Nganong Krisis sa Kapit-os sa Kinabuhi?

GIKAN sa Belgrade ngadto sa Buenos Aires, gikan sa Lagos ngadto sa Lima, gikan sa Manila ngadto sa Dakbayan sa Mehiko, ug gikan sa Washington, D.C., ngadto sa Wellington, ang mga kagamhanan nakigbisog batok sa implasyon.

Usahay ang mga kagamhanan mismo anaa sa grabe nga kalisod sa panalapi. Usa ka report nagpahayag nga “ang Tinipong Bansa nakamugna ug kapin nga utang sulod sa miaging lima ka tuig kay sa bug-os una nga kasaysayan [niini].” Ang usa ka kagamhanan sa Aprika bag-o pa nagbakwi sa dugay nang gipaabot nga uswag sa suholan. Nadiskobrehan niini, sa kaulawan niini, nga ang Mamahandi walay igong salapi sa pagpaluyo sa bag-ong balaodnon sa suholan. Mao man, sa usa ka dakong nasod sa Latin Amerika, labihan ang katulin sa implasyon nga ang kagamhanan nahadlok nga sa kataposan sa 1988 dili kini makaarang sa pagbayad sa mga suholan sa kapin sa milyon ka alagad sibil.

Ang mga plano nga lima ka tuig, pagpakunhod sa bili sa salapi, pagpugong sa uswag sa suholan, kontrol sa prisyo, ug uban pa ekonomikanhon nga remedyo gibalita. Apan ang mga problema makuti ug ang mga sulbad maipsoton. Sa pag-ilustrar sa kalisdanan, gilaraw sa Pagmata! dinhi ang pipila ka pangunang hinungdan sa krisis sa kapit-os sa kinabuhi.

Huyang Internasyonal nga Sistema sa Ekonomiya

Globonhong pagsaligay. Sama sa gipatin-aw sa usa ka internasyonal nga tigpamuhunan: “Ang kalibotan usa. Ang atong ekonomiya globonhon. . . . Ang ideya nga ang sulbad mahimong sa usa ka luyo ra sulti nga walay hinungdan.” Pananglitan, ang paghinay sa negosyo sa Kasadpang kayutaan sa dili madugay makadangat sa kabus nga kayutaan, kinsa makakaplag nga wala nay panginahanglan alang sa ilang mga produkto. Mao man, ang pagtubo sa porsiyento sa interes sa Tinipong Bansa nagkahulogan nga ang kanasoran sa Latin Amerika ug Aprika magbaton ug dugang mga suliran sa balayranan sa mga interes sa ilang mga utang. Sa linangkob nga pagkasulti, kon kabus ang nasod, menos ang impluwensiya niini sa tibuok ekonomikanhong klima, apan labi kining masakitan sa dili paborable nga mga hangin sa ekonomiya.

Ang saka-kanaog sa mga prisyo sa merkado-puhunan nagpasiugda sa huyang nga kinaiya sa ekonomiya sa kalibotan, maingon man sa pagsaligay niini. Ang mga tigpamuhunan labihan ka nerbiyoso mahitungod sa mga kalaoman sa ekonomiya, nga ang mangiob nga mga larawan sa pamatigayon sa T.B. alang sa Agosto 1987 ug sa posible dili maalamon nga sulti sa usa ka opisyal sa mamahandi gikaingon nga igo na sa pagkablit sa gato sa tibuok kalibotan nga pagkahugno sa merkado niadtong Oktubre 1987.

Ang grabe nga problema sa utang sa Tinipong Bansa, uban sa kawalay katakus o pagkadili masinugtanon sa dakong mga gahum sa ekonomiya sa paghan-ay sa ekonomikanhon nga polisa, naghimo niining malisod ang dihadiha nga pagpasig-uli sa kompiyansa. Maylabot niining kahimtang, ang ekonomista nga si Stephen Marris nagpasidaan: “Nagkalamukat kita. Walay sayong dalan sa pag-ipsot.”

Saka-kanaog sa mga prisyo. Sa bag-o pang mga tuig dihay dramatikong saka-kanaog sa mga prisyo sa aseyte, metal, ug uban pangunang mga palaliton. Ang kalit nga pagsaka sa mga prisyo sa aseyte niadtong mga 1970 nagpahinabo sa kanat nga implasyon ug naglansad sa paghinay sa ekonomiya sa kalibotan. Ang kayutaan sa Ikatulong Kalibotan (ang kabus, wala kaayo maugmad nga kanasoran) nga walay kaugalingong aseyte mao labi na ang gisakitan.

