Quinoa​—Ang Talagsaong Tanom sa Disyerto

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Bolivia

PIPILA lamang ka dapit ang nakahatag ug dugang kalisod sa mga mag-uuma gawas sa altiplano sa Habagatang Amerika. Dinhi, ilabina sa ugang habagatan, ang palanas nga yuta ginapagba sa adlaw ug ginakamig sa kabugnaw sa gabii. Ang ulan, nga kubos sa 20 sentimetros sa usa ka tuig, kasagarang moabot pinaagi sa nanibug-ok nga ulan.

Bisan pa niana, kining bukirong yuta adunay usa ka tanom sa disyerto nga adunay dakong bahin sa pag-alibyo sa kagutom sa kalibotan. Kini gitawag nga quinoa. Ug kini hinungdanon dili lamang sa mga mag-uuma dinhi sa Andes kondili sa mga tigdukiduki sa tibuok kalibotan. Apan unsa ba ang quinoa? Sa unsang paagi kini gigamit sa mga pomuluyo sa Andes? Ug nganong moabot ra ang adlaw nga kini adunay tibuok yuta nga epekto?

Ang Pagkaon nga Gipatubo sa Disyerto

Ang quinoa maoy usa ka dahonon nga tanom nga motubo sa gitas-ong 2 ka metros ug adunay daghang mga liso​—mga liso nga nagsilbing usa ka sustansiyadong pagkaon. Kini sa kahibulongan maoy malig-on nga tanom nga mabuhi bisan sa dili maayong klima sa altiplano sa Habagatang Amerika.

Ang usa ka babaye nga taga Bolivia nga ginganlag Felicidad, pananglitan, nag-uma sa yutang batoon kaayo nga malisod darohon. Apan, siya makatanom ug quinoa pinaagi sa paglungag sa yuta uban sa usa ka samag-bangkaw nga instrumento ug dayon ihulog ang liso. Sulod sa mga bulan, ug uban sa diyutay nga pag-atiman, ang quinoa mogulang. Ang disyerto mosiga sa daghang kolor​—dalag, morado, berde, ug pula. Adunay 17 ka matang ang quinoa, ug kasagaran nagkalainlaing klase sa quinoa modungan sa pagtubo.

Sa dihang moabot na ang ting-ani, ang mga tanom ibton, paugahon sa adlaw, ug giokon sa kamot. Karon ang laing talagsaong hiyas sa quinoa madayag: Kini mahimong ipondo sa daghang mga tuig nga dili madaot. Ang quinoa napamatud-ang usa ka tinuod nga bahandi sa hataas nga panahong tinghulaw. Busa madaling makita kon nganong kini maoy pangunang pagkaon sa mga tawo niining bahina sa Bolivia. Apan unsay kaayohan niini diha sa ubang bahin sa kalibotan?

Usa ka Maayo, Daghag Kagamitan nga Kalan-on

Sa dihang unang gisuhid sa Katsila ang Amerika, ilang nadiskobrehan ang ubay-ubayng mga pagkaon nga sa wala magdugay nahimong kinaham nga pagkaon sa tibuok kalibotan​—mais, kakaw, kamatis, pinya, mani, ug patatas. Apan wala nila kaayo tagda ang quinoa. Bisan pag kadto gitanom sa tibuok Andes, ang mga Katsila nagtamay niini ingong pagkaon lamang sa mga mag-uuma. Ingong resulta, ang kadaghanan sa mga tawo wala makamatikod niining kahibulongang tanom hangtod lamang sa dili pa dugayng katuigan.

Oo, diha sa mga dapit nga halayo sa disyerto sa Bolivia, ang mga tawo misugod na sa pag-apresyar sa kabililhon sa quinoa. “Kini mao ang kinabag-ohang lugas sa siyudad,” miingon ang San Francisco Cronicle. “Giisip nang usa ka pangunang pagkaon diha modernong mga kan-anan sa Siyudad sa New York, ang quinoa mao na karon ang paboritong bi-coastal nga pagkaon.”

