TJONÏK 20
Ri rutzjol nuyaʼ Apocalipsis chkë rukʼulel Dios
«Xekimöl ri qʼatöy taq tzij chpan ri ulew ri pa chʼaʼäl hebreo nbʼix Armagedón che rä» (APOC. 16:16).
BʼIX 150 Jehová xtkolö awchë
RI XTQATZʼËT QAa
1. Achiʼel nuʼij chpan Apocalipsis, ¿achkë najin nuʼän Satanás kikʼë rusamajelaʼ Dios?
RI WUJ Apocalipsis nukʼüt chë ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios najin chik nuqʼät tzij chlaʼ chkaj chqä chë Satanás xkʼaq pä chwäch le Ruwachʼulew (Apoc. 12:1-9). Reʼ xuʼän chë xetotäj ri ye kʼo chkaj, ye kʼa röj más kʼayewal xpë pa qawiʼ. ¿Achkë rma? Rma Satanás najin nresaj ruyowal chkij rusamajelaʼ Dios ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew (Apoc. 12:12, 15, 17).
2. ¿Achkë xtqtoʼö rchë majun bʼëy xtqayaʼ ta qa Jehová?
2 ¿Achkë xtqtoʼö rchë ma xtqayaʼ ta qa Jehová tapeʼ Satanás kʼïy kʼayewal nuyaʼ pa qawiʼ? (Apoc. 13:10). Jun ri xtqtoʼö ya riʼ nqatamaj achkë xtbʼanatäj chqawäch apü, achiʼel ri xtzjoj ri apóstol Juan chpan Apocalipsis chkij ri utzil ri xtqïl. Jun chkë riʼ ya riʼ taq Dios xtchüp kiwäch ri rukʼulel. Tqatzʼetaʼ achkë nuʼij Apocalipsis chkij ryeʼ chqä achkë kiyoʼen apü.
NTZJÖX KIJ RI RUKʼULEL DIOS KIKʼË ACHBʼÄL
3. ¿Achkë jojun achbʼäl yetzjöx chpan Apocalipsis?
3 Ri naʼäy versículo rchë Apocalipsis nuʼij chë ri tzʼibʼatäl chpan re wuj reʼ nutzjoj kij «señales», ntel chë tzij, achbʼäl ri kʼo yeʼel chë tzij (Apoc. 1:1). Re wuj reʼ nutzjoj kij jalajöj itzel taq chköp. Jun chkë riʼ ya riʼ «jun itzel chköp ri najin wä ntel pä pa mar» ri «kʼo 10 rukʼaʼ chqä 7 rujolon» (Apoc. 13:1). Chrij riʼ ntzjöx chik rij jun «itzel chköp ri najin wä ntel pä pan ulew». Re chköp reʼ ntzjon «achiʼel jun dragón» chqä «nuʼän chë nqä pä qʼaqʼ chlaʼ chkaj» (Apoc. 13:11-13). Chqä ntzjöx rij «jun itzel chköp ri këq rij» ri bʼenäq jun ixöq chrij ri rukʼwan jun tzʼil kʼaslemal. Re oxiʼ itzel taq chköp reʼ nkikʼambʼej tzij rukʼulel Dios ri kan kʼïy junaʼ kipabʼan pä kiʼ chwäch Jehová chqä chwäch Ruqʼatbʼäl Tzij. Rma riʼ kan kowan ruqʼij nqatamaj ye achkë riʼ ryeʼ (Apoc. 17:1, 3).
KAJIʼ MAMAʼ TAQ CHKÖP
Yeʼel pä «pa mar» (Dan. 7:1-8, 15-17). Nkikʼambʼej tzij ri nmaʼq qʼatbʼäl taq tzij ri xkiqʼät tzij o xkiyaʼ kʼayewal pa ruwiʼ rutinamit Dios. Reʼ xchapatäj pä pa ruqʼij Daniel. (Tatzʼetaʼ ri peraj 4 y 7)
4, 5. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Daniel 7:15-17 rchë nqatamaj achkë yeʼel chë tzij ri achbʼäl yetzjöx chpan Apocalipsis?
