¿Achkë xketoʼö qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ rchë yë ri ütz xtkichaʼ xtkiʼän?

1, 2. ¿Achkë nkiʼij jojun qachʼalal chrij ri tiempo ri xkichʼaʼej kiʼ rkʼë kikʼlaj?

TAQ kaʼiʼ qachʼalal najin nkichʼaʼej kiʼ, ryeʼ kowan kiʼ kikʼuʼx nkiʼän. We rït kʼo anovio o anovia, rkʼë jbʼaʼ nawajoʼ chë jontir ütz ntel chiwäch. Y kan ya riʼ bʼanatajnäq kikʼë jojun qachʼalal ri xkitamaj kiwäch. Ya Dina,a jun qachʼalal aj Etiopía, nuʼij: «Jun chkë ri xbʼanö chwä chë kan kiʼ nkʼuʼx xinbʼän pa nkʼaslemal, ya riʼ taq xqatamaj qawäch rkʼë nkʼlaj. Nqatzjoj wä chqawäch jojun ri kan kʼo kiqʼij, ye kʼa kʼo chqä xeqaʼän ri xuʼän chqë chë kan kiʼ qakʼuʼx xqanaʼ. Kan jaʼäl xinnaʼ xintamaj rwäch jun winäq ri yirajoʼ achiʼel nwajoʼ rïn».

² Alex, jun qachʼalal aj Países Bajos, nuʼij: «Kan jaʼäl xinnaʼ xintamaj rwäch wixjayil taq najin wä nqachʼaʼej qiʼ rkʼë, ye kʼa kʼo chqä jojun ri kʼayewal xuʼän chqawäch». Chpan re tjonïk reʼ xtqtzjon chkij jojun kʼayewal ri rkʼë jbʼaʼ nkïl qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ y achkë rbʼanik yertoʼ le Biblia rchë yë ri ütz xtkichaʼ xtkiʼän. Chqä xtqatzʼët achkë rbʼanik nyaʼöx kitoʼik kimä qachʼalal ri ye kʼo pa congregación.

¿ACHKË NKʼATZIN WÄ RI NOVIAZGO?

3. ¿Achkë nkʼatzin wä ri noviazgo? (Proverbios 20:25).

³ Kan jaʼäl taq kaʼiʼ qachʼalal nkichʼaʼej kiʼ, ye kʼa kan kowan rqʼij nkiʼän riʼ rma rkʼë jbʼaʼ xkertoʼ rchë xkekʼleʼ. Ri qʼij taq xkekʼleʼ, ryeʼ xtkijkibʼaʼ kitzij chwäch Jehová y xtkiʼij chë xtkajoʼ kiʼ chqä ma xtkiqasaj ta kiqʼij chpan jontir kikʼaslemal. Ye kʼa taq majanä tkiʼän riʼ o majanä tkijkibʼaʼ kitzij chkiwäch, ryeʼ nkʼatzin nkiquʼ naʼäy achkë nkajoʼ nkiʼän (taskʼij rwäch Proverbios 20:25). Ri noviazgo nkʼatzin rchë kaʼiʼ winäq nkitamaj más kiwäch, y ya riʼ xkertoʼ rchë yë ri ütz xtkichaʼ xtkiʼän. Ye kʼo jojun nkichaʼ yekʼleʼ, y jojun chik nkinaʼ chë más ütz nkijäch kiʼ. We nkichaʼ nkijäch kiʼ, ya riʼ ma ntel ta chë tzij chë kan majun xkʼatzin wä xkichʼaʼej kiʼ. Pa rkʼexel riʼ, rma ryeʼ xkiʼän riʼ, ya riʼ xertoʼ rchë yë ri ütz xkichaʼ xkiʼän.

4. ¿Achkë rma kan kowan rqʼij nqʼax chqawäch achkë rma nkichʼaʼej kiʼ kaʼiʼ qachʼalal ri nkajoʼ yekʼleʼ?

