Pag-asoy Niana sa 17 ka Silaba
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Hapon
Pulak nga gihay
Milupad balik sa sanga:
Ay! alibangbang!
Pagkaanindot sa hulagway nga nabihag sa pila ra ka pulong! Ngani, sa Hinapon, kini gibatbat lang sa 17 ka silaba. Oo, bisan ang mga hawod sa pagpagamay, ang mga Hapones nagahandom sa ilang nasod ug sa katawhan diha sa nailhan nga haiku, usa ka tulog-linya, dili garay nga matang sa balak.
Sa sinugdan, ang haiku maoy bahin sa 31-silaba, limag-linyang dagway sa berso nga gitawag waka o tanka. Sa pagka Edad Media, ang nangandoy nga mga magbabalak migamit sa waka diha sa usa ka matang sa dula sa katitikan: ang usa magahatag sa unang tulo ka linya ug tugbangan kana sa lain magbagay ug duha pa ka linya. Sa wala madugay, ang unang tulog-linya nga dagway nabantog sa kaugalingon, ug niana natawo ang haiku.
Ang Pagtagik ug “Haiku”
Ang haiku maoy usa ka leksiyon kon unsaon pagpamubo. Ang una ug kataposang mga linya lima ka silaba sa gitas-on ug ang tungatunga pito. Sa naandan, ang matag haiku naundan sa ngalan sa usa ka panahon o usa ka pulong aron ipasabot ang panahon sa tuig. Ang “niyebe” makapahunahuna sa usa sa tingtugnaw, ang “baki” o “bulak” nagapahayag sa tingpamulak, samtang ang pulong “kainit” makabalhog sa magbabasa ngadto sa tunga sa naglagiting nga init sa ting-adlaw. Oo, ang ekspertong “haikuist” makamugna pag-usab sa temperamento o buot diha sa usa o duha ka silaba.
Ugang sebada
Atubang sa pultahan
Daang mga siklat gabitay.
Makahanduraw ka bag daang kamalig? Ang mga lugas sa sebada gibilin sa gawas aron mauga. Sa pultahan nagbitay ang mga siklat, nga daan na kaayo tungod sa init sa nangaging mga ting-ani.
Gitawag sa pipila ‘ang balak sa pagpaukyab,’ ang maayong pagkatagik nga haiku mopabati sa magbabasa sa dapit nga nahitaboan.
Suso, gamayng tawo
Hinay, ay, hinay kaayo
Mikatkat sa Bukid Fuji.
Handurawa ang maong talan-awon. Nagbantaaw sa kapig 3,700 metros ibabaw sa lebel sa dagat, ang Bukid Fuji kalit mituybo, ug ang mga bungtod sa palibot wala ra kon itandi. Ang pagkaabot sa tuktok niini dili gamay nga kalamposan, ug ang luyang tawo kinahanglang mokatkat samag suso, nga hinay kaayo. Halos mobati ka sa pagpamaol sa mga batiis!
Ang mga magbabalak sa haiku, sama kang Issa Kobayashi sa sinugdan sa ika-19ng siglo, nakakitag pasiaw sa matag-adlawng kinabuhi, bisan pag sa ngil-ad nga bahin sa kinabuhi. Gibanaag kini sa iyang haiku:
Nag-ilis
Bag-o, tuod,
Apan samang koto sa akong panaw.
Kining mga pananglitan sa haiku tanan nagatumong sa naandan sa kinaiyahan ug panahon. Gipausbaw niini ang pagmahal sa magbabasa sa talamnon ug kahayopan, kausaban sa panahon, tahom nga talan-awon, ug sa daghang ubang detalye mahitungod sa nasod ug sa katawhan niini. Nga walay pagbatbat sa kaugalingong mga pagbati niini, ginapukaw sa magbabalak ang mga pagbati sa magbabasa pinaagi sa iyang hanas nga pagpili sa pila ra ka pulong. Pagkatahom nga paggamit sa gasa sa pinulongan!
Pagtudlo Pinaagi sa “Haiku”
Ang kayano sa haiku nagahimo niini nga daling introduksiyon ngadto sa pamalak alang kang bisan kinsa. Gibati sa pila ka magtutudlo nga ang haiku mapuslanong unang tikang ngadto sa mamugnaong panulat. Gawas pa, ang nindot nga pagtumong sa kinaiyahan ug sa mga panahon mohimo sa estudyante nga mas mabalak-on sa kalibotan alirong niya. Ug ang paglantaw sa duol sa katahom sa kalalangan makatandog sa usa ngadto sa mas lalom nga pagpabili sa Maglalalang.