4 Rchë nqatamaj ye achkë rukʼulel Dios riʼ, nkʼatzin nqatamaj achkë yeʼel chë tzij ri achbʼäl xeqatzjoj qa. Rma riʼ, tqayaʼ qʼij chë yë le Biblia nqʼalajsan chqawäch. Kʼïy chkë ri achbʼäl ri yetzjöx chpan Apocalipsis ya tzjon wä chik kij chkipan nkʼaj chik wuj rchë le Biblia. Jun chkë riʼ ya riʼ ri wuj Daniel. Re profeta reʼ xuʼän jun achïkʼ ri akuchï xtzʼët chë «kajiʼ mamaʼ taq chköp xeʼel pä pa mar» (Dan. 7:1-3). Y kan yë Daniel xqʼalajsan chë re kajiʼ mamaʼ taq chköp reʼ nkikʼambʼej tzij kajiʼ «qʼatöy taq tzij» o qʼatbʼäl taq tzij (taskʼij ruwäch Daniel 7:15-17). Ri xuʼij Daniel nqrtoʼ rchë nqʼax pa qajolon chë ri itzel taq chköp yetzjöx chpan Apocalipsis nkikʼambʼej chqä tzij qʼatbʼäl taq tzij.
5 Tqanukʼuj kij jojun chkë ri achbʼäl yetzjöx chpan Apocalipsis. Taq xtqaʼän riʼ, xtqatzʼët chë le Biblia xtqrtoʼ rchë xtqʼax pa qajolon achkë yeʼel chë tzij. Xtqachäp kikʼë ri itzel taq chköp. Naʼäy, xtqatzʼët achkë nkikʼambʼej tzij. Chrij riʼ, xtqatzʼët achkë xtbʼanatäj kikʼë. Pa rukʼisbʼäl, xtqatzʼët achkë naʼoj nqatamaj qa röj.
NTAMATÄJ YE ACHKË RIʼ RI RUKʼULEL DIOS
RI ITZEL CHKÖP RI SIETE RUJOLON
Ntel pä «pa mar» y kʼo 7 rujolon, 10 rukʼaʼ chqä 10 ru-coronas (Apoc. 13:1-4). Nukʼambʼej tzij jontir ri qʼatbʼäl taq tzij ri kiqʼaton pä tzij pa kiwiʼ ri winäq kʼa komä. Ri siete rujolon nkikʼambʼej tzij siete nmaʼq qʼatbʼäl taq tzij ri kiqʼaton tzij o kiyaʼon kʼayewal pa ruwiʼ rutinamit Dios. (Tatzʼetaʼ ri peraj 6 kʼa 8)
6. ¿Achkë nukʼambʼej tzij ri itzel chköp ri siete rujolon ri ntzjöx chpan Apocalipsis 13:1-4?
6 ¿Achkë nukʼambʼej tzij ri itzel chköp ri siete rujolon? (Taskʼij ruwäch Apocalipsis 13:1-4). Apocalipsis nuʼij chë re chköp reʼ achiʼel jun leopardo, ye kʼa raqän achiʼel raqän jun oso y ruchiʼ achiʼel ruchiʼ jun köj, chqä kʼo 10 rukʼaʼ. Achiʼel nqatzʼët, re chköp reʼ rukʼwan jojun peraj chkë ri kajiʼ chköp ri yetzjöx chpan ri capítulo 7 rchë Daniel. Rma riʼ, re itzel chköp reʼ ma xa xuʼ ta jun qʼatbʼäl tzij nukʼambʼej tzij. Apocalipsis nuʼij chë kʼo «ruchqʼaʼ pa kiwiʼ jontir tinamït, ijatzul y chʼaʼäl». Reʼ nukʼüt chë kʼo más ruchqʼaʼ chwäch jun tinamït (Apoc. 13:7). Rma riʼ, re itzel chköp reʼ nukʼambʼej tzij jontir ri qʼatbʼäl taq tzij ri kiqʼaton pä tzij pa kiwiʼ ri winäq (Ecl. 8:9).b
7. ¿Achkë nkikʼambʼej tzij ri siete rujolon ri itzel chköp?