⁴ ¿Achkë rma kan kowan rqʼij nqʼax chqawäch achkë rma nkichʼaʼej kiʼ kaʼiʼ qachʼalal ri nkajoʼ yekʼleʼ? Rma we jun qachʼalal ri ma kʼlan ta qʼaxnäq ya riʼ chwäch, majun bʼëy xtuʼij ta che rä jun qachʼalal chë nrajoʼ nutamaj más rwäch we ryä ma nrajoʼ ta nkʼleʼ rkʼë. Ye kʼa ma xa xuʼ ta ri ma ye kʼlan ta nkʼatzin nqʼax chkiwäch achkë nkʼatzin wä ri noviazgo, jontir nkʼatzin nqʼax ya riʼ chqawäch. Nqaʼij riʼ rma ye kʼo jojun nkiʼij chë, we kaʼiʼ qachʼalal najin chik nkichʼaʼej kiʼ, ryeʼ kʼo chë yekʼleʼ. Ye kʼa ya riʼ xa xtuʼän chë ri ma ye kʼlan ta ma pa rbʼeyal ta chik xtkitzʼët ri noviazgo. Ya Melissa, jun qachʼalal aj Estados Unidos ri ma kʼlan ta, nuʼij: «Ye kʼo jojun qachʼalal nkitäj kiqʼij chkij qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ rchë yekʼleʼ. Rma riʼ ye kʼo jojun ye kʼlan tapeʼ ma ütz ta ye bʼenäq pa kikʼlajil. Y ye kʼo jojun más ütz nkinaʼ ma njeʼ ta kinovio o kinovia rchë ma nkiqʼaxaj ta jontir riʼ».

TITJAʼ IQʼIJ RCHË NITAMAJ IWÄCH

5, 6. ¿Achkë nkʼatzin nkitamaj qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ? (1 Pedro 3:4).

⁵ ¿Achkë xkatoʼö rchë xtatzʼët we xkakʼleʼ o ma xkakʼleʼ ta rkʼë ri qachʼalal ri najin nichʼaʼej iwiʼ rkʼë? Ri xkatoʼö ya riʼ natamaj rwäch. Kantzij na wä chë kʼo jojun xatamaj chrij ryä taq majanä nichʼaʼej iwiʼ. Ye kʼa ya reʼ ri tiempo rchë natamaj achkë rnaʼoj ryä (taskʼij rwäch 1 Pedro 3:4). Reʼ ntel chë tzij chë nkʼatzin natamaj achkë rbʼanon rachbʼilanïk rkʼë Jehová, achkë rnaʼoj chqä achkë nuquʼ. Eqal eqal xkakowin xtaqʼalajsaj kʼutunïk achiʼel ya reʼ: «¿Xttok jun ütz wachjil o wixjayil? ¿Ütz xtqakʼwaj qiʼ rkʼë?» (Prov. 31:26, 27, 30; Efes. 5:33; 1 Tim. 5:8). «¿Xtqkowin xtqakʼüt chqawäch chë nqajoʼ qiʼ chqä xtqajäm qawäch rchë xtqayaʼ ri nkʼatzin chqë? ¿Xkikowin xkijeʼ rkʼë tapeʼ kʼo ma ütz ta xkeruʼän?» (Rom. 3:23).b Y ma tamestaj ta ya reʼ: ri nbʼanö chë kaʼiʼ winäq kan nkimäj kiʼ rchë yekʼleʼ, ma ya riʼ ta chë jnan kinaʼoj, xa yë ri kitaman nkikʼwaj kiʼ tapeʼ ma jnan ta kinaʼoj.

⁶ ¿Achkë más nkʼatzin natamaj chpan re tiempo reʼ ri najin natamaj más rwäch jun qachʼalal? Komä ri majanä bʼenäq ta más awan chrij, ütz yatzjon rkʼë chrij jojun ri kan kʼo kiqʼij, achiʼel achkë rchʼobʼon nuʼän chpan rkʼaslemal. ¿Y ütz komä natamaj yän we kʼo jun ryabʼil, achkë rbʼanon rkʼë rrajil o kʼo jun ma ütz ta ri xqʼaxaj ojer? Ma nkʼatzin ta kan pa naʼäy natamaj yän chrij jontir reʼ (tajnamaj rkʼë Juan 16:12). We rït nanaʼ chë majanä ütz ta yitzjon chrij jontir riʼ, taʼij che rä. Ye kʼa ma tamestaj ta chë ryä xtkʼatzin xttamaj ya riʼ rchë yë ri ütz xtchaʼ xtuʼän. Rma riʼ xtbʼeqä ri qʼij taq kʼo chë xkixtzjon chrij riʼ.

7. Rchë nkitamaj más kiwäch, ¿achkë ütz nkiʼän qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro «Taq anovio o anovia kʼa näj kʼo wä» chqä ri achbʼäl).

