Junio

Jehová xyaʼ utzil pa kiwiʼ jontir ri naʼäy taq cristianos tapeʼ xjalatäj rbʼanik kikʼaslemal. Ryeʼ kan kʼïy mul xyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ, yajün taq ma kinaʼen ta wä. Tqatzʼetaʼ achkë xbʼanatäj rkʼë Bernabé chqä Pablo taq najin wä nkitzjoj Rchʼaʼäl Dios chpan ri tinamït Listra. Pa naʼäy, ri winäq kan xkiyaʼ kixkïn chkë. Ye kʼa chrij riʼ ye kʼo jojun winäq xetzjon itzel chkij chkiwäch ri nkʼaj chik, y jojun chkë ryeʼ xkikʼäq chqä abʼäj chrij Pablo y jbʼaʼ ma xkikamsaj (Hch 14:19). Ye kʼa Bernabé chqä Pablo xebʼä jukʼan chik tinamït rchë xkibʼetzjoj rchʼaʼäl Dios. ¿Achkë utzil xkïl? Más winäq xeʼok cristianos y xkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx ri kichiʼil rkʼë ri xkiʼän chqä ri xkiʼij (Hch 14:21, 22). Bernabé chqä Pablo ma xekos ta tapeʼ xeyaʼöx kʼayewal pa kiwiʼ, y ri xkiʼän ryeʼ kan xertoʼ ri nkʼaj chik. Ke riʼ chqä röj, we ma nqkos ta chqä nqaʼän rsamaj Jehová, kan kʼïy utzil xtyaʼöx pa qawiʼ. w23.04 16 peraj 13, 14

Ri qʼatöy tzij David kan kʼïy winäq itzel xkinaʼ che rä. Ye kʼa kan kʼïy mul xkʼutuj rtoʼik che rä Jehová. David ryaʼon wä chwäch ran chë Jehová nukʼoxaj taq nchʼö rkʼë. Y rït chqä ütz nayaʼ ya riʼ chwäch awan. Le Biblia nukʼüt chqawäch chë Jehová nkowin nuyaʼ qachqʼaʼ chqä qanaʼoj rchë yeqaköchʼ ri kʼayewal. Chqä xqatzʼët chë ryä nkowin yerksaj qachʼalal o jojun winäq ri ma ye Testigos ta rchë nuyaʼ qatoʼik. Tapeʼ Jehová ma ronojel ta mul nuyaʼ pä ri nqakʼutuj che rä kan achiʼel qayoʼen röj, ryä nqrtoʼ pä. Ryä xtyaʼ ri xtkʼatzin chqë ajän más ütz xttzʼët ryä. Rma riʼ qchʼö rkʼë Jehová; tqayaʼ chwäch qan chë ryä xtqrchajij komä y chwäch ri kʼakʼakʼ Rwachʼlew xtyaʼ «ronojel ri nurayij kan ri ye kʼo chwäch le Rwachʼlew» (Sl 145:16). w23.05 8 peraj 4; 13 peraj 17, 18

Kan ütz nayaʼ awan chrij ri utzil xtawïl we xtaʼän ri ayaʼon chawäch. Y rït, ¿achkë utzil xtawïl rkʼë ri achʼobʼon naʼän? We ayaʼon chawäch naskʼij rwäch le Biblia o yachʼö rkʼë Dios, taquʼ rij achkë rbʼanik más jnan xtuʼän awäch rkʼë Jehová (Sl 145:18, 19). We rït nawajoʼ yejeʼ utziläj taq naʼoj awkʼë, taquʼ achkë rbʼanik xkaturtoʼ riʼ rchë más ütz xtakʼwaj awiʼ kikʼë ri nkʼaj chik (Col 3:14). ¿Achkë más yakowin naʼän? Tatzʼibʼaj achkë rma nawajoʼ naʼän ri xayaʼ chawäch y chaq taqïl takamluj rtzʼetik. Chqä katok kichiʼil winäq ri xkatkitoʼ rchë xtaʼän ri nawajoʼ (Pr 13:20). Jontir röj, kʼo qʼij ma nuʼij ta riʼ qan nqaʼän ri nkʼatzin chqë. ¿Ntel chë tzij riʼ chë ri más ütz ya riʼ ma nqaʼän ta ri qachʼobʼon? Manä, ma ya riʼ ta ri más ütz. Röj chqä nqkowin nqatäj qaqʼij rchë nqaʼän ri qachʼobʼon yajün taq ma nqarayij ta nqaʼän riʼ. Kantzij na wä chë ya reʼ kan xtkʼatzin xtqatäj qaqʼij chrij, ye kʼa kan kʼo utzil xtqïl. w23.05 27, 28 peraj 5-8

Ri nqatamaj chë röj nqtojö jontir ri yeqaʼän, rkʼë jbʼaʼ nqrtoʼ rchë nqaʼij ri ma ütz ta xqaʼän, rchë nqajäl qanaʼoj chqä rchë nqatäj qaqʼij rchë ma nqaʼän ta chik jmul. Ya riʼ xtqrtoʼ rchë ma xtqkanaj ta qa chpan ri kʼaqöj anin ri kʼo chqawäch. Tqʼax chawäch chë ri xaʼän, xaʼän yän. Ma taqʼabʼaj ta chkij ri nkʼaj chik chqä ma takanuj ta achkë naʼij rchë ma nayaʼ ta qa amak chawij. Ri más ütz ya riʼ nayaʼ qa amak chawij chqä natäj aqʼij rchë nasöl ri kʼayewal riʼ. We ntiʼon awan rma ri xaʼän, kachʼö rkʼë Jehová, taʼij che rä chë xasach chqä takʼutuj kuyubʼäl amak che rä (Sl 25:11; 51:3, 4). We rït xasök jun winäq, takʼutuj kuyubʼäl amak che rä. Y, we nkʼatzin, takʼutuj atoʼik chkë ri ukʼwäy taq bʼey (Snt 5:14, 15). Tatjaʼ aqʼij rchë ma naʼän ta chik ri ma ütz ta xaʼän, y tayaʼ chwäch awan chë Jehová xkaturtoʼ pä chqä chë xtjyowaj awäch (Sl 103:8-13). w23.08 28, 29 peraj 8, 9