7 ¿Achkë nkikʼambʼej tzij ri siete rujolon ri itzel chköp? Ri capítulo 17 rchë Apocalipsis nqrtoʼ rchë nqatamaj riʼ. Chriʼ nutzjoj rij jun rachbʼäl ri itzel chköp ri ntzjöx chpan ri capítulo 13. Apocalipsis 17:10 nuʼij: «Ye kʼo 7 qʼatöy tzij: 5 ma ye kʼo ta chik, jun kʼa najin na nuqʼät tzij y ri jun chik majanä tbʼeqä; ye kʼa taq xtbʼeqä ma kan ta yalöj xtqʼät tzij». Chkë jontir ri qʼatbʼäl tzij ri yeruksan Satanás, ye kʼo siete ri ütz yejnamäx kikʼë jolomäj rma kan kowan kichqʼaʼ. Re qʼatbʼäl taq tzij reʼ kiqʼaton tzij o kiyaʼon kʼayewal pa ruwiʼ rutinamit Dios. Pa ruqʼij qa ri apóstol Juan, cinco chkë re nmaʼq qʼatbʼäl taq tzij reʼ ma ye kʼo ta wä chik: Egipto, Asiria, Babilonia, Medopersia y Grecia. Ri sexto, ri ya riʼ wä Roma, kʼa najin na wä nuqʼät tzij taq Juan xtzʼibʼaj Apocalipsis. Ye kaʼ, ¿achkë riʼ ri séptimo qʼatbʼäl tzij o rujolon ri itzel chköp?
8. ¿Achkë nukʼambʼej tzij ri séptimo rujolon ri itzel chköp?
8 Achiʼel xtqatzʼët qa, ri profecías ri ye kʼo chpan ri wuj Daniel yojkitoʼ rchë nqatamaj achkë riʼ ri séptimo rujolon ri itzel chköp. ¿Achkë qʼatbʼäl tzij ri kan kowan ruchqʼaʼ najin nuqʼät tzij chkipan re rukʼisbʼäl taq qʼij reʼ, o «pa ruqʼij ri Ajaw»? (Apoc. 1:10). Ya riʼ ri Reino Unido chqä Estados Unidos, kaʼiʼ tinamït ri kan junan rubʼanon kiwäch. Rma riʼ, ütz nqaʼij chë ya riʼ ri séptimo rujolon ri itzel chköp ri ntzjöx chpan Apocalipsis 13:1-4.
JUN ITZEL CHKÖP RI KʼO KAʼIʼ RUKʼAʼ ACHIʼEL RUKʼAʼ JUN ALÄJ KARNEʼL
Ntel pä «pan ulew» chqä ntzjon «achiʼel jun dragón». Ryä nuʼän chë «nqä pä qʼaqʼ chlaʼ chkaj» y, rma ryä jun «profeta ri xa ntzʼukü tzij», yeruʼän nimaläj taq bʼanobʼäl (Apoc. 13:11-15; 16:13; 19:20). Nbʼix chë ri mamaʼ qʼatbʼäl tzij ri kibʼanon Reino Unido chqä Estados Unidos ya riʼ jun itzel chköp ri kaʼiʼ rukʼaʼ chqä jun profeta ri xa ntzʼukü tzij rma yeruqʼöl «ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew» chqä nuʼij chkë chë «tkibʼanaʼ jun rachbʼäl ri itzel chköp» ri 7 rujolon chqä 10 rukʼaʼ. (Tatzʼetaʼ ri peraj 9)
9. ¿Achkë nukʼambʼej tzij ri itzel chköp ri kʼo kaʼiʼ rukʼaʼ ri achiʼel rukʼaʼ jun aläj karneʼl?
9 Chpan ri capítulo 13 rchë Apocalipsis nqatzʼët achkë nuʼän ri qʼatbʼäl tzij ri nukʼambʼej tzij ri séptimo jolomäj, ntel chë tzij, ri Reino Unido chqä Estados Unidos. Chpan re capítulo reʼ nutzjoj rij jun chik chköp ri nukʼambʼej chqä tzij re qʼatbʼäl tzij reʼ y nuʼij reʼ chrij: «Re chköp reʼ kʼo kaʼiʼ rukʼaʼ ri achiʼel rukʼaʼ jun aläj karneʼl, ye kʼa xtzjon qʼanäj achiʼel jun dragón. [...] Chqä yeruʼän nimaläj taq bʼanobʼäl, y nuʼän chë chlaʼ chkaj nqä pä qʼaqʼ chwäch le Ruwachʼulew chkiwäch ri winäq» (Apoc. 13:11-15). Y chpan ri capítulos 16 chqä 19 rchë Apocalipsis nbʼix «ri profeta ri ntzʼukü tzij» che rä (Apoc. 16:13; 19:20). Taq xtzjon chrij re qʼatbʼäl tzij reʼ, Daniel xuʼij: «Kan kʼïy xtchüp ruwäch» (Dan. 8:19, 23, 24, nota). Y kan ya riʼ xbʼanatäj chpan ri Segunda Guerra Mundial. Ri kaʼiʼ bombas atómicas ri xeksäx rchë xkʼis ri chʼaʼoj riʼ yë ri científicos aj Estados Unidos chqä aj Reino Unido xebʼanö rchë. Ke riʼ rubʼanik xuʼän re qʼatbʼäl tzij reʼ rchë chlaʼ chkaj xqä pä qʼaqʼ chwäch le Ruwachʼulew.