⁷ ¿Achkë xkatoʼö rchë xtatamaj rwäch qachʼalal ri najin nichʼaʼej iwiʼ rkʼë? Ri xkatoʼö ya riʼ yixtzjon chiwäch, majun ta niwewaj, nikʼutuj ri niwajoʼ nitamaj chqä nikʼoxaj iwiʼ (Prov. 20:5; Sant. 1:19). Rkʼë jbʼaʼ kʼo jojun ütz niʼän ri akuchï xkixkowin xkixtzjon chiwäch, achiʼel yixwaʼ jnan, yixbʼebʼyaj akuchï yixkitzʼët ri winäq chqä jnan nitzjoj le Biblia chkë ri winäq. Chqä, xtitamaj más iwäch taq xkijeʼ kikʼë iwamigos chqä ifamilia. Y, taquʼ achkë nkʼaj chik ütz niʼän jnan, rchë ke riʼ xkakowin xtatzʼët achkë rnaʼoj xtuʼän ryä taq xtuʼän ya riʼ o taq xtjeʼ kikʼë jalajöj kiwäch winäq. Ya riʼ xuʼän Albert, ri aj Países Bajos, taq najin wä nuchʼaʼej ya Alicia. Ryä nuʼij: «Kʼo jojun xeqaʼän ri xojkitoʼ rchë xqatamaj más qawäch. Ma kan ta achkë xqakanuj xeqaʼän, kʼo mul xa xuʼ jnan xqaʼän rkïl qaway o xqjosqʼin pa jay. Rma xqaʼän riʼ, xqatamaj achkë ütz taq naʼoj ye kʼo qkʼë y achkë ma kan ta ye ütz».

8. ¿Achkë utzil nkïl qachʼalal ri najin nkichʼaʼej we jnan nkitjoj kiʼ chrij le Biblia?

⁸ Jun chik ri xkatoʼö rchë xtatamaj más rwäch ri qachʼalal ri najin nichʼaʼej iwiʼ rkʼë, ya riʼ jnan nitjoj iwiʼ chrij le Biblia. We chixkaʼiʼ xtiyaʼ chiwäch xkixkʼleʼ, xtkʼatzin xtijäm iwäch rchë xtiyaʼ rqʼij Jehová pan iwachoch, rchë ke riʼ xtiʼän chë ryä xttok ri rox rwäch koloʼ chpan ikʼlajil (Ecl. 4:12). Rma riʼ, ¿tapeʼ ütz chë kan komä nijäm iwäch rchë jnan nitjoj iwiʼ chrij le Biblia? Kantzij na wä chë ri qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ majanä ye jun familia ta chqä ri achï majanä tkʼwaj bʼey chwäch ri ixöq, ye kʼa we jnan xtkitjoj kiʼ chrij le Biblia, xkekowin xtkitzʼët achkë rbʼanon kachbʼilanïk rkʼë Jehová. Max chqä ya Laura, jun kʼlaj qachʼalal aj Estados Unidos, nkiʼij chë kʼo chik jun rbʼanik xertoʼ ri jnan xkitjoj kiʼ chrij le Biblia. Max nuʼij: «Kan xa xuʼ xok nnovia, xqachäp rskʼixik qapublicaciones ri yetzjon chrij ri noviazgo, ri kʼlanen chqä ri nkʼatzin naʼän chpan jun familia. Rma xqaʼän ya riʼ, röj kan kʼïy xqkowin xqatzjoj chqawäch ri kan kʼo kiqʼij ri rkʼë jbʼaʼ kʼayewal ta xuʼän chqawäch xqatzjoj rij».

JOJUN CHIK RI ÜTZ NIQUʼ RIJ

9. Taq xtkitzʼët achoq che rä xtkitzjoj wä chë xeʼok novios, ¿achkë nkʼatzin ma nkimestaj ta ri qachʼalal ri xkichäp xkichʼaʼej kiʼ?