Taq ri qʼatöy tzij Jehoás kʼa kʼajol na, xtäj rqʼij rchë xuʼän ri nqä chwäch Jehová rma Jehoiadá xtoʼö rchë. Ye kʼa taq Jehoiadá xkäm, Jehoás xa xyaʼ rxkïn chkë ralkʼwal ri qʼatöy tzij ri xa xkiyaʼ qa kij chwäch Jehová (2Cr 24:4, 17, 18). Tapeʼ Jehová kan kowan xbʼison taq xtzʼët riʼ, ryä xtäq na rprofetas kikʼë rchë nkitzolij kiʼ. Ye kʼa ryeʼ ma xkiyaʼ ta kixkïn chkë. Nixta xkiyaʼ kixkïn che rä Zacarías, ri rkʼajol Jehoiadá. Ryä profeta wä, jun wä sacerdote y rprimo wä Jehoás. Ye kʼa ri qʼatöy tzij Jehoás xtäq rkamsaxik Zacarías (2Cr 22:11; 24:19-22). Jehoás ma xxiʼij ta chik riʼ xeruʼän itzelal chwäch Dios. Jehová rbʼin qa chë ri winäq ri xtkitzelaj ryä, ryä chqä xkertzelaj ryeʼ (1Sa 2:30). Taq xeqʼax ri jnaʼ, jun koʼöl molaj soldados aj Siria xechʼakon chkij rsoldados Jehoás tapeʼ kan ye kʼïy. Y Jehoás xsokotäj qa (2Cr 24:24,25) Ri rsamajelaʼ Jehoás xkikamsaj ryä rma xkamsaj Zacarías. w23.06 18 peraj 16, 17

Taq ri apóstol Pablo xjeʼ Éfeso, xtzjoj ri ütz taq rtzjol chrij Jesús (Hch 19:1, 8-10; 20:20, 21). Ryä kowan wä xerajoʼ ri cristianos, rma riʼ xrajoʼ xertoʼ rchë ma nkiyaʼ ta qa Jehová. Ri aj Éfeso kʼo wä kʼïy nkinmaj ri ma kantzij ta chqä ma yekʼïx ta wä yekiʼän tzʼil taq bʼanobʼäl. Ri achoq chrij yekʼastan wä chqä ri nmaqʼij yekiʼän, ronojel mul kikʼwan wä kiʼ rkʼë ri sexo (Ef 5:3). Ri winäq majun ta wä chik xajan chkiwäch. Re tzij reʼ nukʼüt chë ryeʼ ma ntiʼon ta wä chik kan rma ri yekiʼän (Ef 4:17-19). Rma ma nqʼalajin ta wä chkiwäch achkë riʼ ri ütz chqä ri ma ütz ta, Pablo xuʼij chë «achiʼel ta pa qʼequʼn ye kʼo wä chqä ma kikʼwan ta ri kʼaslemal ri nqä chwäch Dios». Ye kʼo jojun winäq aj Éfeso achiʼel ta xeʼel pä chpan ri qʼequʼn riʼ. w24.03 20 peraj 2; 21 peraj 4-6

Taq Gedeón xkʼwaj bʼey chwäch ri tinamït Israel, xkʼatzin xuʼän kʼïy samaj. Taq ri madianitas xeʼanmäj äl ri aqʼaʼ riʼ chwäch Gedeón, ryä xertzeqelbʼej äl chriʼ pa jyuʼ Jezreel kʼa taq xeʼapon chuchiʼ ri raqän yaʼ Jordán (Jue 7:22). ¿Achkë xuʼän Gedeón? ¿Xkanaj qa chriʼ? Manä. Tapeʼ ryä chqä ri 300 achiʼaʼ ri ye bʼenäq äl rkʼë kowan ye kosnäq, ryeʼ xkiqʼaxaj ri raqän yaʼ y xebʼä chkij ri madianitas. Pa rkʼisbʼäl, xekiqʼiʼ y xekikamsaj (Jue 8:4-12). Gedeón xyaʼ chwäch ran chë Jehová xtyaʼ rchqʼaʼ, y Jehová kan xtoʼ pä (Jue 6:14, 34). Kʼo jmul, Gedeón chqä ri achiʼaʼ ri ye bʼenäq rkʼë xkitzeqelbʼej äl chkaqän kaʼiʼ qʼatöy taq tzij aj Madián ri rkʼë jbʼaʼ xeʼanmäj äl chkij kicamellos (Jue 8:12, 21). Ye kʼa, rkʼë rtoʼik Jehová, ri israelitas riʼ xekibʼeqʼiʼ y xekikamsaj. Ri ukʼwäy taq bʼey chqä ütz nkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chrij Jehová, ri Dios ri «majun bʼëy nkos ta». Ryä xtyaʼ kichqʼaʼ taq xtkʼatzin chkë (Is 40:28, 29). w23.06 6 peraj 14; 7 peraj 16

Taq röj yeqïl kʼayewal, nqkowin kiʼ qakʼuʼx nqaʼän. Rma riʼ tqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová. Qchʼobʼon chrij ri ukʼwäy bʼey Barac chqä chrij ri utzil xrïl rma ma kaʼiʼ ta xuʼän rkʼuʼx chrij ri xuʼij pä Jehová che rä. Chpan ri tiempo riʼ, ri israelitas ma yetjon ta rchë yebʼä pa chʼaʼoj. Ryeʼ majun ta wä kescudo ni kilanza. Tapeʼ ke riʼ, Jehová xuʼij che rä Barac chë tbʼä pa chʼaʼoj rkʼë Sísara chqä kikʼë rsoldados. Ryeʼ kʼo jontir kisamajbʼal rchë chʼaʼoj (Jue 5:8). Ri profetisa Débora xuʼij che rä Barac chë tqä pä pa rwiʼ ri jyuʼ Tabor rchë nbʼerbʼanaʼ chʼaʼoj rkʼë Sísara chqä ri 900 rchʼichʼ rchë chʼaʼoj chwäch jun liʼon jyuʼ. Tapeʼ chwäch jun liʼon jyuʼ más ütz yebʼiyïn ri chʼichʼ, Barac xnmaj tzij. Taq ri soldados najin wä yeqä pä pa rwiʼ ri jyuʼ Tabor, Jehová xuʼän chë xpë jun nüm jöbʼ. Ri chʼichʼ xeqʼateʼ qa pa chʼabʼäq y Jehová xuʼän chë Barac xerchʼäk ri kikʼulel (Jue 4:1-7, 10, 13-16). Ke riʼ chqä xtuʼän ryä qkʼë röj we nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij ryä chqä nqaʼän ri nuʼij pä rtinamit chqë. w23.07 18, 19 peraj 17, 18