JUN ITZEL CHKÖP RI KËQ RIJ
Pa ruwiʼ re chköp reʼ bʼenäq jun ixöq ri rukʼwan jun tzʼil kʼaslemal ri rubʼiniʼan Babilonia la Grande. Nbʼix chë re chköp reʼ jun octavo qʼatöy tzij (Apoc. 17:3-6, 8, 11). Pa naʼäy, yë ri ixöq ri tzʼil rukʼaslemal nkʼwan rchë ri itzel chköp. Ye kʼa chrij riʼ, ri itzel chköp nuchüp ruwäch ri ixöq. Ri ixöq ri tzʼil rukʼaslemal nukʼambʼej tzij jontir religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios. Ri itzel chköp ri këq rij nukʼambʼej tzij ri Organización de las Naciones Unidas, ri yerutoʼ ri qʼatbʼäl taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. (Tatzʼetaʼ ri peraj 10 y 14 kʼa 17)
10. ¿Achkë nukʼambʼej tzij «ri rachbʼäl ri itzel chköp»? (Apocalipsis 13:14, 15; 17:3, 8, 11).
10 Chrij riʼ xbʼeqʼalajin pä jun chik chköp. Reʼ kan junan bʼaʼ rkʼë ri itzel chköp ri siete rujolon, ye kʼa re chköp reʼ këq rij. Apocalipsis nuʼij chë re chköp reʼ ya riʼ «rachbʼäl ri itzel chköp» y nuʼij «jun octavo qʼatöy tzij» che rä (taskʼij ruwäch Apocalipsis 13:14, 15; 17:3, 8, 11).c Juan xuʼij chë re «qʼatöy tzij» reʼ naʼäy xtqʼät tzij, chrij riʼ ma xtuʼän ta chik riʼ, ye kʼa pa rukʼisbʼäl xtqʼät na chik jmul tzij. Y kan ya riʼ xbʼanatäj rkʼë ri Organización de las Naciones Unidas, ri yerutoʼ ri qʼatbʼäl taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew. Pa naʼäy xbʼiniʼaj Sociedad de Naciones; xchaʼ chiʼ pa Segunda Guerra Mundial, y chrij riʼ xbʼejeʼ chik jmul y kʼa ya riʼ na kʼo komä.
11. ¿Achkë xtkiʼän ri itzel taq chköp, y achkë rma majun ta rma nqaxiʼij qiʼ?
11 Rkʼë ri yekiʼän, re itzel taq chköp reʼ —o qʼatbʼäl taq tzij— xtkiʼän chë ri winäq xtkipabʼaʼ kiʼ chwäch Jehová chqä chwäch rutinamit. Ryeʼ achiʼel ta xkekimöl ronojel «ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew» rchë Dios, ri kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ, xtkʼäm pä kʼayewal pa kiwiʼ chpan Armagedón, ri nimaläj ruchʼaʼoj Jehová (Apoc. 16:13, 14, 16). Ye kʼa majun ta rma nqaxiʼij qiʼ. Jehová, ri utziläj Qatataʼ kʼo chkaj, kan chanin xtuʼän ri najowatäj rchë xkeruköl ri nkajoʼ Ruqʼatbʼäl Tzij (Ezeq. 38:21-23).
12. ¿Achkë xtbʼanatäj kikʼë jontir ri itzel taq chköp?