⁹ ¿Achoq che rä xtitzjoj wä? Ya riʼ rïx yixchaʼö rchë. We kʼa riʼ jbʼaʼ kixok novios, rkʼë jbʼaʼ xa xuʼ chkë jun kayoxiʼ winäq xtiwajoʼ xtitzjoj wä (Prov. 17:27). We xtiʼän riʼ, ri nkʼaj chik ma xtkiʼän ta kʼïy kʼutunïk chiwä y ma xtkitäj ta kiqʼij chiwij rchë yixkʼleʼ yän. Ye kʼa we majun ta achoq che rä xtiʼij wä, rkʼë jbʼaʼ xa xtiyonij qa iwiʼ rma nixiʼij iwiʼ chë ri nkʼaj chik xtkitamaj. Ya riʼ rkʼë jbʼaʼ xa kʼayewal xtkʼäm pä chiwij. Rma riʼ ri más ütz ya riʼ nitzjoj chkë jojun winäq ri ninaʼ rïx chë xkekowin xkixkitoʼ chqä xtkiyaʼ inaʼoj, achiʼel jojun chkë ifamiliares, iwamigos ri kan jnan rbʼanon kiwäch rkʼë Jehová chqä chkë ri ukʼwäy taq bʼey (Prov. 15:22).

10. ¿Achkë xketoʼö ri qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ rchë ma xkeqä ta chpan jun mak? (Proverbios 22:3).

¹⁰ ¿Achkë xkixtoʼö rchë majun ta jun mak xtiʼän? Taq rïx más xtkʼän riʼ iwäch, más xtiwajoʼ iwiʼ. Ye kʼa qataman chë ma niwajoʼ ta niʼän jun ri ma nqä ta chwäch Jehová (1 Cor. 6:18). Rma riʼ, titjaʼ iqʼij rchë ma yixtzjon ta chkij tzʼil taq bʼanobʼäl, yixjeʼ qa iyonïl chqä kan nqʼax rwiʼ yaʼ nitäj (Efes. 5:3). Jontir riʼ rkʼë jbʼaʼ xtuʼän chë más xtirayij xtiʼän jun tzʼil bʼanobʼäl. Rma riʼ tkʼluj chiwä yixtzjon chiwäch chrij ri achkë ütz niʼän rchë ma niqʼäj ta rtzij Jehová (taskʼij rwäch Proverbios 22:3). Titzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë David chqä ya Alma, ri aj Etiopía. Ryeʼ nkiʼij: «Röj nqjeʼ wä kikʼë qamigos o akuchï ye kʼo ye kʼïy winäq. Majun bʼëy nqkanaj ta wä qayonïl pa jun chʼichʼ o pa jun jay. Röj xqaʼän riʼ rchë ma xqqä ta chpan jun mak».

11. ¿Achkë nkʼatzin ma nkimestaj ta qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ taq xtkikʼüt chkiwäch chë nkajoʼ kiʼ?

¹¹ ¿Y achkë nqaʼij chrij ri rbʼanik nikʼüt chiwäch chë niwajoʼ iwiʼ? Taq más xtitamaj iwäch, rkʼë jbʼaʼ xtiwajoʼ kan pa rbʼeyal xtikʼüt chiwäch chë niwajoʼ iwiʼ (Cant. 1:2; 2:6). Ye kʼa, we rïx xtjeʼ más rchqʼaʼ ri nurayij ichʼakul, rkʼë jbʼaʼ xa ya riʼ más xtiquʼ y ma xkixkowin ta chik xtitzʼët achkë naʼoj ye kʼo iwkʼë. Chqä, we kowan nikʼüt chiwäch chë niwajoʼ iwiʼ, rkʼë jbʼaʼ ma xkixkowin ta chik xtiqʼät iwiʼ chwäch jun mak (Prov. 6:27). Rma riʼ kan xa xuʼ xichäp nichʼaʼej iwiʼ, ütz yitzjon chrij ri achkë ütz niqʼät chiwäch rchë nismajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia (1 Tes. 4:3-7).c Ütz niquʼ kij re kʼutunïk reʼ: «¿Achkë xtkiquʼ ri winäq pa qatinamit we xtkitzʼët chë röj nqakʼüt chqawäch chë nqajoʼ qiʼ? We xtqaʼän riʼ, ¿xtuʼän chqë chë kan xtqarayij xtqjeʼ qa jnan?».