Rchë xtqïl ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta, nkʼatzin ma nikʼo ta qakʼuʼx nqyoʼen. Ri rsamajelaʼ Dios ri xejeʼ ojer ma xikʼo ta kikʼuʼx xkiyoʼej chë Dios xuʼän ri xtzüj chkë, y ke riʼ chqä nkʼatzin nqaʼän röj (Heb 6:11, 12). Le Biblia nuʼij chë röj yoj achiʼel jun ajbʼanöy tkoʼn (Snt 5:7, 8). Jun ajbʼanöy tkoʼn nutïk ri ijaʼtz chqä nuyiʼaj, ye kʼa ma rtaman ta ajän xtkʼïy pä. Ye kʼa ma nikʼo ta rkʼuʼx nuyoʼej ri qʼij taq xtmöl rwäch rtkoʼn; ryä rtaman chë kan xtbʼeqä ri qʼij riʼ. Ke riʼ chqä röj, nqayaʼ qan chrij rsamaj Jehová tapeʼ ma qataman ta ajän xtchup rwäch jontir ri itzelal (Mt 24:42). Röj ma nikʼo ta qakʼuʼx nqayoʼej ri qʼij taq Jehová xtuʼän jontir ri rtzjun chqë; qataman chë xtbʼeqä ri qʼij riʼ. We röj xa xtikʼo qakʼuʼx nqyoʼen, rkʼë jbʼaʼ eqal eqal xtqayaʼ qa Jehová. Chqä, rkʼë jbʼaʼ xa xtqayaʼ qan chubʼanik ri nqaquʼ röj chë ya riʼ xtbʼanö chë kiʼ qakʼuʼx xtqaʼän. Ye kʼa, we ma nikʼo ta qakʼuʼx nqayoʼej ri rtzjun Jehová, xtqaköchʼ «kʼa taq xtbʼekʼis ronojel» y «xtqkolotäj qa» (Miq 7:7). w23.08 22 peraj 7

Taq nqajnamaj ri profecía ri kʼo chpan Daniel 2:41-43 kikʼë nkʼaj chik profecías ri ye kʼo chpan ri wuj Daniel chqä ri wuj Apocalipsis, nqʼalajin chqawäch chë raqän ri mamaʼ achbʼäl riʼ nukʼambʼej tzij chrij ri nüm qʼatbʼäl tzij ri kibʼanon Estados Unidos chqä ri Reino Unido; ya riʼ ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo más rchqʼaʼ pa qaqʼij komä. Taq Daniel xqʼalajsaj chwäch Nabucodonosor achkë ntel chë tzij rachïkʼ, ryä xuʼij reʼ chrij ri qʼatbʼäl tzij riʼ: «Xtjeʼ uchqʼaʼ pa rqʼaʼ, ye kʼa kʼo mul xa xtkʼis qa». ¿Achkë rma kʼo mul xa xtkʼis qa ri uchqʼaʼ kʼo pa rqʼaʼ? Rma ri winäq —ri ya riʼ nukʼambʼej tzij ri chʼabʼäq— ma nkiyaʼ ta qʼij che rä rchë nuksaj rchqʼaʼ. Ri nuʼij Daniel chrij ri mamaʼ achbʼäl chqä chrij ri raqän, yojkitoʼ rchë nqʼax chqawäch jojun naʼoj ri kowan kejqalen. Naʼäy, ri nüm qʼatbʼäl tzij ri kibʼanon Estados Unidos chqä ri Reino Unido rkʼutun chë kʼo rchqʼaʼ. Jun tzʼetbʼäl, ri qʼatbʼäl tzij riʼ kʼo chkikojöl ri tinamït ri xechʼakon chpan ri Primera chqä ri Segunda Guerra Mundial. Ye kʼa re qʼatbʼäl tzij reʼ kʼisnäq qa rchqʼaʼ y, kʼa xtkʼis na más, rma ri chʼaʼoj kʼo chkiwäch rwinaq. Rkaʼn, ya reʼ rkʼisbʼäl qʼatbʼäl tzij más nüm xtjeʼ chwäch le Rwachʼlew taq Rqʼatbʼäl Tzij Dios xtchüp kiwäch jontir ri qʼatbʼäl taq tzij. w23.08 10, 11 peraj 12, 13

Rma David kan kʼïy kʼayewal xerqʼaxaj, kʼo mul xchʼpü rkʼuʼx (Sl 18:4,5). Ye kʼa ri xyaʼö rchqʼaʼ ryä ya riʼ rtaman chë najowäx rma Jehová. David xnaʼ chë Jehová achiʼel ta xkʼwaj «chkipan jyuʼ ri kowan qʼayis kʼo chkiwäch» chqä «akuchï kowan yaʼ kʼo» rchë nuxlan. Ya riʼ xbʼanö chë ma xkʼis ta rchqʼaʼ chqä kan kiʼ rkʼuʼx xyaʼ rqʼij Jehová (Sl 18:28-32; 23:2). Taq yeqaqʼaxaj kʼayewal, röj chqä nqkowin nqaʼij reʼ: «Rma Jehová kowan nqrajoʼ y majun bʼëy nqryaʼ ta qa, röj kʼa yoj kʼo na komä» (Lam 3:22; Col 1:11). Ye kʼo jojun winäq kan itzel xkinaʼ che rä David y kan kʼïy mul xxiʼin rij rkʼaslemal. Tapeʼ ke riʼ, rma ryä xnaʼ chë najowäx rma Jehová ma xxiʼij ta riʼ. Ryä xnaʼ chë achiʼel ta Jehová ronojel mul kʼo rkʼë. Rma riʼ xbʼixaj ya reʼ che rä: «Ryä xirtoʼ pä rchë ma xinxiʼij ta chik wiʼ» (Sl 34:4). David kan xxiʼin wä rij rkʼaslemal, ye kʼa ryä ma xxiʼij ta riʼ rma rtaman wä chë najowäx rma Jehová. w24.01 30 peraj 15-17

