbi Izrẹl ni re Ivbi Ebraham ya gha rri oya vbe Igipt, ọ na do yevbe na miẹn wẹẹ, eyan ọghe Jehova i khian ghi sẹ. Sokpan, te ọ ye sẹ. Ọ na vbe tama e Meri nọ re uvbi nọ ma he rẹn okpia wẹẹ, ọ gha biẹ Ovbi irẹn. Erriọ e Jehova ya muẹn sẹ eyan nọ yan rẹn vbe ogba ọghe Idẹni! (Gẹn 3:15) Ma ghaa muẹn roro vbene Jehova ya mu eyan rẹn sẹ vbe ẹghẹ nọ gberra, ọ gha ya ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ọ gha gele mu agbọn ọgbọn nii rre, rhunmwuda Osa Ne Olẹtin ẹre nọ.—Jọs 23:14; Aiz 55:10, 11. w23.04 28 ¶10-12

E Jehova wa họn erhunmwu e Devid, ọ na miẹn ọnrẹn fan. (1 Sam 19:10, 18-20; 2 Sam 5:17-25) Ma tobọ ima gha vbe sẹtin gha mwẹ ilẹkẹtin vbenian. (Psm 145:18) E Jehova sẹtin họn erhunmwu ima vbe odẹ ne ima ma te ya aro yi. E Pọl keghi rinmwian e Jehova nọ rhie “igban” nọ rre irẹn egbe hin. Igbaha ẹre Pọl na erhunmwu gie Jehova, nọ sọfurre ye ọlọghọmwa nọ wegbe na. E Jehova họn erhunmwu ẹnrẹn ra? Ẹn, sokpan ẹ i re vbene Pọl te ya aro yi. Ne Jehova gha te ya sọfurre ye ọlọghọmwa nii, ọ na rhie ẹtin ne Pọl, nọ mieke na sẹtin ye gha ya ẹkoata ga irẹn. (2 Kọr 12:7-10) E Jehova sẹtin vbe họn erhunmwu ima vbe odẹ ne ima ma te ya aro yi. Ọ khẹke ne ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova ẹre ọ rẹn odẹ nọ maan sẹ nọ gha ya sẹtin ru iyobọ ne ima. Ọ sẹtin kue “ru gberra vbene ima nọ rẹn, ra vbe na mu roro vbe ekhọe.” (Ẹfis 3:20) Nọnaghiyerriọ, e Jehova sẹtin họn erhunmwu ima vbe ẹghẹ ra odẹ ne ima ma te ya aro yi. w23.05 8-9 ¶4-6

Ke ẹghẹ ya fi ẹghẹ, ọ khẹke ne ima hia gha muẹn roro ẹghẹ ne emwa ni wulo khian ya rhiọ kpaegbe vbe odaro. Vbọzẹ? Rhunmwuda, ma ma rẹn ẹdẹ nọ gha gbe akhuẹ, emianmwẹ nọ wegbe sẹtin wa dekun ima ra ọmwa ne ima hoẹmwẹ ọnrẹn sẹtin wa wu vbe udemwurri. (Asan 9:11; Jems 4:13, 14) Iyayi ne ima mwẹ wẹẹ, emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe vbe odaro, gha sẹtin ru iyobọ ne ima ya zin egbe, vbe ima gha miẹn egbe avbe ọlọghọmwa vbenian. (1 Tẹs 4:13) E Baibol gi ima rẹn wẹẹ, Erha ima nọ rre ẹrinmwi rẹn ima sẹ otọ ibiẹ, erriọ vbe ya hoẹmwẹ ima. (Luk 12:7) Te Jehova gele rẹn ima, ọni ẹre ọ si ẹre nọ khian na sẹtin huẹn ima kpaegbe, ne ima gha yevbe ne ima ka ye zẹẹ, ma ghi vbe ye emwi hia ne ima ka rẹn rre. E Jehova wa vbe hoẹmwẹ ima, ọni ẹre ọ si ẹre nọ na vbe kie ẹkpotọ yọ ne ima ya gha mwẹ arrọọ ọghe etẹbitẹ. Ọ gha khọnrẹn wẹẹ ima wu, ọ ghi huẹn ima kpaegbe! Vbọzẹ ne ima gha na sẹtin yayi wẹẹ, emwa ni wulo gha rhiọ kpaegbe? Rhunmwuda Osanobua nọ ru eyan nii gele hoo nọ ru vberriọ, ọ vbe mwẹ ẹtin nọ khian ya ru ẹre. w23.04 8-9 ¶2-4

E Josẹf vbe Meri wa vbe koko gha ru emwi nọ gha ya iran sikẹ e Jehova sayọ. Iran rẹn vbe nọ ru ekpataki hẹ, ne ẹgbẹe gha koko ga e Jehova. (Luk 2:22-24; 4:16) Igiemwi esi ẹre ọna wa khin ne emwa ni ru orọnmwẹ nẹ vbe ẹdẹnẹrẹ! Adeghẹ u mwẹ emọ vbene Josẹf vbe Meri ghaa ye, ọ sẹtin gha lọghọ ne uwa sẹtin gha yo iko ra ne uwa zẹ ẹghẹ kọ ya gha ru iruẹmwi ẹgbẹe. Nọ khian ghi kue lọghọ sẹ ọre ne uwa miẹn ẹghẹ ya gha tie Baibol kugbe ra ne uwa gha na erhunmwu kugbe zẹvbe ọdọ vbe amwẹ. Sokpan ghẹ mianmian wẹẹ, uwa gha koko gha ga e Jehova ẹre uwa khian na sikẹ ọre sayọ, uwẹ vbe ọmwa ne uwa gba rre orọnmwẹ ghi vbe gua obọ egbe sayọ. Nọnaghiyerriọ, uwa gi ugamwẹ e Jehova gha re okaro vbe ẹdagbọn uwa. Adeghẹ uwa mwẹ ọlọghọmwa ne uwa la gberra vbe orọnmwẹ, ọ sẹtin gha lọghọ ne uwa koko gha ru iruẹmwi ẹgbẹe kugbe. Ọ ghaa yerriọ, uwa sẹtin ya emwi nọ ma tan gbe suẹn, ọ ghi vbe gha re emwi ne uwa gha sọyẹnmwẹ ọnrẹn. Ọna gha ya uwa hoẹmwẹ egbe sayọ, ọ ghi vbe ya uwa gha hoo ne uwa gha ga e Jehova kugbe. w23.05 22 ¶7-8