12. Taq kʼo chʼaʼoj chkiwäch, ¿achkë nkʼatzin ma nkimestaj ta ri qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ?

¹² ¿Achkë ütz niʼän we xtjeʼ chʼaʼoj chiwäch rma ma jnan ta niquʼ chrij jun ri xitzjoj? We kʼo mul ma jnan ta niquʼ chrij jun ri xitzjoj chiwäch, ¿ntel chë tzij riʼ chë rkʼë jbʼaʼ xa xtijäch iwiʼ chiwäch apü? Ma ke riʼ ta, rma jontir ri najin nkichʼaʼej kiʼ nbʼanatäj ya riʼ kikʼë. Nbʼix chë, rchë jun kʼlaj winäq kan ütz nkikʼwaj kiʼ pa kikʼlajil, che kaʼiʼ nkʼatzin nkitoʼ kiʼ rchë nkisöl jun chʼaʼoj ri njeʼ chkiwäch. Rma riʼ, ri rbʼanik xtisöl jun chʼaʼoj ri xtjeʼ chiwäch komä, xtkʼüt chiwäch achkë rbʼanik xkeʼisöl ri chʼaʼoj taq yïx kʼlan chik. Tiquʼ kij re kʼutunïk reʼ: «¿Nqkowin ma rkʼë ta chʼaʼoj nqasöl jun kʼayewal kʼo chqawäch chqä ma nqaqasaj ta qaqʼij? ¿Nqayaʼ qa qamak chqij chqä nqatäj qaqʼij rchë ma nqaʼän ta chik ri ma ütz ta xqaʼän? ¿Nqakʼutuj kuyubʼäl qamak chqä nqaküy qiʼ chqawäch?» (Efes. 4:31, 32). We rïx nitzʼët chë chaq taqïl najin niʼän chʼaʼoj chiwäch, ma tiquʼ ta chë más ütz xtikʼwaj iwiʼ taq xkixkʼleʼ. We rït natzʼët chë ma ütz ta yakʼleʼ rkʼë qachʼalal ri najin nichʼaʼej iwiʼ rkʼë, ri más ütz niʼän chixkaʼiʼ ya riʼ nijäch iwiʼ.d

13. ¿Achkë nkʼatzin nkiquʼ qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ taq xtkitzʼët jaruʼ tiempo xkeʼok novios?

¹³ ¿Jaruʼ tiempo nkʼatzin nichʼaʼej iwiʼ? Taq ma naquʼ ta na ri nachaʼ naʼän, kʼo mul xa kʼayewal nukʼäm pä chawij (Prov. 21:5). Rma riʼ, rït yatzʼetö jaruʼ tiempo nkʼatzin chawä rchë natamaj rwäch qachʼalal ri najin nichʼaʼej iwiʼ rkʼë. Ye kʼa ma tayaʼ ta kʼïy tiempo che rä, rma le Biblia nuʼij chë «taq kʼo jun ayoʼen ye kʼa ma nbʼanatäj ta yän, xa nuyaʼ ryabʼil awan» (Prov. 13:12). Rma riʼ, we más tiempo xtaksaj rchë xtatamaj rwäch ri qachʼalal ri rkʼë jbʼaʼ xttok akʼlaj, más kʼayewal xtuʼän chawäch xtaqʼät awiʼ chwäch jun tzʼil bʼanobʼäl (1 Cor. 7:9). Pa rkʼexel naquʼ rij jaruʼ tiempo akʼwan chik rkʼë anovio o anovia, taquʼ rij re kʼutunïk reʼ: «¿Achkë más nkʼatzin ntamaj chrij ryä rchë ntzʼët we xkikʼleʼ rkʼë o manä?».

¿ACHKË ÜTZ NKIʼÄN RI NKʼAJ CHIK RCHË YEKITOʼ QACHʼALAL RI NAJIN NKICHʼAʼEJ KIʼ?

14. ¿Achkë rbʼanik nqkowin yeqatoʼ ri qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ? (Tatzʼetaʼ chqä ri achbʼäl).

¹⁴ We röj qataman kiwäch kaʼiʼ qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ, ¿achkë ütz nqaʼän rchë yeqatoʼ? Rkʼë jbʼaʼ ütz nqbʼebʼyaj kikʼë, yeqaskʼij rchë yewaʼ qkʼë o rchë nqayaʼ rqʼij Jehová pa qachoch (Rom. 12:13). We röj xtqaʼän riʼ, xkeqatoʼ rchë xtkitamaj más kiwäch. We nkʼatzin chkë, ütz nqatzüj qiʼ rchë nqjeʼ kikʼë, rchë yeqakʼwaj akuchï nkajoʼ wä ryeʼ o yeqaskʼij chqachoch rchë yekowin yetzjon; ke riʼ ma kiyonïl ta xkejeʼ (Gál. 6:10). Ya Alicia, ri xqatzjoj qa chpan ri peraj 7, nuʼij: «Albert chqä rïn kan kowan xqatyoxij chë ye kʼo jojun qachʼalal xkiʼij chqë chë ütz nqapon chkachoch rchë nqtzjon, rchë ke riʼ ma qayonïl ta nqjeʼ». ¿Y si ryeʼ nkiʼij chqë chë qjeʼ kikʼë? Tqaquʼ chë ya riʼ jun rbʼanik nqkowin yeqatoʼ. Tapeʼ ke riʼ, nkʼatzin chqä nqatzʼët ajän nkajoʼ ryeʼ yetzjon chkiwäch chqä nqakanuj rbʼanik rchë ma kiyonïl ta xkekanaj qa (Filip. 2:4).