Tatamaj qa chrij ri ma ütz ta xchaʼ xuʼän Jehoás. Taq ri Jehoiadá ri sumo sacerdote xkäm, Jehoás xejeʼ itzel taq rchiʼil (2Cr 24:17, 18). Ryä xuʼän ri xbʼix che rä kimä ri ralkʼwal ri qʼatöy tzij rchë Judá ri ma nkajoʼ ta Jehová. ¿Tapeʼ chë ma ütz ta xuʼän xnmaj kitzij? Ye kʼa ryä xa xerkʼoxaj ri itzel taq rchiʼil riʼ. Y, taq Zacarías ri rprimo xrajoʼ xyaʼ rnaʼoj, ryä xtäq rkamsaxik (2Cr 24:20, 21; Mt 23:35). ¡Jehoás kan majun ta rnaʼoj! Pa naʼäy, ryä xok jun ütz qʼatöy tzij, ye kʼa chrij riʼ xa xyaʼ qa rij chwäch Jehová chqä xeruʼän kamïk. Y, pa rkʼisbʼäl, xkamsäx kimä rsamajelaʼ (2Cr 24:22-25). ¡Xa ta ryä xyaʼ rxkïn che rä Jehová chqä chkë ri nkiyaʼ rqʼij, ma ta xbʼanatäj riʼ rkʼë! w23.09 9 peraj 6

Jesús rtaman wä chë ri apóstol Pedro xttok jun ütz rsamajel Dios. Rma riʼ xuʼij reʼ che rä: «Ma taxiʼij ta chik awiʼ». Pedro kan xapon pa ran taq xtzʼët chë Jesús rkʼuqbʼan rkʼuʼx chrij. Chrij riʼ, ryä chqä Andrés, ri rchʼalal, xkiyaʼ qa kisamaj rchë xeʼok rtzeqelbʼëy ri Mesías. Rma ryeʼ xkiʼän riʼ, kan kʼïy utzil xkïl (Mr 1:16-18). Pedro kan kʼïy xerqʼaxaj rma xok rtzeqelbʼëy Jesús. Ryä xtzʼët taq Jesús xerknaj ri yawaʼiʼ, taq xresaj demonios chkij ri winäq chqä taq xerkʼasoj pä ri kamnaqiʼ (Mt 8:14-17; Mr 5:37, 41, 42). Chqä xtzʼët jun visión chrij ri qʼij taq Jesús xttok Qʼatöy Tzij chpan Rqʼatbʼäl Tzij Dios. Ri xtzʼët ri qʼij riʼ majun bʼëy xmestaj ta (Mr 9:1-8; 2Pe 1:16-18). Ma ta xok rtzeqelbʼëy Jesús ma ta xtzʼët jontir riʼ. ¡Kantzij na wä chë Pedro kan kiʼ rkʼuʼx xuʼän rma ma xyaʼ ta qʼij chë ri nunaʼ xchʼakon chrij! Xa ta ryä xuʼän riʼ, ma ta xrïl jontir ri utzil ri xyaʼöx pa rwiʼ. w23.09 21 peraj 4, 5

Chpan ri naʼäy rwuj, ri apóstol Pedro chqä xuʼij «tiwajowalaʼ iwiʼ chkiwäch». We röj nqjowan ma xa xuʼ ta jmul xtqkyun, xa kan xtqkyun xa bʼa jaruʼ mul xtkʼatzin (1Pe 4:8). Taq Pedro xtzʼibʼaj reʼ, rkʼë jbʼaʼ xnatäj che rä achkë xkʼüt Jesús chwäch chrij ri naküy jun winäq. Taq Pedro xuʼij che rä Jesús chë ma xtkʼewaj ta xtküy 7 mul jun winäq, rkʼë jbʼaʼ xquʼ chë kan ütz rnaʼoj najin nuʼän. Ye kʼa Jesús xuʼij che rä chë nkʼatzin nuküy 77 mul jun winäq, ntel chë tzij, xa bʼa jaruʼ mul xtkʼatzin. Y ya riʼ chqä nkʼatzin nqaʼän röj (Mt 18:21). ¿Kʼayewal nuʼän chawäch rït nasmajij re naʼoj reʼ? We ke riʼ, ma kakos ta. Rma jontir röj, ri rsamajelaʼ Jehová, xa kʼo qa mak chqij, kʼo mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqkyun. Ye kʼa ¿achkë ütz naʼän rït? Ri kʼo más rqʼij ya riʼ naʼän jontir ri kʼo pan aqʼaʼ rchë naküy jun qachʼalal chqä rchë nasöl ri kʼayewal ri xawïl rkʼë. w23.09 29 peraj 12

Taq Jonás kʼo wä chpan ri mamaʼ kär, ryä rtaman wä chë Jehová xtkʼoxaj taq xtchʼö rkʼë, rma ya rtzolin wä chik riʼ. Chrij riʼ, taq xtoʼöx yän rma Jehová, ryä xkʼän ri samaj xyaʼöx che rä chqä xyaʼ chwäch nuʼän (Jon 2:10–3:4). Taq najin naqʼaxaj jun kʼayewal, ¿kʼo komä jmul kʼayewal rbʼanon chawäch yachʼö rkʼë Jehová, o nanaʼ chë ma nuʼij ta riʼ awan natjoj awiʼ chrij le Biblia? We ke riʼ, ma tamestaj ta chë Jehová nqʼax chwäch ri nanaʼ rït. Rma riʼ, taq yachʼö rkʼë, tapeʼ ma kan ta achkë tzij naʼij che rä, tayaʼ chwäch awan chë ryä xtyaʼ pä chawä ri nkʼatzin chawä (Ef 3:20). We kʼo jun ntiʼon chawä o najin yabʼison y nanaʼ chë kʼayewal nuʼän chawäch natjoj awiʼ chrij le Biblia, jun ri ütz naʼän ya riʼ nakʼoxaj ri audios rchë le Biblia o kichë ri qapublicaciones. Chqä ütz nakʼoxaj jojun chkë ri qabʼix o natzʼët jun video chpan jw.org. Taq rït yachʼö rkʼë Jehová y natäj aqʼij rchë natzʼët achkë rbʼanik nuyaʼ pä chawä ri nakʼutuj che rä, riʼ xa achiʼel ta najin naʼij che rä «Tabʼanaʼ utzil, tayaʼ wchqʼaʼ». w23.10 13 peraj 6; 14 peraj 9