De vbene imuohan ọghe Osanobua ne Obedaia ghaa mwẹ ya ru iyobọ nẹẹn hẹ? Odẹ ọkpa nọ ya ru iyobọ nẹẹn ọre wẹẹ, ọ kegha re ọmwa nọ ta ẹmwata kevbe na sẹtin mu ẹtin yan, rhunmwuda ọni, ọba keghi wẹẹ nọ gha gbaroghe ẹguae ọghe irẹn. (Yae taa Nehimaia 7:2.) Imuohan ọghe Osanobua vbe ru iyobọ nẹẹn ya gha mwẹ udinmwi, ọna ọre emwi ne Obedaia wa gha gualọ zẹẹ. Ẹghẹ Ehab ne ọba dan ẹre Obedaia ya gha rrọọ. (1 Ọba 16:30) Vbe deba ọni, e Jezibẹl ne ọvbokhan Ehab nọ ghaa ga Bel ma zẹdẹ hoẹmwẹ e Jehova, sẹrriọ wẹẹ, ọ na gha hoo nọ wabọ ugamwẹ ẹmwata rua vbe arriọba ọghe Izrẹl nọ rre odẹ okuọ. Ọ na kue gbele akhasẹ nibun ọghe Jehova rua. (1 Ọba 18:4) Vbe Jezibẹl ghaa gualọ avbe akhasẹ ọghe Jehova nọ gbele iran hia rua, Obedaia keghi viọ iyisẹn vbọ lẹre, ọ na viọ ‘ekigbesiyeha ye uvun ọkpọkpa, ọ na ya amẹ vbe evbare gha koko iran.’ (1 Ọba 18:13, 14) Okpia nọ wa gha mwẹ udinmwẹ ẹre Obedaia ghaa khin. Akpawẹ iran mu Obedaia, ọ gha te ya uhunmwu khiẹ ọre. Ọmwa vbene ima ye ẹre Obedaia ghaa khin, ọ ma hoo nọ wu. Sokpan, ọ hoẹmwẹ e Jehova kevbe emwa ni gae sẹ vbene ọ hoẹmwẹ egbe ẹre. w23.06 16 ¶9-10

E Jehova wa ye su emwa rẹn vbe ẹdẹnẹrẹ zẹvbe nọ vbe gha ru ẹre vbe ẹghẹ nọ gberra. Ẹmwẹ ọghẹe kevbe Ovbi ẹre nọ re uhunmwuta ọghe iko ẹre ọ loo ya su iran. Ma vbe bẹghe osẹ nọ rhie ẹre ma wẹẹ, e Jehova ye loo emwa ya su emwa rẹn vbe ẹdẹnẹrẹ ra? Ẹn. Vbe igiemwi, gi ima guan kaẹn emwi nọ sunu vbe iyeke ukpo 1870. E Charles Taze Russell kevbe etẹn ọvbehe keghi do bẹghe ẹre wẹẹ, ukpo 1914 ẹre Arriọba Osanobua khian suẹn gha kha vbe ẹrinmwi. (Dan 4:25, 26) Ẹmwẹ akhasẹ nọ rre uwu e Baibol ẹre ọ ru iyobọ ne iran ya rẹn ọnọna. E Jehova ghaa dia iran, zẹvbe ne iran ya gha ya e Baibol ru ezanzan ra? Ẹn, ọ ghaa dia iran. Emwi ughughan nọ sunu vbe uhunmwu otagbọn na vbe ukpo 1914 gele wa rhie ẹre ma wẹẹ, ukpo nii ẹre Arriọba Osanobua suẹn gha kha. Okuo Ọgbagbọn Nokaro keghi suẹn gha khọn, okpe emianmwẹ na gba ehe hia, igbohiotọ na suẹn gha sunu, ukhunmwu na vbe suẹn gha fi. (Luk 21:10, 11) Te Jehova wa gele gha loo Ivbi Otu e Kristi na, ni mwẹ ekhọe ata ya dia emwa rẹn. w24.02 22 ¶11

Zẹvbe emwa ọghe Jehova, ma wa mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova hoẹmwẹ ima, kevbe wẹẹ, ọ vbe hoo ne ima rri orhiẹnrhiẹn agbọn. (Rom 8:35-39) Ma vbe mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, avbe ilele ni rre Baibol wa mwẹ iyobọ nọ ye ne ima vbe ẹghẹ hia, adeghẹ ima na ya iran gha ru emwi. (Aiz 48:17, 18) Sokpan, vbọ khẹke ne ima ru, deghẹ ọlọghọmwa na de rre vbe udemwurri? Vbe igiemwi, ọmwa ima vbe uwu ẹgbẹe sẹtin wa ru emwi eso nọ da ima. Ma sẹtin gha khuọnmwi emianmwẹ nọ wegbe, rhunmwuda ọni, ma i ghi sẹtin ru emwi nibun vbe ugamwẹ e Jehova. Ma sẹtin gha rri oya rhunmwuda odekun ẹrhia nọ sunu. A sẹtin vbe gha zẹ ima kpokpo rhunmwuda emwi ne ima yayi. Ma ghaa rre ọlọghọmwa vbenian, ma sẹtin gha nọ egbe ima wẹẹ: ‘Mẹ ọkpa ẹre ọ ya rre ra? De ọmwa ne imẹ wa mobọ ru khọọ? Te Jehova ghi mu ohu mwẹ ra?’ Ẹghẹ eso rrọọ ne u ya gha mwẹ iziro vbenian ra? Ọ ghaa yerriọ, ghẹ gi ẹtin fuẹ! Eguọmwadia e Jehova nibun vbe gha mwẹ egbe iziro na.—Psm 22:1, 2; Hab 1:2, 3. w23.04 14 ¶1-2