12 ¿Achkë xtbʼanatäj kikʼë jontir ri itzel taq chköp? Apocalipsis 19:20 nuʼij reʼ: «Xchap äl ri itzel chköp chqä ri profeta ri xa ntzʼukü tzij. Re itzel profeta reʼ ya riʼ xbʼanö ri nimaläj taq bʼanobʼäl chwäch ri itzel chköp. Ryä xuʼän riʼ rchë xeruqʼöl ri xyaʼöx retal ri itzel chköp chkë chqä ri yeyaʼö ruqʼij ri rachbʼäl ri itzel chköp. Loman kʼa ye kʼäs na, che kaʼiʼ xekʼaq pa qʼaqʼ ri nbʼrö rkʼë azufre». Achiʼel nqatzʼët, re qʼatbʼäl taq tzij reʼ kʼa najin na nkiqʼät tzij taq Dios xtchüp kiwäch.
13. ¿Achkë nkajoʼ ri qʼatbʼäl taq tzij chë nqaʼän röj, ri kantzij taq cristianos?
13 Ri nqatamaj qa röj. Röj, ri cristianos, kʼo chë majun bʼëy nqayaʼ qa Jehová nixta ri Ruqʼatbʼäl Tzij (Juan 18:36). Rchë xtqkowin xtqaʼän riʼ nkʼatzin ma nqatïtzʼ ta qiʼ chpan ri política. Ye kʼa reʼ rkʼë jbʼaʼ kan kʼayewal nuʼän chqawäch, rma ri qʼatbʼäl taq tzij nkajoʼ chë rkʼë ri yeqaʼän chqä ri yeqaʼij nqakʼüt chë kikʼë ryeʼ yoj kʼo wä. Ri yeqä pa kiqʼaʼ ri qʼatbʼäl taq tzij nyaʼöx retal ri itzel chköp chkë (Apoc. 13:16, 17). Jehová ma kiʼ ta rukʼuʼx kikʼë ri kilon ri etal riʼ, rma riʼ ma xtkïl ta ri kʼaslemal ri majun bʼëy nkʼis ta (Apoc. 14:9, 10; 20:4). Achiʼel nqatzʼët, kan kowan rejqalen ma nqatïtzʼ ta qiʼ chpan ri política, tapeʼ ri qʼatbʼäl taq tzij xkojkichaqtiʼij rchë xqaʼän riʼ.
TAQ XTCHUP RUWÄCH RI IXÖQ RI RUKʼWAN JUN TZʼIL KʼASLEMAL
14. ¿Achkë xtzʼët ri apóstol Juan ri xuʼän chë kan xxiʼij riʼ? (Apocalipsis 17:3-5).
14 Ri apóstol Juan nuʼij chë kʼo chik jun xtzʼët ri xuʼän chë kan xxiʼij riʼ. ¿Achkë xtzʼët? Ryä xtzʼët jun ixöq ri tzʼyül pa ruwiʼ jun chkë re itzel taq chköp reʼ (Apoc. 17:1, 2, 6). Re ixöq reʼ rukʼwan jun tzʼil kʼaslemal chqä nbʼix «Babilonia la Grande» che rä. Ryä yeruʼän «tzʼil taq bʼanobʼäl» kikʼë «ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew» (taskʼij ruwäch Apocalipsis 17:3-5).
15, 16. ¿Achkë riʼ «Babilonia la Grande», y achkë rma nqaʼij riʼ?
15 ¿Achkë riʼ «Babilonia la Grande»? Re ixöq reʼ ma nukʼambʼej ta tzij jun qʼatbʼäl tzij, rma Apocalipsis nuʼij chë yeruʼän tzʼil taq bʼanobʼäl kikʼë ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew (Apoc. 18:9). Y, rma bʼenäq pa ruwiʼ ri itzel chköp, nukʼüt chë ryä nrajoʼ nuqʼät tzij pa kiwiʼ ri qʼatbʼäl taq tzij. Chqä re ixöq reʼ ma nukʼambʼej ta tzij ri nmaʼq taq kʼayij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew, rma taq Apocalipsis ntzjon chkij ryeʼ nuʼij «ri kʼayinelaʼ rchë re ruwachʼulew reʼ» chkë (Apoc. 18:11, 15, 16).