Ri tabernáculo chqä ri templos ri xejeʼ Jerusalén xa ye jnan wä jbʼaʼ. Ri jay riʼ yejachon wä pa kaʼiʼ peraj rma jun «cortina». Jun peraj xbʼix «Santo» che rä y ri jun chik «Santísimo» (Heb 9:2-5; Éx 26:31-33). Chpan ri Santo kʼo wä jun kantil ri kʼo 7 qʼaqʼ che rä, jun altar rchë nporöx pon pa rwiʼ chqä jun mesa ri akuchï yeyaʼöx wä ri kaxlanwäy ri yetzuj chwäch Dios. Xa xuʼ ri sacerdotes ri yechaʼon ütz yeʼok chpan ri Santo rchë nkibʼebʼanaʼ ri samaj yaʼon pa kiqʼaʼ (Nú 3:3, 7, 10). Chpan ri Santísimo kʼo wä ri Kax rchë ri Jikibʼäl Tzij ri bʼanon rkʼë oro. Ri winäq ri njeʼ chwäch ri Kax riʼ kan achiʼel ta chwäch Jehová njeʼ wä (Éx 25:21, 22). Xa xuʼ ri sumo sacerdote nkowin wä nqʼax chrij ri cortina rchë ntok chpan ri Santísimo. Chpan ri Qʼij rchë Kuyubʼäl Mak, ryä ntok apü chriʼ rkʼë kikikʼel chköp rchë nkuy rmak ryä chqä kimak jontir ri israelitas (Le 16:2, 17). Taq xqʼax ri tiempo, Jehová xqʼalajsaj achkë xkikʼambʼej tzij jojun chkë ri xejeʼ pa tabernáculo (Heb 9:6, 7). w23.10 27 peraj 12

Chpan le Biblia kan kʼïy mul yeqïl re tzij reʼ: «Tiwajowalaʼ iwiʼ chiwäch» (Jn 15:12; Ro 13:8; 1Te 4:9; 1Pe 1:22; 1Jn 4:11). Ye kʼa ri nqjowan kan pa qan ntel wä pä; majun ta jun nkowin ntzʼetö rchë. Rma riʼ, ¿achkë rbʼanik nqakʼüt chkiwäch ri nkʼaj chik ri nqanaʼ pa qan? Röj nqakʼüt riʼ rkʼë ri yeqaʼij chqä ri yeqaʼän. Kʼo kʼïy rbʼanik ri nqkowin nqakʼüt chkiwäch qachʼalal chë yeqajoʼ. Le Biblia nuʼij achkë rbʼanik nqkowin nqaʼän riʼ. «Ma titzʼük ta tzij chiwäch» (Zac 8:16). «Ma titïk ta chʼaʼoj chiwäch» (Mr 9:50). «Ma tiyoʼej ta chë ri nkʼaj chik nkiyaʼ iqʼij rïx, xa rïx naʼäy kixbʼanö riʼ» (Ro 12:10). «Kan ütz ikʼulik tibʼanaʼ» (Ro 15:7). «Ronojel mul […] tikuyulaʼ imak chiwäch» (Col 3:13). «Chkiwäch ri kʼayewal, ma tiyaʼ ta qa ri toʼïk najin nikʼüt chiwäch» (Gál 6:2). «Ronojel mul tikʼuqbʼalaʼ ikʼuʼx chiwäch» (1Te 4:18). «Titolaʼ iwiʼ chiwäch» (1Te 5:11). «Kixchʼö rkʼë Dios pa kiwiʼ ri nkʼaj chik» (Snt 5:16). w23.11 9 peraj 7, 8

Ronojel qʼij nkʼatzin nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jehová rkʼë ri yeqachaʼ nqaʼän. Nkʼatzin nqakʼüt riʼ taq yeqachaʼ qachiʼil, nqachaʼ achoq chrij nqkʼastan wä, achkë tjonïk xtqakʼül, achkë nkʼatzin nqaʼän pa qakʼlajil, achkë rbʼanik yeqatjoj qalkʼwal o achkë samaj xtqakʼän. Röj ütz nqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Achkë nkʼüt rïn rkʼë ri yenchaʼ yenbʼän? ¿Nkʼüt rïn chë nmaj chë Jehová ya xtyaʼ jun más ütz qakʼaslemal? ¿O nkʼamon nnaʼoj chkij ri winäq ri nkiquʼ chë majun ta chik jun kʼaslemal más ütz?» (Mt 6:19, 20; Lu 12:16-21). We qanman chë ya xtqjeʼ chwäch ri kʼakʼakʼ Rwachʼlew, kan yë ri ütz xtqachaʼ xqaʼän. Röj chqä yeqaqʼaxaj kʼayewal ri akuchï nkʼatzin nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jehová, achiʼel taq yeyaʼöx kʼayewal pa qawiʼ, nqïl itzel taq yabʼil o nqïl xa bʼa achkë chik jun kʼayewal ri nuyaʼ bʼis pa qan. Rkʼë jbʼaʼ pa naʼäy kan nqapabʼaʼ qiʼ chwäch ri kʼayewal nqaqʼaxaj, ye kʼa we más nyalöj nkʼatzin nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chrij Jehová, rchë ke riʼ nqkochʼon chqä kan kiʼ qakʼuʼx nqayaʼ rqʼij (1Pe 1:6, 7). w23.04 27 peraj 4, 5

Jehová nrajoʼ chë nqakʼutuj qatoʼik che rä, ye kʼa nrajoʼ chqä chë nqsamäj chrij ri nqakʼutuj. Tqaquʼ rij jun qachʼalal ri nrajoʼ nbʼä chpan jun qanimamoloj rchë oxiʼ qʼij y nuʼij che rä Jehová chë ttoʼ pä rchë rpatrón nuyaʼ qʼij che rä. ¿Achkë xtuʼän Jehová rchë xttoʼ pä ri qachʼalal riʼ? Rkʼë jbʼaʼ xtyaʼ rchqʼaʼ rchë xttzjon rkʼë rpatrón. Ye kʼa yë ri qachʼalal riʼ ri nkʼatzin nbʼanö riʼ, y rkʼë jbʼaʼ kan kʼïy mul xtkʼatzin xtuʼän riʼ. Ryä rkʼë jbʼaʼ ütz nuʼij che rä rpatrón chë tjalaʼ rqʼij rchë rsamaj rkʼë jun chik rchiʼil o chë ri qʼij riʼ ma ttoj ta rqʼij. Jehová nrajoʼ chë ronojel mul nqatzjoj che rä achkë nbʼanö chqë chë nchʼpü qakʼuʼx. Rkʼë ri xuʼij chkë rtzeqelbʼëy, Jesús xrajoʼ xuʼij chë jojun chkë ri nqakʼutuj che rä Jehová ma chanin ta xtyaʼöx pä chqë (Lu 11:9). ¡Ye kʼa ma qkos ta! Kan rkʼë ronojel qan qchʼö rkʼë Jehová chqä chaq taqïl tqabʼanaʼ riʼ (Lu 18:1-7). Taq röj nqaʼän riʼ, najin nqakʼüt chwäch chë kantzij nqajoʼ ri najin nqakʼutuj chqä chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë ryä xtyaʼ pä chqë. w23.11 22 peraj 10, 11