Ma gha werriẹ aro daa edanmwẹ, iziro ke iziro ne ima rẹn wẹẹ, ọ gha sẹtin ya ima khian rree ne Osanobua, te ọ khẹke ne ima rhie ẹre hin ekhọe rre vbobọvbobọ. E Jehova hoo ne ima gha ya “ekhọe hia” họn ẹmwẹ. (Rom 6:17) Ọ hoo ne agbọn maan ima, ẹre ọ si ẹre nọ na yi uhi ne ima, ẹ i vbe fi uhi ọghẹe werriẹ nọ mieke na gua emwi ne ima gualọ ro. (Aiz 48:17, 18; 1 Kọr 6:9, 10) Esu keghi hia nọ loo emwa ya rri ima oya, eso ghi vbe gha kpikpi ima ne ima ru emwi nẹi yẹẹ e Jehova. Te Esu hoo nọ “gbe” ima re, ọni nọ wẹẹ, ọ hoo nọ ya ima khian rree ne Jehova. (1 Pit 5:8) Rhunmwuda ne Ivbi Otu e Kristi ma na sẹ e Jehova rae vbe ẹghẹ nẹdẹ, a kegha kpee ohan ye iran egbe, a na ya ugbemwẹ yan iran, a na vbe gbele eso rua. (Iwinna 5:27, 28, 40; 7:54-60) E Setan wa ye zẹ etẹn kpokpo vbe ẹdẹnẹrẹ. Obọ atosi na ya mu etẹn ni rre Russia kevbe etẹn ni rre ẹvbo ọvbehe wa so igie ye ọna, etẹn ima wa vbe miẹn ukpokpo vbe obọ eghian. Vbọ gberra ukpokpo, Esu vbe loo “emwi ero” ya kpee ohan ye ima egbe.—Ẹfis 6:11. w23.07 15-16 ¶6-9

Zẹvbe ne u ya ruẹ e Baibol, erriọ ahoẹmwọmwa ne u mwẹ ne Jehova ya wegbe yọ. Ahoẹmwọmwa nii ghi ru iyobọ nuẹn ya gha rhie emwi ne u ruẹ ye uyinmwẹ. Ilele ni rre uwu e Baibol ghi vbe ru iyobọ nuẹn ya gha ru azẹ nọ khẹke. U ghi do fi iziro kevbe uyinmwẹ ruẹ werriẹ, rhunmwuda u hoo ne u ya ẹko rhiẹnrhiẹn Osanobua. Zẹvbe ne ọmọ ya egbe taa evbibiẹ ọre nọ mwẹ ahoẹmwọmwa, erriọ u ya hia ne u ya egbe taa Erha ruẹ nọ rre ẹrinmwi. (Ẹfis 5:1, 2) Ma sẹtin nọ egbe ima wẹẹ: ‘Ahoẹmwọmwa ne I mwẹ ne Jehova wegbe sẹ vbe nọ ka gha ye, vbe I da khian Ovbi Otu e Kristi ra? Ke obọ ne I ya dinmwiamẹ, I ya egbe taa e Jehova, vbọ gha de ọghe vbene Jehova ya roro emwi kevbe vbene ọ ya ru emwi ra—katekate vbene I ya rhie ẹre ma wẹẹ, I hoẹmwẹ etẹn nikpia kevbe etẹn nikhuo?’ Adeghẹ ‘ahoẹmwọmwa ne u ghaa mwẹ vbe ẹghẹ okaro’ ma ghi wa wegbe vbe nọ ka ye, ghẹ gi egbe wọọ ruẹ. Egbe emwi vbenian vbe sunu daa Ivbi Otu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ. E Jesu ma gi egbe iran wọọ ọre, ẹ i khian vbe gi egbe ima wọọ ọre. (Arhie 2:4, 7) Ọ rẹnrẹn wẹẹ, ma gha sẹtin werriegbe gha mwẹ ahoẹmwọmwa ne ima ka gha mwẹ, vbe ẹghẹ ne ima na da la odẹ ẹmwata. w23.07 8 ¶2-3

Ukọ ighẹ e Pita ru abakuru nibun. Vbe okaro, e Pita na rhie ẹre ma wẹẹ, irẹn mu ẹtin yan egbe ẹre, ọ na gha rhuọ wẹẹ, te irẹn khian rhikhan mu Jesu, ọ gha khọnrẹn ne avbe ukọ nikẹre sẹ ẹre rae. (Mak 14:27-29) Nogieva, Pita ma kue ba odẹ. (Mak 14:32, 37-41) Iyeke ọni, e Pita na vbe lẹẹ sẹ Jesu rae, vbe emwa rre do mu Jesu. (Mak 14:50) Vbe okiekie, e Pita keghi siẹn Jesu igbaha, ọ na we irẹn ma rẹn ọnrẹn, ọ na kue vẹn ihẹn ye ohoghe nọ ta na. (Mak 14:66-71) De emwi ne Pita ghi ru, vbe ọ ghi rẹn vbene orukhọ ne irẹn ru na wegbe sẹ hẹ? Emwi nọ sunu na keghi dae, ọ na viẹ egbua. (Mak 14:72) Ne Jesu gha te ya gu ọsiọre gui ye emwi nọ ru, ọ na khama rẹn wẹẹ, irẹn gha mu iwinna nọ hin usi nẹẹn. (Jọn 21:15-17) E Pita rẹnrẹn wẹẹ, orukhọ nọ wegbe ẹre irẹn ru, sokpan ọ na ye gha hia nọ gha ru emwi nọ ya ẹko rhiẹnrhiẹn e Jehova. Vbọzẹ? Rhunmwuda, ọ ya ekhọe hia yayi wẹẹ, arowa irẹn ighẹ Jesu wa ye hoẹmwẹ irẹn. Vbe ima miẹn ruẹ vbe ọna? E Jehova hoo ne ima ya ekhọe hia yayi wẹẹ, irẹn hoẹmwẹ ima kevbe wẹẹ, irẹn mu egbe ne irẹn ya yabọ ima.—Rom 8:38, 39. w24.03 18-19 ¶13-15