15. ¿Achkë chik jun rbʼanik yeqatoʼ qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ? (Proverbios 12:18).

¹⁵ Jun chik rbʼanik yeqatoʼ qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ, ya riʼ nqachajij qiʼ rkʼë ri yeqaʼij. Kʼo mul, rkʼë jbʼaʼ xtkʼatzin xtqaqʼät qiʼ rkʼë riʼ (taskʼij rwäch Proverbios 12:18). Jun tzʼetbʼäl, rkʼë jbʼaʼ röj nqajoʼ nqaʼij chkë ri nkʼaj chik chë ye kʼo jojun qachʼalal xeʼok novios, ye kʼa rkʼë jbʼaʼ yë ryeʼ ri nkajoʼ yeyaʼö rtzjol riʼ. Röj ma ütz ta nqtzjon chkij nixta nqtzjon itzel chrij ri nkichaʼ nkiʼän (Prov. 20:19; Rom. 14:10; 1 Tes. 4:11). Chqä, ma ütz ta kʼo nqatzjoj o kʼo nqakʼutuj ri nukʼüt chë qayaʼon chik chwäch qan chë ryeʼ xkekʼleʼ. Ya Elise chqä rachjil nkiʼij ya reʼ: «Ma ütz ta wä nqanaʼ taq ri nkʼaj chik nkikʼutuj chqë ajän xtqkʼleʼ, rma nixta röj yoj tzjonäq wä chrij riʼ».

16. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän we nqatamaj chë kaʼiʼ qachʼalal nkiyaʼ qa qiʼ?

¹⁶ ¿Y si kaʼiʼ qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ nkijäch kiʼ? Ma tqatäj ta qaqʼij rchë nqatamaj achkë rma xkiyaʼ qa kiʼ nixta nqatoʼ rwiʼ jun ye kʼa ri jun chik nqtzjon itzel chrij (1 Ped. 4:15). Ya Lea nuʼij: «Xintamaj chë ye kʼo jojun najin wä nkikanuj rbʼanik rchë nkitamaj achkë rma xqayaʼ qa qiʼ rkʼë nnovio, y ya riʼ kan kowan xtiʼon chwä». Achiʼel xtqatzʼët qa chpan ri nkʼaj chik peraj, we kaʼiʼ qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ nkiyaʼ qa qiʼ, riʼ ma ntel ta chë tzij chë kan majun ütz ta xel chkiwäch, pa rkʼexel riʼ, ri xkitamaj kiwäch xertoʼ rchë xkichaʼ xkiʼän ri ütz. Ye kʼa qataman chqä chë ryeʼ xkebʼison rma ri xkichaʼ xkiʼän chqä chë kʼo mul rkʼë jbʼaʼ xtkinaʼ chë xa kiyonïl ye kʼo, rma riʼ ma tqamestaj ta yeqatoʼ (Prov. 17:17).

17. ¿Achkë nkʼatzin ma nkiyaʼ ta qa rbʼanik ri qachʼalal ri najin nkichʼaʼej kiʼ?

¹⁷ Achiʼel xqatzʼët qa, ri qachʼalal ri nkichʼaʼej kiʼ kʼo kʼayewal nkïl, ye kʼa kʼo chqä nbʼanö chkë chë kiʼ kikʼuʼx nkiʼän. Ya Jessica nnatäj ya reʼ che rä: «Kantzij na wä chë kan kʼïy tiempo xkʼatzin chqä kan kʼïy achkë jun xkʼatzin xqaʼän taq xqachʼaʼej qiʼ rkʼë nkʼlaj. Ye kʼa kan kʼo xkʼatzin wä xqaʼän jontir». We rït kʼo anovio o anovia, tatjaʼ aqʼij rchë natamaj rwäch. We rït chqä ryä xtiʼän ya riʼ, chixkaʼiʼ kan yë ri ütz xtichaʼ xtiʼän.