Jehová xuʼij che rä Abrahán, ri rchiʼil, chë rma ralkʼwal ryä jontir ri winäq xtyaʼöx utzil pa kiwiʼ (Gé 15:5; 22:18). Rma Abrahán kan xkʼuqbʼaʼ rkʼuʼx chrij Dios, ryä kan xyaʼ chwäch ran chë kantzij xtbʼanatäj ri xbʼix che rä. Tapeʼ ke riʼ, taq Abrahán kʼo wä 100 rjnaʼ y rxjayil 90, ryeʼ majun ta wä kalkʼwal (Gé 21:1-7). Ye kʼa le Biblia nuʼij chë Abrahán «xkʼuqbʼaʼ rkʼuʼx chrij ri ryoʼen apü chqä kan xyaʼ chwäch ran chë xttok kitataʼ ye kʼïy winäq, kan achiʼel wä bʼin qa chrij» (Ro 4:18). Y, achiʼel qataman, Abrahán kan xrïl ri xyoʼej: xaläx Isaac, ri rkʼajol. ¿Achkë rma Abrahán rtaman wä chë Dios kan xtuʼän ri xtzüj che rä? Rma Abrahán rtaman wä rwäch Jehová, «xyaʼ chwäch ran» chë ryä xtuʼän ri xtzüj che rä (Ro 4:21). Rma Abrahán xkʼuqbʼaʼ rkʼuʼx chrij Jehová, ryä kan kiʼ rkʼuʼx xuʼän rkʼë chqä kan jïk rkʼaslemal xtzʼet rma ryä (Snt 2:23). w23.12 8 peraj 1, 2

Rchë riʼ nkʼatzin naʼän jontir ri samaj ri kʼo pan aqʼaʼ. Taquʼ rij ri xuʼän Jesús. Ryä ronojel mul xuʼän ri xuʼij Jehová che rä yajün taq kʼayewal xuʼän chwäch. Ryä kowan xerajoʼ ri winäq chqä rtzeqelbʼëy y ma xkʼewaj ta xyaʼ rkʼaslemal pa kamïk kimä ryeʼ (Jn 13:1). Achiʼel xuʼän Jesús, rït chqä tatjaʼ aqʼij rchë naʼän jontir ri samaj ri nyaʼöx chawä. We rït ma ataman ta achkë rbʼanik naʼän che rä jun samaj, takʼutuj atoʼik che rä jun qachʼalal. Tatjaʼ aqʼij rchë naʼän más chwäch ri nkʼutüx chawä (Ro 12:11). Chqä, kan takʼsaʼ jontir ri samaj ri nyaʼöx chawä; tabʼanaʼ riʼ «rma Jehová [...] y ma kimä ta winäq» (Col 3:23). Ma tamestaj ta chë rït xa kʼo qa mak chawij, rma riʼ taq kʼo jun akuchï xkasach wä, tayaʼ qa amak chawij (Pr 11:2). w23.12 26 peraj 8

Röj kan kiʼ qakʼuʼx nqaʼän taq jun winäq nqasäx pa yaʼ chqä ntok chpan rfamilia Jehová. Kantzij na wä chë ri winäq ri nkiʼän riʼ nkinaʼ ri xuʼij qa David. Ryä xuʼij: «Kan kiʼ rkʼuʼx ri achï ri nachaʼ y nakʼäm pä awkʼë rchë njeʼ pan awachoch» (Sl 65:4). Ye kʼa Jehová ma nuyaʼ ta qʼij chë xa bʼa achkë winäq ntok chpan rachoch. Ryä njelun kikʼë ri winäq ri nkikʼüt chë nkajoʼ yeʼok rchiʼil (Snt 4:8). Taq nkijäch kiʼ pa rqʼaʼ Jehová chqä yeqasäx pa yaʼ, Jehová nuʼij reʼ chkë ri winäq riʼ: «Xtitzʼët chë [...] xtinyaʼ utzil pan iwiʼ kʼa taq xtjeʼ jontir ri nkʼatzin chiwä» (Mal 3:10; Jer 17:8). Ri nbʼanö chë röj nqkowin nqayaʼ más rqʼij Jehová ya riʼ ri nqqasäx pa yaʼ. Jontir röj, ri cristianos, nqajoʼ nqaʼän ri xqatzüj che rä Jehová taq xqajäch qiʼ pa rqʼaʼ, yajün taq nkikʼüt pä kiʼ jojun mak chqawäch o yeqaqʼaxaj kʼayewal (Ec 5:4, 5). Chqä nkʼatzin nqakʼän qanaʼoj chij Jesús y nqaʼän ri xuʼij qa ryä (Mt 28:19, 20; 1Pe 2:21). w24.03 8 peraj 1-3