Uyinmwẹ alama oghẹ sẹtin si ekhue, ọ sẹtin ya ọmwa gha roro ẹre wẹẹ irẹn i mwẹ esa ne irẹn ye, ọmwa sẹtin vbe mu ẹko, ọ sẹtin vbe zagha ẹgbẹe. Ma bẹghe ẹre wẹẹ, ọ ma zẹdẹ khẹke ne ima la “uwu owa” okhuo nọ kọn nii. Uyinmwẹ alama oghẹ gha sẹtin ya ọmwa khian oghian e Jehova, emwa nibun ni mwẹ obọ vbọ vbe mu okpe emianmwẹ nọ ya iran wu uwu udemwurri. (Itan 7:23) Ebe Itan uhunmwu ẹnrẹn 9, uviẹn ọnrẹn 18 khare wẹẹ: “Iran ni ka la owa ẹre yi, wa rre ehe ni dinmwi nian vbe Idin.” Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, itie ọghe okhuo na zẹ ẹbe, vbọ ghi zẹ ne emwa nibun na ye miẹn itie ọghẹe yi? (Itan 9:13-18) Ifi ọkpa ne Esu wa mobọ loo ọre ughe ne emwa na bannọ ruan ra ne iran na ru emwi ọdọ vbe amwẹ. Emwa eso roro ẹre wẹẹ, ughe vbenian i zẹ ẹbe. Sokpan, ọ wa zẹ ẹbe, ọ ya ọmwa mu ekpẹn ne egbe ẹre fua, uyinmwẹ vbenian vbe maghan ọmwa. Ughe vbenian i rherhe la hin ọmwa ekhọe rre; te ọ lọghọ a ke sẹtin rhie ẹre hin ekhọe rre. Ughe vbenian i ya iziro dan la hin ọmwa ekhọe rre; te ọ gua ẹre kpa. (Kọl 3:5; Jems 1:14, 15) Te ughe vbenian si emwa nibun ni ghee ẹre fi uyinmwẹ alama oghẹ. w23.06 23 ¶10-11

Ọ gha khọnrẹn ne avbe arriọba ọvbehe gha gbodan ghee arriọba ọghe Anglo-America World Power, iran i khian sẹtin rhie ihe ẹre. Emwi nọ ya ima rẹn ọnọna ọre wẹẹ, “okuta” nọ mudia ye ihe Arriọba Osanobua ẹre ọ khian guọghọ atata owẹ nii, nọ re arriọba ọghe Anglo-America. (Dan 2:34, 35, 44, 45) Uwẹ gele yayi wẹẹ, ẹmwata ẹre Daniẹl ta yotọ vbekpa atata owẹ ọghe ematọn na ya obuẹ gua ra? Deghẹ erriọ nọ, ọ na gha ru iyobọ nuẹn vbe odẹ ne u ya loo ẹdagbọn ruẹ. U i khian gha ya egbe hia khu emwi ewe khian vbe agbọn na na khian guọghua. (Luk 12:16-21; 1 Jọn 2:15-17) U gha gele rẹn otọ ẹmwẹ akhasẹ na, ọ gha ya ruẹ rẹn vbene iwinna ikporhu iyẹn nọ maan ru ekpataki sẹ hẹ. (Mat 6:33; 28:18-20) U gha ghi gbarokotọ tie avbe ẹmwẹ akhasẹ na nẹ, u sẹtin nọ egbuẹ wẹẹ, ‘Emwi ne I ru rhie ẹre ma wẹẹ, I gele yayi wẹẹ Arriọba Osanobua gha rherhe do guọghọ arriọba emwa nagbọn hia ra?’ w23.08 11 ¶13-14

Ọ khẹke ne u rẹn wẹẹ ọmaẹn, emianmwẹ kevbe emwi ọvbehe gha sẹtin mu idobo yọ ruẹ egbe, ẹghẹ nii, u i ghi sẹtin ru emwi ne u ka ru, ma ghaa mwẹ ọna vbe orhiọn, ọ rhie ma wẹẹ ma mu egbe rriotọ. Vbe na ghee Bazilai, ọ khẹke ne ima mu egbe ne ima khian ya kha wẹẹ, ma i sẹtin ru iwinna eso adeghẹ a na miẹn wẹẹ ọmaẹn ra emianmwẹ i gi ima ru iwinna nii. (2 Sam 19:35, 36) Vbe na ghee Mozis, wẹẹ ne emwa ọvbehe ru iyobọ nuẹn, ra deghẹ esa na gha rrọọ, u sẹtin vbe mu iwinna ne emwa ọvbehe ne iran gu ruẹ ru ẹre. (Ẹks 18:21, 22) U ghaa mu egbe rriotọ vbenian, ọ gha ru iyobọ nuẹn ne u ghẹ rhie egbe ye emwi ne u i sẹtin ru. Ọ ma khẹke ne ima gha roro ẹre wẹẹ, ma ẹre ọ si ẹre ne emwa ọvbehe na ru emwi nọ ma khẹke. Ma i khian sẹtin zẹ ne emwa ọvbehe; ma i khian vbe sẹtin gbogba ga iran ne iran ghẹ rhọ emwi ne iran kọe. Vbe igiemwi, ọmọ okpia ra ọmọ okhuo sẹtin sẹ e Jehova rae. Te emwi vbenian wa da evbibiẹ emọ sẹ ugboloko. Vbọrhirhighayehẹ, evbibiẹ emọ ghaa roro ẹre wẹẹ, iran ẹre ọ si ẹre ne ovbi iran na ru emwi nọ ma khẹke, ihẹ nọkhua ẹre iran wa mu nii. E Jehova ma hoo ne iran mu ihẹ vberriọ. w23.08 29 ¶11-12