Unsay hinungdan niining tanang kaukyab? Ang mga nutrisyonista nakadiskobre nga ang quinoa maoy menos ug asukal ug starch ug tugob sa lanot ug lunsay nga lana. Kini adunay daghang hinungdanong mga minerales ug mga bitamina. Apan ang labing gikaikagan sa mga nutrisyonista mao ang protena nga anaa sa quinoa​—labaw sa 50 porsiento kay sa trigo, oat, sebada, o humay ug superyor nga kalidad. Kini adunay maayong timbang sa amino acid nga atong gikinahanglan apil ang hinungdanong amino acid nga gitawag lysine nga sa kinaiyanhon kulang diha sa protena sa utanon ug tugob lamang diha sa karne, isda ug mga itlog. Maoy hinungdan nga ang pipila ka eksperto nagtawag sa quinoa nga usa ka maayong kalan-on.

Ang laing talagsaong hiyas sa quinoa mao ang daghang kagamitan niini. Ang quinoa adunay talagsaon, mani ug lami. Imong magamit kini ingong lugasong pamahaw. Imong ikadulot kining bugnaw uban sa salad, mainit uban sa karne nga mga sud-an, o ingong usa ka patam-is. Ang taga Andes ilabina nakadiskobreg daghang mga paagi sa pagkaon sa quinoa.

“Ako dili mobiyahe nga walay quinoa,” miingon ang magpapanaw niadto nga ministro sa mga Saksi ni Jehova sa Andes. “Ako kinahanglang mobiyahe nga wala kaayoy karga, sanglit, sama sa tanan, ako magbisikleta. Ako magdala gayod ug usa ka bag sa linutong quinoa nga harina. Kon isagol sa tubig, kini maoy usa ka makapabaskog nga represko.”

Si Rosa, usa ka babayeng taga Bolivia kinsa nagdako sa balangay ibabaw sa altiplano, nahinumdom ug laing pang kagamitan sa mga liso sa quinoa. “Ang akong inahan mohimog tinapay ug biskuwit nga quinoa uban sa harina nga iyang gigaling diha sa bato, ug kasagaran iyang idulot ang linuto nga quinoa nga may itlog.” Sa ulahi, si Rosa mibalhin sa siyudad ug nagtrabaho sa daghang katuigan ingong usa ka kosinera sa adunahan nga pamilya. Iyang gipailaila kanila ang usa ka sud-an nga nahimo nilang paborito: ang sabaw nga quinoa! “Maghiwa ka lang ug diyutayng sibuyas, karot, broad beans, ug kalabasa,” siya miingon, “ug unya lagaon kini uban sa napanitang lugas sa quinoa diha sa sabaw sa karne hangtod nga ang lugas sa quinoa mobukad.a Ang asin mahimong idugang inigkaluto na niini.”

Unsa ang kinaham nga sud-ang quinoa sa mga anak ni Rosa? “Tortilyas!” singgit sa batang gamay. “Ah, oo,” mitubag si Rosa, “dali rang lutoon. Magluto ka lang ug pinanitang mga lugas sa quinoa sama sa imong paglutog bugas nga walay asin. Ang quinoa mahimong sugkayon sa kutsara hangtod nga molapot. Butangi ug itlog ug sugkaya, butangig diyutayng gatas, ug diyutayng harinang trigo. Karon mahimong butangan nimog usa ka pudyot nga asin ug usa ka pudyot nga kaningag. Unya mantikai ang sinagol sama sa imong pagluto ug pancake, usa ka puno kutsara sa matag luto​—pagkalami!”

Yawi sa Pagsulbad sa Kagutom sa Kalibotan?

Ang mga organisasyong tigtabang sa gutom nagatuo nga ang quinoa mao ang yawi sa pagkunhod sa kagutom sa kalibotan. Ang lugas gahi ug mahimong itanom sa dili maayong palibot nga walay mahal nga kagamitan sa pagpanguma. Pinaagig pagpaliwat, ang mga tigdukiduki nakaugmad na ug gahi nga klase sa quinoa nga makasukol sa dili-maayong mga kondisyon sama sa ulan nga nanibug-ok ug katugnaw. Dugang pa, kini daghag sustansiya ug lamian ug mahimong idulot sa nagkalainlaing mga paagi.

Kon ang quinoa makakunhod ba sa tibuok yutang suliran sa kagutom, panahon lamang ang makatug-an. Kasamtangan, tingalig gusto nimong susihon kon mabatonan ba nimo sa imong lugar ang quinoa. Uban ang gamay nga paghanduraw ug pag-eksperimento, ikaw mahimong makadugang sa imong pagkaon ug daghag-sustansiyang sud-an nga hinimo sa quinoa​—ang talagsaong tanom sa disyerto.

[Footnote]