¿We ma nqä ta chiwäch yixjeʼ jnan? ¿Achkë ütz niʼän we ke riʼ nbʼanatäj iwkʼë? Tiquʼ rij jun qʼaqʼ. Taq nqabʼöx jun qʼaqʼ, pa naʼäy xa xuʼ jun ti rxaq qʼaqʼ nbʼrö pä. Ye kʼa rchë nbʼrö más, chaq taqïl nkʼatzin nqayaʼ más siʼ chpan. Ke riʼ chqä nbʼanatäj iwkʼë rïx. Titjaʼ iqʼij rchë ronojel qʼij jnan yixjeʼ tapeʼ xa jbʼaʼ tiempo. Titzʼetaʼ achkë nqä chiwäch niʼän chixkaʼiʼ (Snt 3:18). Tapeʼ xa jbʼaʼ tiempo yixjeʼ jnan, ya riʼ xtbʼanö chë eqal eqal más xtiwajoʼ iwiʼ. Kan kowan nkʼatzin chë ri kʼlan taq winäq ma nkiqasaj ta kiqʼij chkiwäch. Ya riʼ achiʼel ri rxlaʼ yaʼ ri nbʼanö chë ma nchup ta jun qʼaqʼ. We majun ta rxlaʼ yaʼ, ri qʼaqʼ nchup. Ke riʼ chqä nbʼanatäj kikʼë ri kʼlan taq winäq. We xa nkiqasaj kiqʼij chkiwäch, eqal eqal ma xtkajoʼ ta chik kiʼ. Ye kʼa we ri achiʼ chqä ri ixöq ma nkiqasaj ta kiqʼij chkiwäch, ya riʼ xtbʼanö chë más xtkajoʼ kiʼ. Ma tamestaj ta chë ri kʼo más rqʼij ma ya riʼ ta ri naquʼ rït chë ma najin ta naqasaj rqʼij akʼlaj, xa kan yë ri akʼlaj nunaʼ chë ma najin ta naqasaj rqʼij. w23.05 22 peraj 9; 23, 24 peraj 14, 15

Le Biblia yertzjoj jojun rsamajelaʼ Dios ri xkixiʼij kiʼ kimä ri winäq ri itzel xkinaʼ chkë o kimä nkʼaj chik kʼayewal (Sl 18:4; 55:1, 5). ¿Y röj? ¿Najin nqaqʼaxaj kʼayewal kimä qachiʼil pan escuela, pa samaj, kimä qafamilia o kimä ri qʼatbʼäl taq tzij? ¿Nxiʼin rij qakʼaslemal rma jun itzel yabʼil? Taq nbʼanatäj ya riʼ qkʼë, röj nqanaʼ chë majun ta akuchï nqatoʼ wä qiʼ, achiʼel nbʼanatäj rkʼë jun ti akʼal. ¿Achkë nuʼän Jehová rchë nqrtoʼ pä? Ryä nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx. Rma riʼ nkʼatzin nqchʼö rkʼë Jehová chqä nqaskʼij rwäch Rchʼaʼäl (Sl 77:1, 12-14). Rchë ke riʼ, taq xtqïl jun nüm kʼayewal, rkʼë jbʼaʼ ri naʼäy xtqaʼän ya riʼ xtqatoʼ qiʼ rkʼë Jehová. Tqaʼij che rä ryä achkë nbʼanö chqë chë nchʼpü qakʼuʼx chqä nqaxiʼij qiʼ, y tqayaʼ qʼij chë ryä nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx rkʼë Rchʼaʼäl (Sl 119:28). w24.01 24, 25 peraj 14-16

Rchë nqaʼän ri qachʼobʼon nkʼatzin nqayaʼ qan chubʼanik riʼ. ¿Achkë rma? Rma, we qayaʼon chwäch qan nqaʼän ri qachʼobʼon, kan xtqatäj qaqʼij chrij chqä ma kʼayewal ta xtuʼän chqawäch xtqaʼän riʼ. ¿Achkë xkatoʼö rchë xtayaʼ awan chrij ri nawajoʼ naʼän?Taʼij che rä Jehová chë tyaʼ pä awchqʼaʼ rchë naʼän ri nawajoʼ. Jehová xtksaj ri loqʼoläj rchqʼaʼ rchë xtyaʼ awchqʼaʼ rchë naʼän ri ayaʼon chawäch. Kʼo mul kʼo nqayaʼ chqawäch nqaʼän rma qataman chë ya riʼ nkʼatzin nqaʼän; ya riʼ majun ta rbʼanon. Ye kʼa rkʼë jbʼaʼ ma kan ta nqajoʼ nqaʼän riʼ. Kachʼobʼon chrij ri rbʼanon Jehová pan awiʼ (Sl 143:5). Ri apóstol Pablo xchʼobʼon chrij ri xuʼän Jehová pa rwiʼ. Ya riʼ xtoʼö ryä rchë kan rkʼë ronojel ran xyaʼ rqʼij (1Co 15:9, 10; 1Ti 1:12-14). Ke riʼ chqä rït, taq más xkachʼobʼon chrij ri rbʼanon Jehová pan awiʼ más xtarayij xtaʼän ri ayaʼon chawäch (Sl 116:12). w23.05 27 peraj 3-5

Jehová, ri Qatat kʼo chkaj, kowan nqä chwäch taq röj nqayaʼ rqʼij rbʼiʼ (Sl 119:108). ¿Ntel chë tzij riʼ chë ryä achiʼel ri winäq ri nkitäj kiqʼij rchë nyaʼöx kiqʼij xa xuʼ rchë ütz nkinaʼ o rchë nkinaʼ chë kʼo kiqʼij? Manä. Taq Satanás xtzʼük tzij chij Dios, xqrjïkʼ chqä röj pa tzij. Ryä xuʼij chë majun ta jun winäq xtyaʼ na rqʼij Dios we xtqʼaxaj jun nüm kʼayewal. Ryä nuʼij chë jontir röj xtqayaʼ qa qij chwäch Jehová we xtqanaʼ chë ya riʼ ri más ütz (Job 1:9-11; 2:4). Ye kʼa Job xkʼüt chë Satanás xa jun ajtzʼuküy tzij. ¿Achkë xtqaʼän röj? Taq nqayaʼ rqʼij Jehová, nqakʼüt chë Satanás ma tzij ta ri xuʼij. Chqawäch röj, kan jun nüm spanïk yaʼon chqë ri nqkowin nqtoʼon rchë nchʼajchʼobʼëx rbʼiʼ Jehová chqä nqaʼän chë kiʼ rkʼuʼx nuʼän taq nqanmaj rtzij (Pr 27:11). w24.02 8, 9 peraj 3-5