Ọmwa nọ ma gba vbene ima ye, ẹre Samsin ghaa khin, rhunmwuda ọni, ọ vbe ru emwi eso nọ ma deyọ. Ọ mwẹ emwi ọkpa ne Samsin ru, nọ wa zẹ ẹbe. Vbe Samsin ghi ya ukpo eso ga nẹ zẹvbe ọbuohiẹn, “ẹmwẹ okhuo ọkpa nọ rre iya ọghe Sorẹk kegha yẹẹ Samsin, eni okhuo na ọre Dẹlila.”Ọ te sẹ ẹghẹ na, e Samsin vbe okhuo e Filistia ọkpa gba kue yọ we iran gha rọnmwẹ egbe, “e Jehova ẹre ọ ya e Samsin ru emwi na, rhunmwuda ọ gualọ odẹ nọ khian ya gu Ivbi e Filistia khọn.” Vbọ ghi zẹ kpẹẹ, e Samsin keghi dia owa igbiragia ọkpa ya, vbe ẹvbo na tie ẹre Gaza vbe Filistia. Vbe uwu ẹghẹ na, e Jehova keghi rhie ẹtin ne Samsin ya vu onurho nọ te gbogba ga ẹvbo ọghe Ivbi e Filistia mu kpa. (Giọg 14:1-4; 16:1-3) Ọ khọ wẹẹ, Ovbi Izrẹl ẹre Dẹlila ghaa khin, rhunmwuda ọni, ọ gha kẹ, ẹ i re te Samsin ghaa gu e Dẹlila ru ọse nọ mieke na miẹn ẹkpotọ ya gu Ivbi e Filistia khọn. E Dẹlila keghi miẹn Ivbi e Filistia igho ọrhẹnrhẹn, ọ na ya e Samsin dẹ. w23.09 5 ¶12-13

Ẹwaẹn gha sẹtin ru iyobọ ne ima, ne ima gha re ọmwa nọ fu. Ọmwa nọ mwẹ ẹwaẹn keghi da egbe ẹre yi vbe emwa ghaa gu ẹre muan ẹmwẹ vbekpa emwi nọ yayi. Vbe ẹghẹ nibun emwa ghaa nọ ima ọta vbekpa emwi ne ima yayi, iran i ta emwi nọ gele ya iran nọ egbe ọta vberriọ. Nọnaghiyerriọ, vbene u te zẹ ẹmwẹ wanniẹn ọmwa, ọ khẹke ne u rẹn wẹẹ, a sẹtin miẹn we u ma rẹn evbọzẹe ne ọmwa nii na nọ ọta vberriọ. (Itan 16:23) Gi ima guan kaẹn vbe ne Gidiọn ya zẹ ẹmwẹ wanniẹn Ivbi e Ifreim. Iran na gha gu e Gidiọn gui, iran na we ọ ma tie iran ne iran do deba ẹre gu avbe eghian ọghe Ivbi Izrẹl khọn. Ọna ẹre ọ gele si ẹre ne iran na gha mu ohu ra, ra itengbemu ẹre ọ si ẹre? Vbe nọ rhirhi gha ye hẹ, e Gidiọn keghi hia nọ rẹn evbọzẹe ne iran na gha mu ohu, ọ na vbe ya ẹwaẹn zẹ ẹmwẹ wanniẹn iran. Vbọ ghi sunu? Rhunmwuda vbe ne Gidiọn ya gu iran guan, “ohu ma ghi mu iran gbe.”—Giọg 8:1-3. w23.09 16 ¶8-9

E Jehova vbe Jesu ọre Erha vbe ọmọ nọ ghi sikẹ egbe sẹ vbe agbọn vbe ẹrinmwi. (Itan 8:30) Vbe nai na gbawawẹ, ọ wa da e Jehova vbe ọ bẹghe obọ atosi na ya gha mu Ovbi ẹre, vbe emwa he ẹre yotọ kevbe vbe ọ werriẹ aro daa edanmwẹ. Evbibiẹ emọ ne ivbi iran he wu, rẹnrẹn wẹẹ ọmọ gha wu ọmwa, ọ balọ sẹ ukpẹ osisi. Ma wa yayi wẹẹ, a gha huẹn emwa ni wulo kpaegbe, sokpan ọna ma rhie ma wẹẹ, ẹ i da ima vbe ọmwa ne ima hoẹmwẹ ọnrẹn gha wu. Igiemwi na rhie ẹre ma vbe nọ khian gha ye Jehova hẹ, vbe ọ bẹghe ẹre wẹẹ Ovbi ẹre nọ hoẹmwẹ ọnrẹn rri oya, a na vbe gbe ẹre rua vbe 33 C.E. (Mat 3:17) Kẹ ẹghẹ na ya fi ẹghẹ na khian ya do Ugie Ayere, u sẹtin hia ne u ru emwamwa ọghe emwi eso ne u gha hoo ne u ruẹ, ni guan kaẹn izọese adẹwerriegbe vbe u ghaa ruẹ emwi ne egbuẹ ra vbe Iruẹmwi Ẹgbẹe. Vbe deba ọni, ghẹ mianmian ya ghee vidio ọghe Ebe Ẹdẹ na khian zẹ iro yan vbe ẹdẹ na do Ugie Ayere. Deghẹ ima na mu egbe yotọ khẹ Ugie Ayere, ẹre ima khian na sẹtin ru iyobọ ne emwa ọvbehe ya miẹn ere vbe ugie na.—Ẹzra 7:10. w24.01 11 ¶10-12