Ang usa ka magtutudlog kindergarten sa Osaka, Hapon, may pila ka magantihong mga kasinatian sa pagtudlog haiku ngadto sa bata niyang mga estudyante. Ang mga batang nag-edad ug tres hangtod singko nakakat-on sa mga usa ka gatos ka haiku sa usa ka tuig sa pagtungha. Ang resulta mao nga ang maong mga bata napanid-ang “mas mapabilhon sa kinaiyahan ug mahunahunaon sa mga hayop.” Makalipay nga sangpotanan niining panahona sa binuang nga kalingawan nga gigamhan sa sugilanong tinumotumo!
Ikapahayag dinhi nga gibati sa pila ka propesyonal nga aron mohawod sa haiku, kinahanglang malangkit sila sa relihiyosong mga bahin, sama sa Zen Buddhismo ug meditasyon. Hinuon, ang katilingban sa katibuk-an sa Hapon makatuon ug haiku ingong bahin lamang sa Hapones nga katitikan, ug kana maoy ingon lamang alang kanila sa tanang panahon.
Ang “Haiku” Milangyaw
Bisan pag natawo, gimatuto, ug giugmad sa Hapon, naangkon sa haiku ang kaylap nga dungog ingong labing mubong dagway sa balak sa kalibotan. Sa hinapos sa katuigang 1950, ang nagdakong interes sa haiku naugmad sa Kasadpan, ilabina sa Tinipong Bansa, diin adunay daghang basahon bahin sa haiku diha sa Iningles. Pananglitan, ang usa ka magtutudlo sa California nalipay sa pagdiskobreng nasabtan dayon sa iyang mga estudyante ang mga paninugdan sa haiku. Kini maoy unang balak sa usa ka estudyante:
Gikan sa bukid
Ang bulan
Hinayng miadto sa mga bituon.
Maayo na alang sa usa ka gamayng bata!
Kay misulod sa Ikatulong Kalibotan, ang haiku gitagik usab sa Aprika. Ang mga Senegalese napamatud-ang sensitibong mga magbabalak. Aniay pananglitan sa ilang buhat:
Mga balod sa suba
Mingislo
Sa galagiting nga init.
Pagkapintok ang pagpahayag sa maong haiku sa kakusog sa kainit sa Aprika. Didto, ang mga tawo nagakinabuhing suod sa kinaiyahan ug mobati sa gahom ug katahom niini. Sila mahimong ekselenteng “mga manunulat ug haiku.”
Hinuon, kon bahin sa paghubad sa haiku gikan sa Hapones ngadto sa laing pinulongan, anaa ang suliran sa dagway o porma. Bisan tuod ang lima-pito-lima nga dagway sa Hapones maoy hinlo ug hapsay, ang samang kombinasyon sa silaba mamahimong daghang silaba diha sa laing pinulongan. Busa, gipasiugda sa pila ka magtutudlo nga dili tagdon ang pag-ihap sa silaba o pagsulat pa sa duha ra ka linya. Ang uban pabor sa paghawid sa pormang tulo ka linya, nga maghimo sa tungatunga nga mas taas ug diyutay. Aniay mananaog dili-Hapones nga haiku, nga hingpit sa porma ug unod:
Tugnaw nga buntag:
Mga maya nagtapok
Way mga liog.
Kini nagasugid kanato nga kini matugnaw nga buntag sa tingtugnaw. Ang mga maya nagakupkupay, tingali sa alambre sa telepono, ang matag usa nagtago sa iyang liog sa balhiboong mga abaga niini aron dili tugnawon. Ang bug-os nga hulagway gipasa sa usa ka pagginhawa!
Diha nahimutang ang nagauswag nga atraksiyon sa haiku—ang hagit sa pagpahayag sa katahom sa kinaiyahan, nga nagabihag sa gagmitoyng mga detalye sa usa ka talan-awon ug nagatandog sa mga emosyon sa magbabasa sa tulo ra ka linya ug 17 ka silaba. Kanang tanan imong makaplagan sa haiku.
[Hulagway sa panid 12]
Pulak nga gihay
Milupad balik sa sanga:
Ay! alibangbang!
[Hulagway sa panid 13]
Ugang sebada
Atubang sa pultahan
Daang mga siklat gabitay.
[Hulagway sa panid 14]
Suso, gamayng tawo
Hinay, ay, hinay kaayo
Mikatkat sa Bukid Fuji.