16 Chpan le Biblia, taq nbʼix chë jun winäq rukʼwan jun tzʼil kʼaslemal o yeruʼän tzʼil taq bʼanobʼäl, kʼïy mul ntzjon chrij jun winäq ri nuʼij chë najin nuyaʼ ruqʼij Dios ye kʼa xa kiqʼij tyox nuyaʼ o xa junan rubʼanon ruwäch kikʼë winäq ri ma nkiyaʼ ta ruqʼij Dios (1 Crón. 5:25; Sant. 4:4). Ye kʼa taq le Biblia ntzjon chrij jun winäq ri ma ruyaʼon ta qa Dios nuʼij chë ri winäq riʼ chʼajchʼöj rukʼaslemal o ri majanä tjeʼ qa rkʼë jun winäq (2 Cor. 11:2; Apoc. 14:4). Chqä chpan ri tinamït Babilonia ojer, kan xa xuʼ tyox xyaʼöx kiqʼij. Rma riʼ, ütz nqaʼij chë Babilonia la Grande nukʼambʼej tzij jontir religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios (Apoc. 17:5, 18; tatzʼetaʼ ri tzijonem kʼo chpan jw.org ri rubʼiniʼan «¿Qué es Babilonia la Grande?»).
17. ¿Achkë xtbʼanatäj rkʼë Babilonia la Grande?
17 ¿Achkë xtbʼanatäj rkʼë Babilonia la Grande? Apocalipsis 17:16, 17 nuʼij: «Ri 10 ukʼaʼ ri xatzʼët chqä ri itzel chköp itzel xtkinaʼ che rä ri ixöq ri kan tzʼil rukʼaslemal. Rma riʼ xtkitzʼlaʼ chqä xtkichʼnabʼaʼ qa. Ryeʼ xtkitäj ruchʼakul chqä kan xtkikʼät pa qʼaqʼ. Rma Dios xtyaʼ pa kan nkiʼän ri ruchʼobʼon ryä». Achiʼel nqatzʼët, Jehová xtuʼän chë ri qʼatbʼäl taq tzij xtkiksaj ri itzel chköp ri këq rij, ntel chë tzij, ri Naciones Unidas, rchë xkekatäj pä chkij ri religiones ri ma pa rubʼeyal ta nkiyaʼ ruqʼij Dios chqä rchë xtkichüp kiwäch (Apoc. 18:21-24).
18. ¿Achkë kʼo chë nqaʼän rchë ma junan ta nuʼän qawäch rkʼë Babilonia la Grande?
18 Ri nqatamaj qa röj. Kan janina rejqalen chë chʼajchʼöj rubʼanik nqayaʼ ruqʼij Dios kan achiʼel nrajoʼ ryä (Sant. 1:27). Majun bʼëy tqayaʼ qʼij chë ri naʼoj nukʼüt Babilonia la Grande, ri nmaqʼij yeruʼän, ri rubʼanik nuʼij chë tqakʼwaj qakʼaslemal chqä ri itzinïk yeruʼän nkiʼän chë nqajäl rubʼanik nqayaʼ ruqʼij Dios. Chqä ronojel mul tqaʼij chkë ri winäq: «Kixel pä chriʼ». We ryeʼ xtkiʼän riʼ, Dios ma xtuʼän ta chë xtqä rumak Babilonia la Grande pa kiwiʼ (Apoc. 18:4).
RI XTBʼANATÄJ RKʼË RI MAMAʼ RUKʼULEL DIOS
RI DRAGÓN RI ACHIʼEL QʼAQʼ RIJ
Satanás nuyaʼ uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ ri itzel chköp ri siete rujolon (Apoc. 12:3, 9, 13; 13:4; 20:2, 10). Satanás, ri más nüm rukʼulel Jehová, xttzʼapïx 1,000 junaʼ chpan jun mamaʼ jül. Chrij riʼ, xtkʼaq chpan «ri qʼaqʼ ri nbʼrö rkʼë azufre». (Tatzʼetaʼ ri peraj 19 y 20)
19. ¿Achkë riʼ ri «mamaʼ dragón ri achiʼel ta qʼaqʼ rij»?