Ọkpa vbe usun emwi ne ima gha ru, nọ gha ya e Jehova rhie ẹtin ne ima, ọre ne ima gha na erhunmwu. Ma gha na erhunmwu gie Jehova, ọ gha rhie “ẹtin nọ sẹ ehia” ne ima. (2 Kọr 4:7) Ma ghaa tie Baibol, ma na vbe gha mu emwi ne ima tie roro, ọ gha vbe rhie ẹtin ne ima. (Psm 86:11) “Ekpakpasusu” ẹre Ẹmwẹ Osanobua khin. (Hib 4:12) U ghaa na erhunmwu gie Jehova, u na vbe gha tie Baibol, ọ gha ru iyobọ nuẹn ya sẹtin zin egbe, u ghi gha sọyẹnmwẹ, u ghi vbe musọe, ọ gha khọnrẹn wẹẹ, iwinna ne u ru lọghọ. Gia zẹ iro yan vbene Jehova ya rhie ẹtin ne Jona hẹ. Ohan ma gi Jona yo uhunmwu ne Jehova gie ẹre, ọ na lẹẹ gha rrie ihe ọvbehe. Rhunmwuda ọni, kherhe ẹre ọ ghi te kẹ ne irẹn vbe emwa ni ghaa rre uwu okọ nọ la ẹre wulo. Vba ghi fi ẹre ye uwu ẹzẹ, e Jona na ghi ya vba egbe ẹre vbe uwu ẹko ehẹn. Agharhemiẹn wẹẹ, e Jona ghaa rre uwu ẹko ehẹn, vbọ ru ne Jehova mieke na ru iyobọ nẹẹn? Ọ keghi na erhunmwu.—Jona 2:1, 2, 7. w23.10 13 ¶4-6

Agharhemiẹn wẹẹ, avbe etẹn ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ ọghe avbe ukọ, ẹre ukọ ighẹ Pita gbẹn avbe elẹta na gie, e Jehova keghi rhie ẹre ba ebe ni rre Baibol. Ebe ne Pita gbẹn gha vbe sẹtin ru iyobọ ne ima vbe ẹdẹnẹrẹ. (Rom 15:4) Emwa ni ma ya ẹmwẹ akhasẹ ni rre Baibol yi ẹre ọ lẹga ima. Emwa sẹtin gha zaan ima, rhunmwuda wẹẹ, ọ kpẹẹ re ne ima ghi ya aro yọ wẹẹ, agbọn na gha sẹ ufomwẹ. Emwa eso kue kha wẹẹ ufomwẹ na i khian rre. (2 Pit 3:3, 4) Adeghẹ emwa ne ima kporhu ma, emwa ne ima gba winna, ra emwa ima vbe uwu ẹgbẹe, na gha ta egbe ẹmwẹ vbenian, ọ sẹtin do ya ima gha gbawawẹ. Ọ ghaa yerriọ emwi ne Pita tae gha ru iyobọ ne ima. Emwa eso keghi roro ẹre wẹẹ, te Jehova ghi si obọ ghee iyeke nọ ya guọghọ agbọn dan na. Sokpan ẹmwẹ ne Pita tae ru iyobọ ne ima ya rẹn wẹẹ, vbene Jehova ya ka ẹghẹ wa kakabọ lughaẹn ne ọghe emwa nagbọn. (2 Pit 3:8, 9) Nọ ne Jehova, te ukpo arriaisẹn ọkpa yevbe ikpẹdẹ ọkpa vbe aro ọre. E Jehova mwẹ izinegbe, ọ ma hoo ne ọmwa rhọkpa fuan. Sokpan, ọ gha sẹ ẹdẹ ne Jehova mwamwa yọ, ọ gha do mu ufomwẹ ye agbọn dan na. w23.09 26-27 ¶2-5

Vbọzẹ ne ukọ ighẹ Pọl na gbẹn elẹta na gie etẹn ni re Ivbi e Hibru ni ghaa rre Judia? Ọ gha kẹ, emwi eva ẹre ọ si ẹre. Vbe okaro, te ọ ghaa hoo nọ rhie igiọdu ne iran. Ugamwẹ Ivbi e Ju ẹre a na mobọ koko iran nibun. Avbe ọkaolotu ọghe ugamwẹ ne iran ghaa ye kegha ya iran gbogiẹ rhunmwuda ne iran na khian Ivbi Otu e Kristi. Vbọzẹ? Rhunmwuda Ivbi Otu e Kristi ma gha mwẹ ọgua Osa nọ hin okhuan ne iran na gha ga, iran ma gha mwẹ ogiukpo ne iran na gha zọ ese gie Osanobua, iran ma vbe gha mwẹ ohẹn rhọkpa. Te ọna gha te ya egbe wọọ Ivbi Otu e Kristi, iran ghi do khian emwa nẹi mwẹ amuẹtinyan. (Hib 3:12, 14) Eso vbe uwu iran gha te kue gha hoo ne iran werriegbe gha rrie ugamwẹ ọghe Ivbi e Ju. Nogieva, e Pọl keghi vbe gi Ivbi e Hibru rẹn wẹẹ, iran ma zẹdẹ gha hia ne iran rẹn otọ imamwaemwi ọghe ọgbọn ra ni dinmwi ni rre uwu Ẹmwẹ Osanobua, ọni ọre avbe “evbare nọ wegbe,” ni rre uwu Ẹmwẹ Osanobua. (Hib 5:11-14) Ọ khọ wẹẹ, te eso vbe uwu iran wa ye gha mu Uhi e Mozis gogogo. w23.10 24-25 ¶3-4