Sa mga 1980 dunay paglukapa sa prisyo sa kadaghanan sa mga palaliton. Kini labi na nakadaot sa mga ekonomiya sa kabus nga kayutaan kansang mga ibaligya sa gawas naglakip sa maong mga produkto. Ang kanasoran sama sa Mehiko ug Nigeria, kinsa labina nagsalig sa aseyte nga ibaligya sa gawas, nasinati usab sa dakong pagkunhod sa sukdanan sa kinabuhi gumikan sa nahugnong mga prisyo sa aseyte. Ang maong saka-kanaog sa mga prisyo makalumos bisan sa labing maayo pagkaplano nga ekonomiya.

Halap nga Gastos sa Kagamhanan

Gastos militar. Ang total globonhong gastos militar sa 1987 gibanabana sa mga usa ka trilyon ka dolyar. Kana motumbas sa mga $1.8 milyon sa usa ka minuto! Dili lamang ang datong kanasoran ang nag-usik sa salapi sa mga armamento; ang pipila sa labing kabus nga kanasoran sa kalibotan nagplano sa 10 porsiyento tinuig nga usbaw sa gastos sa depensa.

Ang ekonomista nga si John K. Galbraith, nga nagpatin-aw sa sosyal ug ekonomikanhong epekto sa gastos militar sa Ikatulong Kalibotan, nagkanayon: “Kadtong kinsa nagbayad alang niining mga armamento mao ang labing kabus sa kabus. Kini gipalit sa kadaot sa dili-militar nga puhunan nga gituyo sa pagpagaan sa kapit-os sa kinabuhi, sa kadaot sa pagkaon mismo.”

“Puti-elepante” nga mga proyekto. Gikaingon nga ang hari sa Siam nagbatasan sa paghatag ug puti nga elepante sa mga tagakorte nga wala niya higustohi. Sanglit kay ang mananap giisip nga balaan, dili kini mahimong gamiton sa trabaho. Busa ang pag-alima niini magdalag kagun-oban sa panalapi sa alaot nga makadawat sa gasa. Sa bag-o pang mga tuig ang Kasadpang kanasoran wala tuyoa nga nagdula sa papel sa hari sa Siam. Ang ilang mga programa sa hinabang nagtaganag salapi sa ambungan teknolohikal nga mga proyekto nga dili maarangan pagmentinar sa nakadawat nga mga nasod.

Kining mahal kaayo, dili praktikal “puti nga mga elepante” nagkatag sa ekonomikanhong talan-awon sa kabus nga kanasoran: luho kaayong mga tugpahanan diin panagsa ra maglupad ang ayroplano, linaing hudnohan nga dili makahimog tinapay tungod sa kakulang sa harina, dakong pabrika sa semento nga kanunay maguba tungod sa kakulang sa paggalam.

Usahay ang mga kagamhanan sa Ikatulong Kalibotan nagsangon sa ilang kaugalingon sa sobrang mga utang tungod sa mapatuyangong gastos sa usik nga mga proyekto sama sa hydroelectric, mga planta sa gahum nukleyar, o bisan ngani sa bag-o kabisera nga mga siyudad.

Pagtubo sa Populasyon

Sa daghang kayutaan sa kalibotan, ang tuling pagtubo sa populasyon nag-amot sa ubos nga sukdanan sa kinabuhi. Ang pagpamalay, trabaho, tunghaan, ug bisan ang produksiyon sa pagkaon dili makaapas sa paso sa kanunay-nagtubong panginahanglan. Ang Mehiko, pananglitan, tungod sa nagtubong populasyon niini, nanginahanglan sa pagmugnag usa ka milyon ka trabaho matag tuig aron lamang sa pagpukgo sa pagdaghan sa walay trabaho niini. Sa daghang kayutaan sa Aprika ang tulin nagtubo nga populasyon—nga nagkangil-ad pa tungod sa pagpamalhin sa mga siyudad—misangko ngadto sa tulo ka pilu nga uswag sa pagpalit ug pagkaon sa gawas ug nakaamot sa pagkunhod sa sukdanan sa kinabuhi sulod sa miaging dekada. Ang uban desperadong mga amahan, nga dili makakitag trabaho ug makatagana alang sa ilang dakong mga pamilya, mag-abandonar kanila o kaha maghikog.

Kinaiyang Kahuyangan sa Sistema

Dili matagnang mga puwersa sa merkado. Ang ekonomikanhong pagpanagna nabantog nga dili eksaktong siyensiya. Ang problema mao nga bisan sa abante nga mga ekonomiya malisod kini alang mga batid sa eksakto nga pagkahibalo kon unsa ang nagakahitabo, samtang sa mga ekonomiya sa Ikatulong Kalibotan—diin ang ispisipikong kasayuran dili mabatonan—kini halos imposible. Ug bisan pa kon ang mga ekonomista magkauyon sa eksakto nga kinaiya sa mga problema, walay duhaduha sila moreseta sa nagkalahi nga mga sulbad, sumala sa ilang kaugalingon politikal o sosyal nga panlantaw. Sa dugang paglisod sa mga butang, ang mga politiko, kinsa mao ang maghimo sa pangataposang mga desisyon, may kiling sa pagpatalinghog lamang sa ekonomikanhong tambag nga makaplagan nila nga lamian.