Taq Moisés chqä Josué ye kamnäq chik, Jehová xerchaʼ jojun winäq rchë xkiqʼät tzij pa kiwiʼ ri israelitas chqä xkikʼwaj bʼey chkiwäch. Chrij riʼ, pa kiqʼij qa ri qʼatöy taq tzij, ryä xeryaʼ profetas rchë xkiʼän ri samaj riʼ. Ri qʼatöy taq tzij ri xkinmaj rtzij Dios xkikʼän ri naʼoj xkiyaʼ ri profetas chkë. Jun tzʼetbʼäl. Ri qʼatöy tzij David xnmaj tzij taq xqʼil rma Natán (2Sa 12:7, 13; 1Cr 17:3, 4). Ri qʼatöy tzij Jehosafat xnmaj rtzij ri profeta Jahaziel y xuʼij chkë ri israelitas ri ye kʼo Judá chë tkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx chkij rprofetas Dios (2Cr 20:14, 15). Y, taq ri qʼatöy tzij Ezequías najin wä nqʼax chpan jun nüm kʼayewal, ryä xkʼutuj rtoʼik che rä ri profeta Isaías (Is 37:1-6). Taq ri qʼatöy taq tzij nkinmaj wä rtzij Jehová, ryä nuyaʼ wä utzil pa kiwiʼ ryeʼ chqä yerchajij wä ri israelitas (2Cr 20:29, 30; 32:22). Chpan ri tiempo riʼ kan xqʼalajin chë Jehová xerksaj ri profetas rchë xkʼwaj bʼey chwäch rtinamit. w24.02 21 peraj 8

Satanás nrajoʼ chë röj nqakʼwaj qiʼ kikʼë winäq ri nkiʼän chqë chë ma nqanmaj ta chik rtzij Jehová. Ye kʼa röj nkʼatzin nqachajij más qiʼ komä. ¿Achkë rma? Rma komä ma xa xuʼ ta nqkowin nqjeʼ kikʼë nkʼaj chik chqä nqtzjon kikʼë, xa kan nqkowin chqä nqaʼän riʼ pa taq redes sociales. Tapeʼ ri winäq nkiʼij chë ma xajan ta yeʼaʼän tzʼil taq bʼanobʼäl, röj ma qqä ta pa kiqʼaʼ, rma qataman chë ya riʼ ma kantzij ta (Ef 4:19, 20). Rma riʼ, qchʼobʼon chkij re kʼutunïk reʼ: «¿Ntäj nqʼij rchë ma nkʼwaj ta más wiʼ kikʼë wachiʼil pan escuela, pa nsamaj o kikʼë nkʼaj chik winäq ri ma nkismajij ta ri naʼoj yeryaʼon qa Jehová chpan Rchʼaʼäl? ¿Ma nxiʼij ta wiʼ yenkʼüt ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia tapeʼ ri winäq yinkiyöqʼ?». Chqä, achiʼel nuʼij ri 2 Timoteo 2:20-22, röj chqä nkʼatzin nqatzʼët achoq kikʼë ütz nqakʼwaj wä qiʼ pa congregación. Tnatäj chqë chë ma jontir ta xkojkitoʼ rchë xtqanmaj rtzij Jehová. w24.03 22, 23 peraj 11, 12

¿Kʼo komä jmul aquʼun achkë rbʼanik Jehová? Tapeʼ röj ma nqkowin ta nqatzʼët Jehová, le Biblia nutzjoj jojun naʼoj chrij ryä. Jun tzʼetbʼäl, nuʼij chë Jehová ya riʼ ri «Qʼij chqä ri akuchï nqatoʼ wä qiʼ» y «achiʼel jun qʼaqʼ ri kowan rchqʼaʼ» (Sl 84:11; Heb 12:29). Chpan jun visión, ri profeta Ezequiel xuʼij chë Jehová achiʼel jun abʼäj ri nbʼix zafiro che rä, jun abʼäj ri kowan ntzʼitzʼan chqä ri kowan jaʼäl nqʼalajin achiʼel ri arcoíris (Eze 1:26-28). Rma röj ma nqkowin ta nqatzʼët Jehová, rkʼë jbʼaʼ kʼayewal nuʼän chqawäch nqanmaj chë ryä nqrajoʼ. O rkʼë jbʼaʼ rma ri qaqʼaxan pä chpan qakʼaslemal nqaquʼ chë Dios majun bʼëy xtqrajoʼ ta. Ye kʼa nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx nqatamaj chë Jehová nqʼax chwäch ri nqanaʼ chqä chë rtaman achkë qanaʼon rma ri qaqʼaxan pä pa qakʼaslemal. Rchë nqrtoʼ pä rchë nqanmaj chë ryä nqrajoʼ, Jehová ryaʼon qa chpan Rchʼaʼäl achkë rnaʼoj ryä. Jehová kan kowan najowan (1Jn 4:8). Ya riʼ ri naʼoj ri más nqʼalajin chrij. Re naʼoj reʼ nukʼüt achkë rnaʼoj ryä. Jontir ri nuʼän, nuʼän rma kowan najowan. Rma ryä ke riʼ rnaʼoj kan yerajoʼ chqä ri ma nkajoʼ ta ryä (Mt 5:44, 45). w24.01 26 peraj 1-3

Jehová xksaj Moisés rchë xeresaj pä ri israelitas chpan ri tinamït Egipto, chqä xkʼüt chkiwäch rkʼë ri sutzʼ ri xyaʼ chkaj rchë xkʼwaj kibʼey paqʼij y rkʼë jun qʼaqʼ rchë xkʼwaj kibʼey chaqʼaʼ (Éx 13:21). Moisés xtzeqelbʼej ri sutzʼ chqä ri qʼaqʼ riʼ, rma riʼ ryä chqä ri israelitas xeʼapon chuchiʼ ri mar Rojo. Taq ri israelitas xkitzʼët chë majun ta chik achkë yekowin nkiʼän —rma chkiwäch kʼo wä ri mar Rojo y chkij ri egipcios— ryeʼ kowan xkixiʼij kiʼ. Ye kʼa Moisés ma xsach ta, yë Jehová xkʼwan äl kibʼey rchë xeʼapon chriʼ (Éx 14:2). Chrij riʼ ryä xuʼän jun milagro rchë xerköl (Éx 14:26-28). Chpan ri 40 jnaʼ ri xejeʼ ri israelitas chwäch ri tzʼiran ilew, Moisés ronojel mul xtzeqelbʼej ri sutzʼ rchë xkʼwaj bʼey chwäch rtinamit Dios. (Éx 33:7, 9, 10). Jehová kan chpan ri sutzʼ riʼ ntzjon wä pä rkʼë Moisés, y chrij riʼ Moisés nuqʼaxaj wä rtzij chkë ri israelitas. Rkʼë jontir reʼ xqʼalajin chkiwäch ri israelitas chë Jehová najin wä nuksaj Moisés rchë nukʼwaj bʼey chkiwäch. w24.02 21 peraj 4, 5