Ikhuo nibun sẹtin kha wẹẹ iran i khian ru orọnmwẹ. (Mat 19:10-12) Sokpan kọe ye orhiọn wẹẹ, e Jehova vbe Jesu i khian ya aro tila ruẹ rua rhunmwuda wẹẹ, u ma he ru orọnmwẹ. Etẹn nikhuo nibun ni ma he ru orọnmwẹ, wa rhie igiemwi esi yotọ vbe iko ughughan vbe uhunmwu otagbọn hia. Rhunmwuda ne iran na hoẹmwẹ emwa, ne iran na vbe ya obọ esi mu iran, te iran ghi yevbe na ghee etẹn nikhuo kevbe iye ne emwa nibun. (Mak 10:29, 30) Eso rhie egbe ye iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia. Ẹ i re iyobọ nekherhe ẹre etẹn nikhuo ye vbe iwinna ikporhu iyẹn nọ maan nọ khian vbe uhunmwu otagbọn hia. (Psm 68:11) U gha sẹtin ru emwamwa, ne u mieke na sẹtin rhie obọ ye iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia vbe odaro ra? U sẹtin rhie egbe ye iwinna arọndẹ, owa ugamwẹ na bọlọ ra u ghi ya ga vbe Bẹtẹl. Mu emwi ne u hoo ne u ru na ye erhunmwu. Gu etẹn ni rre ugamwẹ ẹghẹ hia guan, u ghi nọ iran emwi nọ khẹke ne u ru, ne u mieke na sẹtin la iwinna ugamwẹ ẹghẹ hia. U ghi ru emwamwa ne u rẹnrẹn wẹẹ, ọ gha ru iyobọ nuẹn ya ru emwi ne u hoo ne u ru. Adeghẹ u na lae ugamwẹ ẹghẹ hia, ẹkpotọ nibun gha kie nuẹn ne u ya ru iwinna nibun vbe ugamwẹ e Jehova. w23.12 22 ¶16-17

Zẹvbe ne orueghe nọkhua ya sikẹ otọ, te ọ wa kakabọ ru ekpataki ne ima rhiegba ye iwinna ikporhu iyẹn nọ maan. Sokpan, ọ sẹtin gha lọghọ ne ima mu iwinna ikporhu karo, deghẹ usẹ igho na gha sẹ ima kevbe deghẹ emwa na gha gbodan ghee iwinna ikporhu ọghe ima. Vbọ khian ghi ru iyobọ ne ima, ne ima mu ọghe Jehova karo? Gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e “Jehova ne Osa ọghe ivbiyokuo” gu ruẹ rrọọ. Ẹ i khian fi iyeke gbe ima deghẹ ima na mu Arriọba ọghẹe karo. Rhunmwuda ọni, ọ ma khẹke ne ima gi ohan gha mu ima. (Hag 2:4) Emwi ne Jehova hoo ne ima rhie aro tua, ọre iwinna ikporhu, rhunmwuda, iwinna nọ miẹn emwa fan ẹre nọ. Hagai keghi rhie igiọdu ne emwa ọghe Osanobua ne iran dọlegbe suẹn gha rhie ugamwẹ nọhuanrẹn ne Jehova, vbe na miẹn wẹẹ te iran khian werriegbe gbe ẹyotọ ọghe ọgua Osa. Deghẹ iran na ru vberriọ, e Jehova yan rẹn wẹẹ, irẹn gha “fiangbe” iran. (Hag 2:18, 19) Ọ khẹke ne ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha fiangbe ima, deghẹ ima na mu iwinna nọ mu ye ima obọ karo vbe ẹdagbọn ima. w23.11 16 ¶8; 17 ¶11

Vbe elẹta ne ukọ ighẹ Pọl gbẹn gie etẹn ni rre Rom, ọ na kha we emwa orukhọ ẹre emwa nagbọn hia khin. Nọnaghiyerriọ, de vbene ọmwa khian ghi ya sẹtin gha re ọmwa ata ra ọmwa nẹi mwẹ orukhọ, nọ mieke na do gha re ọmwa ne Osanobua miẹn yi? Ukọ e Pọl keghi loo igiemwi ọghe Ebraham ya rhie ewanniẹn ye ọta na. E Kena ẹre Ebraham ghaa ye vbe Jehova khare wẹẹ, ọmwa ata nọ. Vbọzẹ ne Jehova na wẹẹ ọmwa ata ẹre Ebraham khin? Rhunmwuda ne Ebraham na gha lele Uhi e Mozis nọ ra? Hiehie. (Rom 4:13) Vbe Jehova tie Ebraham ọmwa ata, ukpo 400 ẹre ọ gberra a ke miẹn wẹẹ, e Jehova yi Uhi ne Ivbi Izrẹl. Nọnaghiyerriọ, de emwi nọ ghi ya Osanobua tie Ebraham ọmwa ata? Itohan nọ ma te khẹke ẹre Jehova rhie ma nọ na tie Ebraham ọmwa ata, rhunmwuda amuẹtinyan nọ ghaa mwẹ.—Rom 4:2-4. w23.12 3 ¶4-5