Mahitungod sa Tinipong Bansa, ang kanhi kalihim sa pamatigayon sa T.B. nga si Peter Peterson nagpatin-aw: “Sa kahiladman, ang atong mga problema dili ekonomikanhon. Hinoon, kita gibalda sa atong kakulang sa politikal nga kauyonan. Wala ngani kita magkauyon sa kinaiya sa atong ekonomikanhong kalisdanan.”

Walay katin-awang kahakug. Ang matag nasod may kiling sa pagsunod sa kaugalingon soberanong intereses walay sapayan sa epekto sa uban. Ang ekonomikanhong hinabang, pananglitan, mahimong sa porma sa moderno kaayo nga mga himan militar, nga ipadala sa nasod nga dili ngani makapakaon sa tanang mga lungsoranon niini. Dayag nga, ang mga motibo sa nasod nga naghatag maoy ekonomikanhon o politikal inay kay sa tawhanon. Ang mga babag sa taripa nga gipahaluna sa dato industriyal nga kanasoran sa pagpanalipod sa ilang kaugalingong mga manggagama nagbalda sa mga paningkamot sa kabus nga kanasoran sa pagbaligya bisan sa pangunang mga produkto.

Ang wala kaayo maugmad nga kanasoran nanaway sa internasyonal nga mga institusyon sa banko alang sa kabalaka lamang sa dili atrasado nga pagbayad sa interes. Ang ubang mga proyekto kinahanglan abandonahon tungod sa kakulang sa pagpaluyo sa panalapi, tungod kay sila yanong wala magpatungha sa dali nga mga ganansiya alang sa nagpahulam. Ang taas nga interes nga bayran karon sa nangutang nga kanasoran gumikan sa patuyang nga pag-usik sa ubang kanasoran nga mas bahandianon kay kanila. Si Presidente Alfonsín sa Argentina nagpakita nga sulod sa lima ka tuig ang Latin Amerika nakapadala sa Tinipong Bansa ug sa Europa sa salapi nga tumbas sa duha ka Marshall Plan.a Ang rehiyon, bisan pa, nalumos ug dugang pa sa utang.

Korupsiyon ug kahakug. Ang mga presidente sa pipila ka kayutaan sa Aprika ug Asya giakusar sa paghukhuk sa binilyon ka dolyar. Ang mga hepe sa kapolisan ug iladong opisyales sa pamatigayon sa Latin Amerika nalangkit usab sa daghan minilyon ka dolyar nga tikas. Kining dakong mga kantidad sa salapi sagad kuhaon gikan sa mga programa nga gituyo sa pagpausbaw sa kahimtang sa ordinaryong katawhan. Ang lumad nga korupsiyon sa tanang nibel ugdang nagpuo sa mga ekonomiya sa dili maihap nga kanasoran, nga nagpahalunag dugang palas-anon sa panalapi sa kabus na nga mayoria kinsa magpas-an niini.

Ang makantalitahon nga kahakug sa pamatigayon nag-amot usab sa krisis sa kapit-os sa kinabuhi. Ang agresibo nga mga teknik sa pagpamaligya sa daghan-nasod nga mga kompaniya sa tabako, pananglitan, nagmalamposon sa pagdani sa minilyon sa kabus nga katawhan sa pagpalit sa sigarilyo uban sa ilang diyotay nga salapi. Sa uban nag-ugmad nga kayutaan, ang naghulga-sa-lawas, taas-nikotina nga mga sigarilyo kanat nga gitagtag, ug kadaghanan sa mga pumapalit wala makaamgo sa kapiligrohan sa kahimsog. Ang bililhon pang-uma nga kayutaan gitamnan ug tabako tungod sa lamat sa hinongdanong salapi gikan sa gawas, nga sagad dili matagamtam. Sa kasamtangan, ang mga balatian nga nalangkit-tabako nag-uswag dungan sa nagsaka nga kapit-os sa kinabuhi.

Kining mubong pagsubli sa mga katarungan luyo sa krisis sa kapit-os sa kinabuhi igo na sa pagpakita sa makapaminghoy nga hagit nga nag-atubang sa mga kagamhanan kinsa naningkamot sa pagpausbaw sa ekonomikanhong kahimtang sa ilang mga lungsoranon. Si Presidente Mitterrand sa Pransiya, nga namolong sa ekonomikanhong katiguman, nagreklamo mahitungod sa “kalibotan nga kanunay nagkuha sa alpombra ubos sa imong mga tiil, nagbira niini ug naghulga sa pagpangdol kanimo.” Ang mga estadista ug mga ekonomista sa Ikatulong Kalibotan nahibalo gumikan sa mapait nga kasinatian kon unsa gayod ang buot niya nga ipasabot.