19 Ri wuj Apocalipsis ntzjon chqä chrij «jun mamaʼ dragón ri achiʼel ta qʼaqʼ rij» (Apoc. 12:3). Re dragón reʼ nuʼän chʼaʼoj rkʼë Jesús chqä kikʼë ru-ángeles (Apoc. 12:7-9). Ryä chqä nkatäj pä chrij rutinamit Dios chqä nuyaʼ uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ ri itzel taq chköp, ntel chë tzij, ri qʼatbʼäl taq tzij (Apoc. 12:17; 13:4). ¿Achkë riʼ re dragón reʼ? Ya riʼ «ri kumätz ri xjeʼ pa naʼäy, ri nbʼix Diablo chqä Satanás che rä» (Apoc. 12:9; 20:2). Yë ryä ri kʼo pa kiwiʼ ri nkʼaj chik rukʼulel Jehová.
20. ¿Achkë xtbʼanatäj rkʼë ri dragón?
20 ¿Achkë xtbʼanatäj rkʼë ri dragón? Apocalipsis 20:1-3 nuʼij chë jun ángel xtkʼäq Satanás chpan jun mamaʼ jül, kan achiʼel ta pacheʼ xtyaʼöx wä. Satanás 1,000 junaʼ xttzʼapïx y «ma xkeruqʼöl ta chik ri winäq» kʼa taq xtbʼekʼis ri 1,000 junaʼ. Pa rukʼisbʼäl, Satanás chqä ru-demonios xkekʼaq «pa qʼaqʼ ri nbʼrö rkʼë azufre», ntel chë tzij, kan xtchup kiwäch (Apoc. 20:10). ¿Achkë komä xtuʼän qakʼaslemal taq Satanás y ru-demonios ma xkejeʼ ta chik? ¡Kan janina jaʼäl xtuʼän!
21. ¿Achkë rma ri xqaskʼij chpan ri wuj Apocalipsis nuʼän chë kiʼ qakʼuʼx nqaʼän?
21 Kan nukʼuqbʼaʼ qakʼuʼx ri nqatamaj achkë yeʼel chë tzij ri yetzjöx chpan Apocalipsis. Röj ma xa xuʼ ta xqatzʼët ri ye achkë riʼ rukʼulel Jehová, xa kan xqatamaj chqä achkë xtbʼanatäj kikʼë. Kantzij na wä chë «kan kiʼ rukʼuʼx ri winäq ri kan rkʼë kuw ruchʼaʼäl nuskʼij ruwäch ri tzij ye kʼo chpan re profecía reʼ chqä kiʼ kikʼuʼx ri xkekʼoxan […] ri tzʼibʼatäl qa chpan» (Apoc. 1:3). Ye kʼa, ¿achkë utzil xtkïl ri winäq ri majun bʼëy xtkiyaʼ qa Jehová taq ri rukʼulel xtchup kiwäch? Ya riʼ xtqatzʼët chpan ri rukʼisbʼäl tjonïk ri rukʼwan riʼ rkʼë re tjonïk reʼ.
BʼIX 23 Jehová ha empezado su gobierno
a Ri wuj Apocalipsis yeruksaj achbʼäl rchë ntzjon chkij rukʼulel Dios, y ri wuj Daniel nqrtoʼ rchë nqatamaj achkë yeʼel chë tzij ri achbʼäl riʼ. Re tjonïk reʼ nujnamaj jojun profecías ri xuʼij qa Daniel rkʼë jojun ri ye kʼo chpan Apocalipsis. Reʼ xtqrtoʼ rchë xtqatamaj ye achkë riʼ ri rukʼulel Dios. Chrij riʼ xtqatzʼët achkë kiyoʼen apü.
b Ri «10 ukʼaʼ» ya riʼ chik jun nkʼutü chë ri itzel chköp ri siete rujolon nukʼambʼej tzij jontir ri qʼatbʼäl taq tzij, rma chpan le Biblia kan ronojel bʼaʼ mul nksäx ri número 10 taq ntzjon chrij jun ri tzʼaqät o kʼo jontir chpan.
c Re itzel chköp reʼ ri këq rij ma rukʼwan ta coronas chë rukʼaʼ, ye kʼa ri naʼäy itzel chköp rukʼwan (Apoc. 13:1). ¿Achkë rma? Rma ri itzel chköp ri këq rij ntel pä kikʼë ri siete qʼatöy taq tzij, y yë ryeʼ yeyaʼö uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ (tatzʼetaʼ ri tzijonem ri kʼo chpan jw.org ri rubʼiniʼan «¿Qué es la bestia de color escarlata del capítulo 17 de Apocalipsis?»).