Vbe asọn ne akhasẹ ighẹ Natan tama Ọba e Devid ẹmwẹ nọ rre ebe ẹdẹ ọghe ẹdẹnẹrẹ, e Jehova keghi tama e Natan wẹẹ, ẹ i re Devid ẹre ọ khian bọ ọgua Osa nii. (1 Krọ 17:3, 4, 11, 12) Vbe Devid ghi họn ẹmwẹ na, de emwi nọ ghi ru? Ọ na ghi suẹn gha koko igho kevbe emwi ughughan ne ovbi ẹre ighẹ e Solomọn khian ya bọ enene ọgua Osa. (1 Krọ 29:1-5) E Jehova ghi tama e Devid wẹẹ, ẹ i irẹn ẹre ọ khian bọ ọgua Osa ne irẹn, vbobọvbobọ nii, ọ na wa vbe gu e Devid ta ile. Ọ na yan ma e Devid wẹẹ, te ọkpa vbe ivbi ẹre khian gha kha vbe etẹbitẹ. (2 Sam 7:16) Vbe agbọn ọgbọn nọ dee, u miẹn vbene Devid khian gha ghọghọ hẹ, vbe ọ gha do rẹn wẹẹ, e Jesu nọ ke uniẹn irẹn rre, ọre Ọba nọ khaemwisẹ vbe ọwara ukpo arriaisẹn ọkpa! Okha ọghe Devid ya ima rẹn wẹẹ, ọ gha khọnrẹn wẹẹ, ima ma ghi sẹtin ru emwi ne ima te hoo ne ima ru vbe ugamwẹ e Jehova, e Jehova gha ye fiangbe ima vbe odẹ ne ima ma te ya aro yi. w23.04 15, 16 ¶8-10

U gha bẹghe ako ọghe evbagbẹn nọhuanrẹn eso nọ gha gele wa fu ruẹ ẹko rre vbe ohan ghaa mu ruẹ. Vbe igiemwi, u gha miẹn ako eso nọ gha fu ruẹ ẹko rre vbe ebe Job, Psalm, ebe Itan kevbe emwi ne Jesu ta nọ rre ebe Matiu uhunmwu ẹnrẹn 6. U ghaa na erhunmwu gie Jehova, u na vbe gha tie Ẹmwẹ ọghẹe, u gha bẹghe vbene ọ khian ya fu ruẹ ẹko rre hẹ. Ma gha sẹtin gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova gha mudia ne ima, vbe ima ghaa rre uwu ibavbaro. E Jehova i khian sẹ ima rae. (Psm 23:4) Ọ yan rẹn wẹẹ irẹn gha gbogba gae ima, irẹn gha ya ima deziẹn, irẹn gha ru iyobọ ne ima, kevbe wẹẹ, irẹn gha fu ima ẹko rre. Ebe Aizaia 26:3 ghi guan kaẹn e Jehova, ọ na wẹẹ: “U gha gbogba ga emwa ni ya ekhọe hia mu ẹtin yan ruẹ; U gha rhie ọfunmwegbe etẹbitẹ ne iran rhunmwuda, wẹ ẹre iran mu orhiọn yan.” Nọnaghiyerriọ, mu ẹtin yan e Jehova, gha ru emwi nọ gha ya ruẹ miẹn iyobọ ọre. U gha ru vberriọ, ọ gha rhie ẹtin nuẹn ya sẹtin zin egbe ọlọghọmwa ne u ye. w24.01 25 ¶16-17

Ẹmwẹ akhasẹ nọ rre Evbagbẹn Nọhuanrẹn, nọ rre odukhunmwu mwa wa sẹ vbe ẹdẹnẹrẹ. Ọ mwẹ ẹmwẹ ọvbehe nọ rhie igiọdu ne ọmwa, nọ rre uwu e Baibol, nọ wa vbe sẹ vbe ẹdẹnẹrẹ, ọ wẹẹ: “Mẹ ne Jehova ẹre ọ khian tobọ mwẹ ma emwa ruẹ emwi, I ghi rhie ẹfe kevbe ọfunmwegbe ne iran. Ẹmwata kevbe uhunmwu ẹmwẹ gha ya uwa wegbe. Wa gha fe vbe obọ . . . ohan.” (Aiz 54:13, 14) Uhiẹn, Esu nọ re “osa ọghe agbọn na,” i khian sẹtin dobọ iwinna imamwaemwi ọghe eguọmwadia e Jehova yi. (2 Kọr 4:4) A mu ugamwẹ nọhuanrẹn gbọọ nẹ, emwi rhọkpa i khian sẹtin muẹn rhia. Te ọ khian gha rrọọ vbe etẹbitẹ. Emwi igbinna rhọkpa nọ gha sẹtin kuan ima egbe i rrọọ! w24.02 4 ¶10

Zẹvbe Ivbi Otu e Kristi, ma i ya eyan ne ima ru vbe ima ya egbe fiohan ne Jehova rhẹghẹrẹ. Azẹ ra emwi ke emwi ne ima ru, nọ dekaẹn ẹgbẹe ọghe ima gha vbe rhie ẹre ma deghẹ ima ya aro nọ ghaan ghee eyan ne ima ru. Ma wa hia ne ima gha ru iwinna nọ bi ye ima egbe uwu ẹgbẹe, sokpan ọghe Jehova ẹre ọ khẹke ne ima mu ye okaro. (Mat 10:35, 36; 1 Tim 5:8) Te ọ khẹke ne ima ru emwi ne Jehova gualọ, ọ gha khọnrẹn wẹẹ, ẹ i khian ya ẹko rhiẹnrhiẹn emwa ima vbe uwu ẹgbẹe. E Jehova ẹre ọ ru emwamwa ọghe ẹgbẹe, rhunmwuda ọni, ọ hoo ne ẹgbẹe gha mwẹ oghọghọ. (Ẹfis 3:14, 15) Deghẹ ima hoo ne ima gele gha ghọghọ, te ọ khẹke ne ima gha ru emwi ne Jehova gualọ. Gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, e Jehova wa ya aro nọ ghaan ghee emwi ke emwi ne u ru, ne u mieke na sẹtin ye gha gae zẹvbe ne u ya gbaroghe ẹgbẹe ruẹ kevbe zẹvbe ne u ya rhie ẹre ma wẹẹ u hoẹmwẹ iran kevbe wẹẹ, u rhie ọghọ ne iran.—Rom 12:10. w24.02 18 ¶11, 13