Nagkahulogan ba kana nga wala nay paglaom alang sa ekonomikanhong pagkaayo? Ang ekonomiya ba sa kalibotan dili makaarang sa pagtagana sa desente nga kinabuhi alang sa tanang katawhan? Ang mosunod nga artikulo motubag niining mga pangutana.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 8]

Ang Problema sa Utang

Nasodnong Utang

Sa daghang kayutaan ang gastos sa kagamhanan dakong labaw sa kita. Ang lukop nga pagpanghulam nga gipangayo niining polisa nagtultol latas sa katuigan ngadto sa katigoman sa dako kaayong alkansi sa badyet, nga sagad tawgon nasodnong utang. Ang pagbayad niining utang, uban sa interes, nagpugos sa kagamhanan sa pagpadayon sa pagpanghulam, nga nagpatubo sa interes ug nagsugnod sa implasyon. Dugang pa, sama sa gipatin-aw sa Time magasin, ang mga kagamhanan dili gusto nga kunhoran ang gastos tungod kay ang “mga botante, isip tawhanon, buot sa dugang mga benepisyo ug pipila ra ka buhis, ug ang mga politiko, kay mga politiko, misanong sa [mga gusto sa mga botante].” Busa, ang adlaw sa paghusay nalangan, ug sa kasamtangan ang kapit-os sa kinabuhi nagkagrabe.

Internasyonal nga Utang

Alang sa nagkadaiyang katarungan, ang pipila ka kayutaan nagpalit sa gawas ug dugang mga produkto ug mga serbisyo kay sa ilang ibaligya sa gawas, nga misangko sa alkansi sa balanse sa pamatigayon. Ang kulang kinahanglan bayaran sa salapi nga mahimong dawaton sa ubang mga nasod, kasagaran sa mga dolyar o sa uban lig-ong mga kuwarta. Kining salapi mahimong kuhaon gikan sa mga reserba o hulamon gikan sa ubang kanasoran. Kon ang mga reserba sa nasod mahimong ubos ra kaayo ug walay mga hulam nga taliabot, ang mga pagdili sa pagpalit sa gawas mahimong buhaton o kunhoran ang bili sa salapi. Kining duruha ka lakang magpahinabo sa dakong pagsaka sa prisyo sa mga produkto nga gipalit sa gawas, nga kadaghanan niini mahimong kinahanglanon sa industriya ug sa konsumidor.

Ang kayutaan sa Ikatulong Kalibotan labi na dunay mga problema sa balanse sa pamatigayon tungod kay, halos sa tagsa ka kaso, ang bili sa mga produkto nga ilang ibaligya sa gawas dramatiko nga nagkunhod. Pananglitan, niadtong 1960 ang usa ka tonelada nga kape makapalit ug 37 ka tonelada nga abuno, samtang sa 1982 kini makapalit lamang ug 16 ka tonelada. Ang susamang mga numero mahimong ikahatag alang sa kakaw, tsa, gapas, tumbaga, lata, ug uban paninugdang mga produkto nga mao ang pangunang ibaligya sa gawas sa wala kaayo maugmad nga kanasoran. Ingon nga resulta niining makadaot nga mga kondisyon sa pamatigayon, diin sila diyotay ra ug kontrol, pagka 1987 ang nag-ugmad nga kanasoran nakautang na ug makapakurat nga $1,000 ka bilyon. Kining galingan nga bato likos sa ilang mga liog grabe nga nagbalda sa ekonomikanhong pagkaayo ug bisan pa ngani naghulga sa kalig-on sa pipila ka kagamhanan.

Nagkomento bag-o pa ang The New York Times: “Ang bugtong isyu nga naghiusa sa Latin Amerika mao ang utang . . . Kapasanginlan niining problema mao ang mga kagamhanan tungod sa ilang nagkalusno nga popularidad ug nakita nga mao ang yawi sa politikal nga kausaban nga mag-apektar sa ilang dihadiha nga kaugmaon.”

[Mapa sa panid 7]

(Alang sa bug-os nga pagkahan-ay sa teksto, tan-awa ang publikasyon)

Porsintahe sa Implasyon sa Kalibotan 1980-85

(Gibase sa El Mundo en Cifras, gipatik sa The Economist)

■ 0 ngadto sa 15%

■ 15 ngadto sa 30%

■ 30 ngadto sa 100%

■ kapin sa 100%

■ mga numero dili mabatonan